Балалар әдебиетінің бәйтерегі: Б. Соқпақбаевтың 80 жылдық мерейтойына арналған әдістемелік құрал / Қмрбк құраст. Ш. Мәқашева. Алматы, 2004. 21 б
жүктеу/скачать 271.62 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тік қалпында мәңгі жасай береді
- Кеш соңында оқырмандардың кештен алған әсерлері бойынша пікірталас өткізуге болады. Көрмеге шолу жасалады.
- Бердібек Соқпақбаев туралы айшықты ойлар
- Қосымша № 2 Сауалнама
- Пайдаланылған әдебиеттер
- Балалық шаққа саяхат: Бердібек Соқпақбаевтың
- Қосымша № 1…………………………………………………..17
|
Балалар әдебиетінің бәйтерегі: Б.Соқпақбаевтың 80 жылдық мерейтойына арналған әдістемелік құрал / ҚМРБК Құраст. Ш.Мәқашева.- Алматы, 2004.- 21 б. Бәйтерек Бала шақты кестелеген тілі нық, Бір болса егер-осы болар ірілік: Ұландары отызыншы жылдардың Қайта келер көз алдыңа тіріліп. «Бастан кешкен» шындық шымыр екшеліп, Кітап болып бізге жетті естелік. «Чемпионнан» Бекең өзі баптаған Талай мықты жатты құлап, сескеніп. Аспантаудан ақ бұлақтар атқылап, Экранда – туған өлке, бақ, қырат... Қолын бұлғап Жанар, Жантас, Сұлтанға Келеді әне Қара Қожа шапқылап! Кейіпкермен бірге тұрып, жүресің, Бірге жасап, бірге жылап, күлесің. «Сөз қадірін білген шебер екен!» деп, Өз қадірін Бекеңнің де білесің. Ту етіпті тектілікті бұл ағай, Пір еткені қара шалың- Ұлы Абай! Тік қалпында мәңгі жасай бередіБәйтерегі Берді-ағаның құламай! Б.КірісбайұлыКіріспеҚазақ балалар әдебиетінің классигі, тамаша жазушы Бердібек Соқпақбаев тірі болғанда биыл 80 жасқа толар еді. «Жақсының өзі өлсе де сөзі өлмейді» демекші, балалардың сүйікті жазушысы артына «Менің атым Қожа», «Балалық шаққа саяхат», «Қайдасың, Гауһар» және «Ергежейлілер елі» сынды бірқатар әңгіме, хикаялар қалдырды. Балалардың бал мінезін ішкі дүниесімен жақсы сезіне білген жазушы әрбір шығармасында өзі туып өскен Нарынқол таулы өңір табиғатының жанды суреттерін оқырманға үлкен шеберлікпен жеткізе білген. Б.Соқпақбаевтың әңгіме, повесть, романдары және пьесаларында балғын шаққа батыл саяхаттар жасап, таңдандырып, тамсантып, бал дәурен әсерлерінің қаймағын бұзбай, ақиқаттан алшақтамай, балаға тән қиялдап, өмірдің өз болмысын тебірене толғайды. Оқысаң еріксіз езу тарттырып, кейде күрсінтіп терең ойға жетелейді. Лезде кейіпкерлермен етене араласып, олар өзің күнде көріп жүрген адамдардай Беркен, Қожа секілді кейіпкерлерімен жадыңда жатталып қалады... Қазақ балалар әдебиетінің тағы бір классигі Сапарғали Бегалин атындағы Мемлекеттік республикалық балалар кітапханасы қызметкерлері жазушының қазақ әдебиетіне қосылған өміршең өлмес мұраларын жинақтап, зерделей келе «Балалар әдебиетінің бәйтерегі» атты әдістемелік құралды көпшілік назарына ұсынады.
