Қаланың оң және кемшілік жағдай тараптарын, сондай-ақ олардың әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық – саяси дамытуына әсер етуін бағалау

2.1. Қаланың оң және кемшілік жағдай тараптарын, сондай-ақ олардың әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық – саяси дамытуына әсер етуін бағалау

Қала аумағында жүзден астам ұлттар мен ұлыстар өкілдері тұрады. 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдайы бойынша қала тұрғыны 221 943 адамды құрады, облыс тұрғыны 25% құрады, оның ішінде: 78757 адам - қазақтар, 103661 - орыстар, 16784 - украиндықтар, 5220 - немістер, 2988 – белорустар, 4461 – татарлар, 2739 – кәрістер, 1092 – әзірбайжандар, 6271 – басқа да ұлт өкілдері.

Қалада өнеркәсіп өндірісінің жағымды динамикасы қалыптасты, импорттың орнын басу процестерді дамытумен, өндірістің жеке көлемдерінің өсуімен ескертуге, өндірістік шығынды салыстырмалы қысқартумен қатар, қосымша жұмыс орындарын құру.

Қалада негізін салатын кәсіпорындар жоқ, бірақ негізгі бағыттардың бірі кейбір кәсіпорындардың қызметімен берілді, оның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ең басты болады.

Қаланың өнеркәсіп секторының қарышты динамикалық дамуы басты әлеуметтік-экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан өнеркәсіпті дамыту тиімділігінен қала және қалалық бюджет тұрғындары көпшілігі кірістерінен тәуелді. Қаладағы ең басты міндеттердің бірі өнеркәсіп саласын әрі қарай дамыту үшін инвестицияларды іздестіру және қатыстыру. Ірі және орта бизнестің тиімді дамыту мәселелері, билік және сала бизнесінің арасында әр дайымғы және конструктивті диалогты қамтамасыз ету басымды болды және әрдайым қала береді.

Қалада өнеркәсіп өндірісінің барлық салалары серпінді дамиды, ортамен өнеркәсіп бойынша толығымен жыл сайынғы өсу 5-17 % құрайды. Басымды санына машина құрылысын, құрылыс индустриясын, азық-түлік және химиялық салаларын жатқызуға болады.

Қостанай қаласының 2011-2014 жылдарға дамытудың жекелеген көрсеткіштері 1-кестеде көрсетілген:

Қалада жылдан жылға өнеркәсіп секторының маңызды индустриалдық-инновациялық дамытуы өсіп жатыр. Индустриалдық-инновациялық саясаттың басымдылығы әлеуетті бәсекеге қабілетті дамытуы және құру болып табылады, оның ішінде экспортқа хабардар еткен өндіріс.

Қостанай қаласы облыстағы өнеркәсіп өнімінің өндірісі бойынша озат орындардың бірін алады, оның үлес салмағы 30,9 % құрайды. Жетекші өнеркәсіп кәсіпорындары облыстық орталықта орналасқан.

Қала облыстық бюджетке кірістерді есептеп шығару жоспарындағы облыстағы негізгі донорлардың бірі болып табылады.

Қостанай облысының қалалары және аудандары арасында Қостанай қаласы негізгі капиталға инвестициялардың көлеміндегі өнеркәсіп өнімін шығаратын ассортиментте артықшылығы бар. Осында ең жоғарғы кәсіпкерлік белсенділігінің деңгейі және тұрғындардың жанындағы ең жоғарғы атаулы ақшалай кірістерінің деңгейі.

Қала облыстағы барлық өңірлері үшін көтерме сауда орталығы, негізгі көлік торабын алу және жүктерді жіберу болып табылады.

Осыған орай, облыстағы өңірлердің арасында Қостанай қаласы географиялық орналасуы ретінде, сонымен бірге және әлеуметтік-экономикалық дамытуда дауласпайтын артықшылығы бар, сондықтан толығымен бәсекеге қабілетті жоғарғы көрсеткіші бар, облыстағы әлеуметтік-экономикалық дамытуға белгілі салымын енгізеді.

Жағымды динамика сонымен тұрғын үй құрылысының көлемінде де бар. Мемлекет тұрғын үй құрылысындағы ең негізгі қатысушы болып өз қызметін тоқтатты. Тұрғын үй құрылысын қаржыландыру мемлекеттік қаражаттары есебінен, сонымен бірге және жеке қаражаттары және дербес салушылардың есебінен қамтамасыз етіледі.

