Қазақстанның жер ресурстары/ Земельные ресурсы Казахстана. – 2012. №5. – Б. 17-19 Күрішбаев А

Бүгінгі таңда еліміздің ғылымды жаңа қарқынмен дамыту жолындағы бастамалары жеміссіз емес. «Ғылым туралы Заң» қабылданып, тиісті нормативтік актілер бекітілді, ғылыми жобаларды бюджеттік қаржыландыру көлемі едәуір ұлғайды. Жаңадан құрылып жатқан өндіріс орындарында инновация мен заманауи технологияға деген сұраныс күннен-күнге артып отыр. Алайда, бұл жерде көптеген ғылыми ұсыныстарды шетелге шығару мүмкіндігінің шектеулігіне байланысты мәселелер бар.

Мәселен, аграрлық ғылым өнімі, ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің сорттары, жануарлардың тұқымы, агротехнологиялар белгілі бір топырақтық-климаттық жағдайлар мен табиғи аймақтарға бейімделіп жасалады. Ал, әр елдің топырақтық-климаттық жағдайы әртүрлі екендігі белгілі. Олай болса, шетелден әкелінетін ғылыми әзірлемелерді еліміздің топырақтық-климаттық жағдайына бейімдеу - басты шарт болғандықтан да оны орындау үлкен ғылыми еңбекті қажет етеді. Аграрлық ғылымның даму көрсеткіші осы өсімдік сорттарымен, жануарлар тұқымдарымен бағаланса, бұл бағыттағы жұмысты бір жолға қоймай, ауыл шаруашылығын тиімді дамыту мүмкін емес, ондай сала бәсекеге қабілетсіз.

Мәселен, Канадада өндірісте қолданылатын ауылшаруашылық өнімдердің сорттары екі-үш жыл сайын жаңартылып отырады. Нәтижесінде, өнім шығымы мен сапасының өсуінен, жоғары сорттар пайда болады. Осылайша канадалық бидайдың бәсекеге қабілеттілігі ғылымның даму деңгейімен алдын ала реттеледі. Ал бізде көптеген сорттар өндірісте 10-20 жыл бойы қолданылады және де олардың көпшілігі биотехнологиядағы заманауи технологияларды қолданбай, классикалық тәсілмен шығарылады. Сол себептен, бізде соңғы жылдары майлы, бұршақты дәнді дақылдар мен жем-шөп өнімдерінің құрғақшылыққа төзімді сорттарының жетіспеушілігі байқалуда. Бұл жағдай егіс алқаптарының құрылымын диверсификациялау секілді өзекті мәселені жүйелі шешуге кедергі келтіруде.

Дәл осындай мәселе мал шаруашылығында да орын алған.

Қазірде республикамызға аса қымбат, асылтұқымды малды шетелден әкелуге мәжбүр болып отырғанымыз жасырын емес. Егерде осы түліктер келешекте селекция үдерісінде пайдаланылмаса, көрші елдердегі жағдай бізде де қайталанады, яғни біз бұл генофонды жойып аламыз.

Сонымен бірге, өтпелі кезеңде ғылымға бөлінетін қаржының қысқартылуы да оның даму көрсеткішіне кері әсерін тигізді, нәтижесінде еліміз бүгінде ғылымның көп бағыты бойынша өз бәсекелестерінен анағұрлым артта қалып келеді. Осындай қиын жағдайдан шығар жол, агроөнеркәсіптік кешенді (АШК) ғылыммен қамтамасыз ету бағытында түбегейлі шешімдер қабылдау болып табылады. Бұл шешімдер ғылыми-зерттеу институттарын қаржыландыруға ғана емес, аграрлық ғылымды басқару және ұйымдастыру құрылымын жетілдіру жолындағы шараларға да қатысты болуы шарт.

Сонымен қоса, аграрлық жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттарының арасында тиісті дәрежедегі байланыстың жоқтығы да бұл саладағы жұмысты ақсатып отыр. Ғылыми-зерттеу мекемелерінің ғалымдары, негізінен, тек зерттеу жұмыстарымен шұғылданады, ал жоғары оқу орындарының ғалымдары көбіне оқытушылықпен ғана айналысады. Олардың осылайша кеңес дәуірінен қалыптасқан бір-бірінен оқшау қызмет ету жағдайын өзгертіп, білім мен ғылымды ұштастыра байланыстыра білсек, көптеген мәселелер шешімін табар еді. Ол үшін дамыған елдердің тәжірибесіне көңіл аударып, соған сүйену керектігі - уақыт талабы.

Дамыған елдердің тәжірибесінде, білім беру мен ғылым - біртұтас жүйеде, бір-бірінен ажыратылмай қарастырылады. Ағылшын немесе америкалық университеттердің ректорлары «сіздің оқытушыларыңыз ғылыммен шұғылдана ма?» деген сауалға түсінбестікпен қарайды. Өйткені, бұл елдерде жоғарғы оқу орыны оқытушысының ғылыми зерттеу ісімен айналыспауы мүмкін емес. Сөйтіп, ғылыми-зерттеу арқылы алынған білім сабақ барысында студенттерге беріледі, яғни білім мен ғылым үйлесімді да-миды. Бұл университет студенттері бастапқы курстарда теориялық білім алып, кейінгі курстарда ғылыми зертханалар мен тәжірибелі ғылыми-зерттеу институттарының базасында білімін шыңдайды. Әрі әрбір студенттің ғылыми жетекшісінің болуы міндетті саналады. Көріп тұрғанымыздай, батыстың білім беру жүйесі заманауи теориялық және тәжірибелік білімді меңгеруге ғана емес, әрбір білім алушының жеке мұмкіндігін жүзеге асырып, оның генетикалық әлеуетін ашуға бағытталады. Сонымен қоса, мұндай жүйе, жалпы, ғылыми кадрларды даярлауда және ғылыми зерттеуді ұйымдастыруда аса тиімді тәсіл болып табылады. Ал біздің студенттеріміз қажетті теориялық, тәжірибелік дағдыны толық меңгермегендіктен және жаңа ғылыми білімнен шеткері қалғандықтан, олардың білімі көбіне тар шеңберден аспайды.

Ғылым саласында мұндай мақсатты жұмыстар қолға алынып жатқан кезеңде «қазіргі аграрлық ғылым мен білімнің шынайы көрінісі қандай?» де-ген сұрақтың тууы заңдылық. Аграрлық ҒЗИ-да 77 ғылым докторы және 495 ғылым кандидаты еңбек етеді, ал үш аграрлық оқу орны - Ұлттық аграрлық университет, С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университетінде 202 ғылым докторы және 673 ғылым кандидаты бар. Аграрлық ҒЗИ-дағы ғылым докторларының орташа жасы - 61, ал университеттердегі ғылым докторларының орташа жасы 54 -ті құрайды. Осыдан-ақ, біздің қолда бар ғылыми әлеуетті тиісінше пайдаланбайтындығымыз байқалады. Аграрлық ҒЗИ-ға ғылыми кадрлар жетіспеушілігі бар. ЖОО-ның ғылыми әлеуеті бұл жұмыстардан сырт қалып келеді.