Азық-ТҮлік қауіпсіздігі- қазақстан республикасы экономикасының ТҰРАҚты даму факторы ретінде а. Б. Айтбембетова, Б. А. Бекмурзаев

Қазақстан Республикасы

Е-mail: b.bekmurzayev@mail.ru

Қазіргі таңда адамзат алдында бірқатар күрделі мәселелер тұр, солардың арасында маңызды болып халықты азық-түлік қауіпсіздігімен ғаламдық, мемлекеттік және аймақтық деңгейде қамтамасыз ету. Жер шары тұрғындарын ғылыми-техникалық ілгерілеу көмегімен теориялық тұрғыдан азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету жүзеге асқанымен, әлемдік азық-түлік мәселесінің жағдайы өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ, керісінше жоғары деңгейге көтеріліп барады.

Азық-түлік қауіпсіздігі ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі болып табылады. Елдегі тұрғындарың керекті және сапалы деңгейде азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етілуі, бірінші кезекте адамдардың денсаулығына, өмір сүру деңгейінің сапасы мен ұзақтылығына әсер етіп, өз кезегінде тұрақты экономикалық өсу мен ұлттық қауіпсіздіктің тұрақты болуына тікелей әсер етеді.[1]

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев өзінің кезекті Жолдауында: “Болашақ – аграрлық секторда! Қазақстан ет және сүт өнімдерін экспорттайтын өңірлік ірі елге айналуға тиіс. Егін шаруашылығында суды көп қажет ететін тиімділігі төмен дақылдар көлемін қысқарту, оларды көкөніспен, майлы және азықтық өнімдермен алмастыру жолына бет бұру керек. Агрохимикаттарды тиімді тұтынудың, қуаң жерлерде топырақты нөлдік өңдеудің заманауи технологиялары мен өзге де инновацияларды қолдануды кеңейтудің кешенді шаралары қажет”-, деп атап өткен болатын.[2]

Азық-түлік қауіпсіздігіне әсер ететін факторлар:

• 
  Климаттың өзгеруі
  
• 
  Экологиялық ортаның өзгеруі
  
• 
  Энергия көздеріне бағаның өсуі
  
• 
  Егінді жерлерді техникалық дәнді дақылдарды өсіру үшін қарқынды түрде пайдалану(жанармай-отын өндірісі)
  
• 
  Егін жерлерінің қысқаруы(дамушы елдердегі жер қорының қысқаруы)
  
• 
  Урбанизация үрдісінің қарқынды жүруі( ғалымдардың есебі бойынша 20 жылдан кейін тұрғыгдардың 65-70% қалада тұратын болады)
  

Ұлттық деңгейде азық-түлік қауіпсіздігіне басым назар берілетін құнды тағам түрлеріне бидай, қант, өсімдік майы, балық, сүт және ет өнімдері.

XX ғасырдың 90- жылдарынан бастап әлемдік нарықта бидай қорының азаюы үдерісі орын алып отыр. Ең жоғары бидай қорының көрсеткіштері 1987 жылы тіркеліп, аталған бидай қоры 104 күнге жеткілікті адам қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын. 1994 жылы бұл көрсеткіш 64 күнге түскен болатын. Азық-түлік өндірісінің азаюы азық-түлік нарығына кері әсерін тигізіп жатыр. Ағымдағы болжамдарға сәйкес 2011/2012 жылдарда бидай өнімдерін тұтыну азайып келеді және бұл әлемдік азық-түлік өндірісі айтарлықтай өсім көрсетпейтіні анықталып отыр.[3]

Алдағы уақытта ауыл шаруашылығы және тағам өнеркәсібінде өндірістің интенсивті факторларын пайдалану қиын, әрі халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету күрделеніп барады. 2050 жылға қарай жердегі адам саны 9 млрд. жетіп, адамдарды азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету қиындауы мүмкін. Біршама жағымды даму үрдісінің өзінде бидайдың тапшылығы 526 млн. т., ет 40 млн. т., балық өнімдері 68 млн. т. құрауы мүмкін.

1. 
   Дәнді өсімдіктерге (жүгері) деген бағананың шынай өсімі 20%, ет
   

2. 
   Азық-түлікке деген ифляцияның және тұтыну бағаларына жалпы
   

3. 
   Шығыс Еуропа, Азия және Латын Америкасында табыстардың
   

1. 
   Дамыған нарықтық мемлекеттер
   
2. 
   Дамушы мемлекеттер (оның ішінде “жаңа индустриалды мемлекеттер”)
   
3. 
   Экономикасы өтпелі мемлекеттер ( ТМД-на мүше елдер, Балтық жағалауы мемлекеттері және Шығыс, Орталық Еуропа мемлекеттері).
   

Азық-түлік өнімдерін тұтынудың қарқынды өсуімен және тұтыну құрылымының неғұрлым сапалы өнімдер жағына қарай өзгеруімен ел халқының өсуі орын алуда. Елді азық-түлікпен қамтамасыз етудегі, халықты жұмыспен қамтуды арттырудағы және республиканы экономикалық дамытудағы ауыл шаруашылығының рөлін Мемлекет Басшысы бірнеше рет, оның ішінде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты векторы» атты 2012 жылғы

1. 
   АӨК субъектілері арасында субсидиялар, мемлекеттік сатып алулар және т.б. түрінде әртүрлі мемлекеттік қолдау нысандарын ұсыну;
   
2. 
   негізгі өндірістік құралдарды – ауыл шаруашылығы техникасының паркін, жабдықтарды, мал басын жаңартуға арналған жағдайларды қолдайтын қаржылық құралдарды қолдану;
   
3. 
   АӨК субъектілері үшін қаржылық-кредиттік құралдардың қолжетімділігін қамтамасыз ету;
   
4. 
   АӨК-ні дамыту жобаларына инвестицияларды тарту үшін қажетті жағдайлар жасау;
   
5. 
   өнім экспортын қолдау;
   
6. 
   ветеринариялық және фитосанитариялық қауіпсіздік саласында мемлекеттік қызметтер көрсету;
   
7. 
   ҚР АӨК дамыту үшін қажетті көлік, су, сақтау, қайта өңдеу және өзге де инфрақұрылымдарды сақтау және дамыту;
   
8. 
   салалық ғылымды дамыту және агротехнологиялық білімді тарату;
   
9. 
   бюджет қаражатының жұмсалуын бақылау.
   

Сол себепті, азық-түлік қауіпсіздігі бірінші кезекте мемлекеттің белгілі

1. 
   Ковалев Е. Новые аспекты мировой продовольственной проблемы// Мировая экономика и международные отношения. – 2005. - № 3.
   
2. 
   Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан жолы– 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ” Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 жылғы 17 қаңтар.
   
3. 
   Бүкіләлемдік ауыл шаруашылығы және азық-түлік қауіпсіздігі ұйымының ресми сайты. Режим доступа: http://www.fao.org/statistics/en/
   
4. 
   Солодуха, М.В. Продовольственная безопасность как фактор устойчивого развития экономики / М.В. Солодуха/ Новая экономика. №2. – 2011. – С.52-58. Режим доступа: http://www.elib.grsu.by/katalog/160949-356187.pdf
   
5. 
   Александр КАЙГОРОДЦЕВ: Зависимость государства от поставок продуктов питания рано или поздно приводит к потере суверенитета. Статья в газете Мегаполис 03.06.2013г. Режим доступа: http://www.megapolis.kz/art/Aleksandr_KAYGORODTsEV_Zavis