2012 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 21.06.2012 жылғы № 821 қаулысымен «Қолжетімді тұрғын үй- 2020» тұрғын үй құрылысын дамыту бағдарламасы қабылданды, іске асыру басынан барлық көздер есебінен 426,8 мың ш.м. тұрғын үй тұрғызылды, соның ішінде халық пен жеке кәсіпкерлер қаражаты есебінен 313,7 мың ш.м. тұрғын үй тұрғызылды.

2014 жылы «Қолжетімді тұрғын үй- 2020» бағдарламасы өз күшін жойды және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 28 маусымдағы №728 қаулысымен 2020 жылға дейін өңірлерді дамыту бағдарламасы қабылданды, оның аясында Қостанай қаласында жыл сайын 160-170 мың шаршы метр тұрғын үй тұрғызу жоспарлануда.

Соңғы жылдары неғұрлым дамытуды жеке тұрғын үй құрылысы айтарлықтай тартымды ретінде алды.

Жеке құрылыс көлемін одан әрі кеңейту қаланың онтүстік ауданының (Қонай поселкісі, Мерейлі шағын ауданы, Әуежай шағын ауданың игеру жалғасуда) жерін игеру есебінен қарастырылады.

Тұрғын үй құрылысы келесі мемлекеттік қолдау шараларымен қамтамасыз етіледі:

1. 
   Бас жоспарға, елді мекеннің бөлшекті жоспарлау жобасы мен құрылыс ережелеріне сәйкес әзірленген жер учаскілерін бөлуімен;
   
2. 
   Инженерлік желілерді жылу-, су-, газ- және электрмен жабдықтау, телефон орнату, су бұру (кәріз), инженерлік құрылғыларды қосатын инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымды құрылысының жоспарланған учаскілеріне мақсатты өткізу.
   

2-кесте

2011 жылы	2012 жылы	2013жылы	2014 жылы
684 960	1 107010	1 340 084	2 277 353

Аталмыш шара айтарлықтай мемлекеттік желі бойынша, сондай-ақ жеке құрылыс ретінде тұрғын үй бағдарламаларын орындауға көмектесті.

Соңғы жылдарда, тұрғын үй құрылысын дамыту бағдарламасының арқасында, қалада белсенді түрде құрылыс индустриясы қайта жаңартылып және дамытылып жатыр.

Ұсақ дана бетон бұйымдарын, полиэтилен құбырларын, асфальтбетон құрылғыларын, темірбетон жинақтауын өндіру бойынша заводтары, ұсақ сортты прокат және ұй құрылысы комбинатын өндіру бойынша заводы енгізілді.

Қарастырылатын кезеңде негізгі капиталға инвестициялардың негізгі көрсеткіштері мыналар: кәсіпорындардың, ұйымдардың және тұрғындардың өзіндік қаражаттары, сондай-ақ әр түрлі деңгейлердің бюджеттік қаражаттары.

Қостанай қаласы бойынша негізгі капиталға мемлекеттік инвестициялардың көлемі 2010 жылға облыстық мекемелердің есебімен -12 207 млн. теңгені (31,3 % инвестицияның жалпы көлемінен) құрады, 2011 жылы – 14 434 млн. теңге (30%), 2012 жылы – 12 211 млн. теңге (28,5%), 2013 жылы – 7 963 (14,3%), 2014 жылы – 17 083 (29,8).

2010 жылы Қазақстан Республикасы Президентің 19.03.2010 жылғы №958 Жарлығымен Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды, 2013 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 31.12.2013 жылғы №1497 қаулысымен Қазақстан Республикасының 2015-2019 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық даму тұжырымдамасы бекітілді, 2014 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің 01.08.2014 жылғы №874 Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2015-2019 жылдарға индустриалды-инновациялық дамыту мемлекеттік бағдарламасы қабылданды.

Бағдарламалардың мәліметтер басымдылығы әлеуетті бәсекеге қабілетті дамыту және құру болып табылады, оның ішінде экспортқа хабардар еткен өндіріс.

Қостнай қаласында Қазақстанның 2010-2014 жылдарға арналған Индустриализациялау картасы аясында үдемелі индустриалды-инновациялық дамыту бағдарламасы бойынша жалпы сомасы 62,9 млрд. теңгеге 24 инвестициялық жоба іске асырылды.

Тауарлардың экспорттық тобына сондай-ақ кондитерлік өнімдер, сүт өнімдері, ауыл шаруашылығының бөлшектері, қара металл сүймені, макарон өнімдері жатады.