Шырынын алып шындықтыңСуреттеу кешіҚатысушылар: өмірбаяншы, жазушы, оқырмандар. Өмірбаяншы: Бердібек Соқпақбаев – қазақ әдебиетінде өзіндік өрнегімен, шындықты қарапайым әңгімелеу арқылы мөлдіретіп, көз алдыңа жайып салатын, кейіпкерлерді даралау мен психологиялық бейнелеудің де өзгеше бір жолын тапқан талантты жазушыларымыздың бірі еді. Жасынан өмір талқысын көп көрген адамның өмірбаяндық деректері оның шығармаларына арқау болды. Ол сол көргендері мен сезінген дүниесін 30-жылдардағы ауылдың ауыр тұрмысы, Ұлы Отан соғысы мен одан кейінгі ауыр кезеңнің шындығына сәйкес жаңартып, ой елегінен өткізіп, типтік орта шындығына лайық типтік бейнелер арқылы аша білді. Бүгінде кез келген қазақтың қара баласына Соқпақбаевтың кім екенін түсіндіріп жату артық болар, оның «Менің атым Қожасы» әрбір үйде Абаймен, Мұхтармен бірге ұлттық қазына ретінде сақталуда десек қателпеспіз. Өйткені, Соқпақбаевтың есімі көзі тірісінде-ақ әрбір мектеп баласының жүрегінен мықтап орын алған болатын. Жазушы: Сегіз жасымда шешем өліп жетім қалдым. Колхоздастырудың алғашқы жылдары – ең бір қиын кез. Содан соңғы басымнан кешкендерімді ойлай бастасам осы күннің өзінде жүрегім қарс айырыла жаздайды. Япыр-ау, қалай тірі қалдым, осы күнге қалай жеттім?! Нағыз итжандының өзі екенмін ау деп таңданам». «Балалық шаққа саяхат» повесі – міне, осы толғаныстардан туған дүние. Ондағының бәрі де шын, бәрі де болған. ... Өмірбаяншы: Жазып та көрдім мен де өлең, Жазып та көрдім қара сөз. Ерте ме, кеш пе мен де өлем, Өлмейді тек дана сөз...- деген жазушының өлең жолдары асыл ағамыздың рухына бас иіп, оның өміршең өлмес мұраларын қадірлеп келешек ұрпаққа жеткізер жолы іспеттес. Оның әсіресе, балалар әдебиетіне байланысты бүкіл шығармашылығының мәнін бір ауыз сөзге сыйғызып айтар болсақ, ол -өте ірі кесек тұлғалы балалар әдебиетінің бәйтерегі. Сонау сұрапыл 1942 жылдары Қарағандыға ФЗО-ның оқуына кетіп бара жатып: Нарынқол туып өскен ауданым-ай, Көркем жер болмас сенің аумағыңдай. Кетерде сенен ұзап көзім қимай, Қызыл тіл өлеңдетіп зауладым ай,- деп жазушының өзі жырлағандай, Бердібек Соқпақбаев 1924 жылы қазанның 15-інде Алматы облысының Нарынқол (қазіргі Райымбек) ауданында туған. Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтынан кейін Мәскеудегі Жоғары әдеби курсты бітірген. Біраз жыл ауылдық мектепте ұстаз болып, кейіннен баспасөз саласына ауысты. «Қазақ әдебиеті» газетінде, «Балдырған» журналында, Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» студиясында қызмет істеді. Қазақстан Жазушылар одағында балалар әдебиеті жөнінде әдеби кеңесші болды. Оқырман: Оқушы біздің Шалғынбай Жап-жас бала балғындай. Әлемге әйгі атағы, Көрінген жерде жатады: Партаның үсті «Шалғынбай», Тартпаның іші «Шалғынбай», Тақтаның беті «Шалғынбай», Кітаптың шеті «Шалғынбай», Есікке жазған «Шалғынбай», Кесіп те жазған «Шалғынбай», Бұл маңайда Шалғынбай Жазбаған жерің қалды ма-ай? Мұнымен атақ алмайсың. Үлгілі бала болмайсың. Өмірбаяншы: Шығармашылық жолын балаларға арнап өлең жазудан бастап, «Пионер» (қазіргі «Ақ желкен») журналының белсенді авторы болды. 1950 жылы «Бұлақ» деп аталатын өлең жинағын шығарған. Кейіннен балалар мен жасөспірімдерге арналған прозалық шығармаларын жазды. Оның балаларға арнап жазған туындылары балалардың ғана емес, үлкендердің де сүйіп оқитын шығармаларына айналды. 