Экспортқа өз өнімдерін қаланың неғұрлым ірі өнеркәсіп кәсіпорындары жеткізеді, соның ішінде:

«Арасан» фирмасы» ЖШС минералды, асхана суы мен сыраны экспорттайды;

«ДЕП» ЖШС-2014 жылы экспортқа 955 тонна сүт өнімдерін жеткізді;

«Вадисса М» ЖШС экспортқа бидай, ұн, майлы дақылдарын шығарады. Барлығы 2014 жылға Ауғанстан, Қытай және Өзбекстанға 26 мың тонна өнім іске асырылды;

«Аруана-2010» ЖШС мен «Асалия» ЖШС 2014жылға экспортқа 66 мың тонна ұн іске асырылды;

«ЕвразКаспианСталь» ЖШС 23тонна металлпрокат жүзеге асырылды;

«АгромашХолдинг» АҚ 362 автомобиль экспортқа жеткізілді.

Қала өнімі, негізінде, Ресей Федерациясына, Қытайға, Ауғанстанға, Швейцарияға және тағы да басқа әлемдегі елдерге экспортқа шығарылады. Импорттық өнімді жеткізу әлемдегі елдердің 88-мен жүзеге асырылды, оның ішінде ең ірілері: Ресей Федерациясы, Германия, Қытай, Беларусь, АҚШ және басқалары.

Импорттағы тауарлардың негізгі үлесі машиналар және жабдықтау, дәрі-дәрмектер, азық-түлік өнімі, автобөлшектер, құрылыс материалдары, мұнай өнімдері орын алады.
Тұрғындардың тұрмысы деңгейінің негізгі көрсеткіштері
Статистикалық зерттеудің мәліметтері бойынша үй шаруашылығы, күнкөріс минимумы шамасынан төмен кірістері бар тұрғындардың үлесі, 2014 жылы 1 % дейін азайып халықтың 1,4 пайызын құрады; азық-түлік қоржынның құнынан төмен кірісі бар тұрғындардың үлесі 0,1 % артты және 0,3% құрады.

Тұрғындардың ақшалай кірістерінің құрылымында еңбек қызметінен кірістер басым болады, олар 75,9 % құрайды.

Ақшалай шығыстары құрылымында 89,6% тұтынушы шығыстарына келеді, соның ішінде:

азық-түлік шығыстары – 34,5 %;

азық-түлік емес - 24,7 %;

ақылы қызметтер – 26,8 %.

Қостанай қаласы бойынша 2014 жылдың қаңтар-желтоқсанға орташа айлық атаулы еңбек ақы 94 423 теңгені құрады (облыс бойынша 89 971 теңге), минималды және максималды маңызы бар арасындағы айырмашылық-1,8 есеге (Рудный қ – 117 022 теңге, Денисов ауданы – 64 142 теңге).

Қостанай қаласында 2014 жылдың 4 тоқсанында ең төменгі күнкөріс деңгейі– 19 224 теңге.

Техникалық және кәсіби білім объектілері санының жоғарлауы мен оларда білім алушылар саны облыстың әр түрлі салаларындағы экономикасын білікті мамандармен қамтамасыз етілуін жоғарлатады.

Еңбекпен қамтылған кәсіби лицей мен колледж түлектерінің санының өсуі өңірдегі жұмыссыздар деңгейінің қысқаруына ықпал етеді.

Облыста балаларды мектепке дейінгі тәрбие және білім берумен қамту өсімінің қалыпты оң қарқыны байқалады. Өңірде мектептерді қалпына келтіру, ағымды және күрделі жөндеу жүргізу, қазіргі заман нормаларына сәйкес жағдай туғызу үшін мемлекеттік тілде оқытатын жаңа мектептерді салу мақсатты жұмыстары жүргізілуде.

Осымен қатар, экономика дамуын тоқтатып, бар әлеуетті толық пайдалануға мүмкіндік бермей келе жатқан теріс жақтары да жоқ емес. Облыста ТжКО білім орындарындағы өндірістік шеберхана зертханаларының жабдықталу деңгейі төмен. Балалар мен жасөспірімдерді сауықтыру және демалысын толық ұйымдастыру үшін қосымша білім беру ұйымдары желісі жеткілікті дамымаған.
2.2. Қала әлеуметтік-экономикалық жағдайын талдау
Қалада орналасқан банк институттарының сипаттамасы
2015 жылдың 1 қаңтардағы жағдайы бойынша облыстық банктің жүйесінде екінші деңгейлі банктердің 18 филиалы жұмыс істейді (44 бөлімше).

Банктермен 2013 жылға қарағанда 3,4 % аз несие берілді, оның ішінде 67,4 % корпоративті секторға және 32,6 % халыққа берілді.

Салалық бөліністе неғұрлым несиелердің көлемін сауда- 47,3%, аыл шаруашылығы – 8,4 % және өнеркәсіп – 32,1% алды.

Долларизациялау деңгейі саласында несиелеу айтарлықтай төмен. Сонымен бірге, 2013 жылмен салыстыру бойынша шетел валютасында несиелердің үлес салмағының өсу тенденциясы қадағаланады:

2014 жылы беру мөлшері бойынша шетвалютасында жалпы беру көлемінен 12 % несиелер берілді. Дегенмен 2014 жылдың желтоқсанда несиелердің жалпы сомасынан шетвалютада 36% берілді.

Есеп беру кезеңіне шағын бизнеске 2013 жылға қарағанда 31,4 % аз берілді.

2014 жылға берілген кредиттер бойынша орташа салыстыру ставкасы 14,3 % (2010 ж.– 14,8%, 2011 ж.– 13,3%, 2012 ж.– 13%, 2013 ж.- 14,8) құрады.

Ипотекалық несиелеу бойынша берешектері 7,7 % артты, орташа ставкасы – 10,2 %. 2014 жылға тұтынушы несиелері бойынша берешегі- 13,5 % өсті, орташа салыстыру ставкасы – 21,2 %.

2014 жылдың басынан банктердің депозиттік базасы 12,9% артты.

Заңды тұлғалардың депозиттер мөлшері 1,7 есеге артты. Жеке тұлғалардың депозиттер мөлшері 5,6 есеге артты.

2013 жылмен салыстырғанда халықтың шетел валютада салымының үлес салмағы айтарлықтай 28,5%-дан 52,5% артты, бұл халықтың девальвация күтілімін күшеюіне байланысты. Нәтижесінде ұлттық валютада салым мөлшері бір жылға 30 % төмендеді, шетел валютада 1,9 есеге артты. Заңды тұлғалардың депозиттері 55,3 % ұлттық және шетел валютада 44,7% орналасқан.
Жеке тұлғалардың қолайлы жедел салымдары бойынша 2013 жылмен салыстыру бойынша ставкасы ұлттық валютада 8,3% бастап 7,4% дейін және шетел валютада 4,3% бастап 3,4% дейін төмендеді. Шетел валютадағы ставканың төмендеуі Қазақстандық кепілдік салым қорының сыйақы ставка мөлшерінің шегі туралы ұсынысына байланысты.
Облыста 147 шетелдік валютаны ауыстыру пункті жұмыс істейді: оның ішінде 93 – банктер, 52-өкілетті ұйымдар, соның ішінде- 2 «Қазпошта» АҚ.

2014 жылдың қорытындысы бойынша курстың түсуіне байланысты неғұрлым сұранысқа ресей валютасы ие болды, 2013 жылмен салыстырғанда облыстың ауыстыру пунктерінің сату мөлшері 2 есеге өсті, ал сатып алу тек 8 %. Таза сұраныс (сату минус сатып алу) 3,8 есеге артты. Максималды сұраныс қазан-желтоқсанда байқалды.

АҚШ доллары сатылды және сатып алынды 40% және 10% сәйкесінше 2013 жылдың сәйкес кезеңіне көп. Бұл ретте таза сұраныс көлемі 1,5 есеге өсті. Сұраныстың шығуы 2014 жылдың 1 тоқсанында және шілде-тамыз, желтоқсанда байқалды. Желтоқсанда қарашаға қатысты валюта 2 есе көп сатылды.

Евро 2013 жылға 26% көп сатылды, ОП сатып алынды 1% аз. Таза сұраныс 34 % өсті.

2014 жылы орташа курсы (сатып алу-сату) АҚШ доллар – 179,16-180,24; ресей рубль – 4,73-4,81 евро – 237,4-239,69 құрады.

2015 жылдың 1 қаңтардағы жағдайы бойынша өтініште тұрған төлем карталарының саны 2013 жылдың 1 қаңтарына 12,4% артты. Оларды ұстаушылардың саны – 10%.

2014 жылға облыстың POS- терминалдар саны 33,1 % артты, сауда және сервис саласында жабдықтарды орнатқан кәсіпорындар саны 1,5 есеге артты. Банкоматтар саны 370 бірл. құрады. Одан басқа, облыста 2,8 есеге банктік киосктердің саны артты – 797, ол банк кассаларын өтуге төлемдерін жүзеге асырады.

2014 жылға төлем карталарын пайдаланып, 276,7 млрд. теңге (2013 жылға -245,1 млрд. теңге сомасына 13,1 млн. операция) 13,3 млн. операция жасалды.

Қолма қолсыз төлемдердің үлес салмағы сомасы бойынша 6,1% (2013 ж. 7,0%), транзакция саны бойынша 42,4% (2013 – 44,8%).

Қалада сақтандыру қызметтерін көрсететін 26 ұйым қызмет етеді.