1967 жылы Балалар мен жасөспірімдерге арналған фильмдердің Канн қаласында (Франция) өткен халықаралық фестивалінде жазушының сценарийі бойынша қойылған «Менің атым Қожа» фильмі арнаулы жүлдеге ие болған. Ол тек балаларға арнап шығармалар жазып қойған жоқ, сонымен қатар жасөспірімдерге арнап «Бозтөбеде бір қыз бар» атты пьеса, «Өлгендер қайтып келмейді» атты роман, «Гауһар» атты повесть және тағы басқа да жиырмаға жуық кітаптарын шығарды. Жазушы: Мен жазған дүниелердің ішінде жұртқа көбірек танылғаны «Менің атым Қожа» повесі болса керек. Бұл шығарманың әуелгі аты «Өзім туралы повесть» Алматыда біраз қиналыспен басылды. Қожаның жағымды қылықтарынан жағымсыз қылықтары көп. Балаларға бұл кітап қандай тәрбие бермек деп, алая қарағандар аз болған жоқ... Мектептегі барлық баланы хулиган етіп шығарғыларыңыз келсе, бұл кітапты тезірек басыңыздар депті рецензент... Орыс тіліндегі «Қожаның» тұсауын Москва кесті. ...Қазақтың сүйкімді де қара сотқар баласы осыдан соң бүкіл Совет Одағын аралап кете барды... Біраздан кейін кітап Парижде француз тілінде басылды. Қазақфильм «Менің атым Қожа» повесі бойынша көркемсуретті кинофильм түсіруге кірісті. Режиссері – Абдулла Қарсақбаев. 1967 жылы Францияның Канн қаласында өткен халықаралық кинофестивальде жүлдеге ие болды. Шығарманы жазардағы ең басты мақсатым: жақсылыққа тәрбиелеу. Қожа – есер емес, есті тентек. Бір көрген адамға «жаман бала», «қиын бала» болып, кейін мүлде өзгеріп, жақсылардың қатарына қосылып кететін балалар аз емес қой... Өмірбаяншы: «Жас Бердібек көз көргендердің айтуына қарағанда, жас кезінің өзінде-ақ ешнәрсеге жасымайтын, ешнәрседен жасқанбайтын отты, өжет болған екен. Ол сыйлауға, сыйласуға өте жақсы еді. Бірақ талғампаз болатын. Кейде тым кіділеу, тым кірпияздау көрінетін. Ал шын жаны жақтырған адамға, көңілі сенген кісіге ақжарқын да адал болатын. Екі сөйлемейтін,өтірік айтпайтын. ..» - бұл, жастайынан бір ауданда бірге өсіп, кейіннен дәм-тұздары жарасып, жазушымен сыйлас болған қарт қаламгердің жан тебіренісі. Жазушы: Қай жазушы болсын, өзінің жақсы сезінген, көрген, білген, жете зерттеген жайларын жазады. Және үлкен бір қаламгер: «Әр жазушы әуелі өзін жазады» деген екен. Осыларға саятын болсақ, мінез құлық, іс-әркет жағынан Қожа менің балалық шағыма көбірек ұқсайды. Повесть өзім, достарым, мектебім, туып-өскен ауылым жайында әңгіме қозғайды. Сондықтан да шығарманың 1957 жылы бірінші жарық көргендегі әуелгі аты – «Өзім жайлы повесть» болатын. Оқырман: Бердібек Соқпақбаев - Кеңес үкіметінің «қылышынан қаны тамып тұрған» кездің өзінде тек өз жүрек қалауымен оқырмандарына жалғандықтан қашып шынайы шындықты жеткізе білген жазушыларымыздың бірегейі. Балалар өмірін шынайы сүйіспеншілікпен бейнелейтін хикаялары мен әңгімелерін жас та, қарт та, қазақ та, басқа да құмарта, қызыға оқиды десек еш артық айтқандық емес. Бердібек Соқпақбаев кейіпкерлерін қолдан жасамаған. Оның кейіпкерлері - өзі. Жазушы шығармаларын бірінші жақтан жазады. Яғни, шығарманы бас кейіпкер әңгімелеп отырады. Өмірбаяншы: «Өзін жазатын жазушымын» деп жоғарыда өзі айтқандай, автордың көпшілік шығармаларында өмірбаяндық деректер пайдаланылып, олардың бір-бірімен сабақтастығы байқалып отырады. Әсіресе, қазақ балалар әдебиетінде үлкен құбылысқа айналып, өзіндік бір жаңа леп, жаңаша бет ала келген «Менің атым Қожа» повесі де алғаш «Өзім туралы повесть» аталған. «Менің атым Қожа» повесі жарық көргенге дейін қазақ әдебиетінде Қожаға ұқсайтын «тентек, сотқар» кейіпкер болмаған. Ең алғашында жұрт Қожаға әрине, тосырқай қарады. Тіпті, «балаларға бұл кітап қандай тәрбие бермек?», «Балаларды тек жақсы, өнегелі кейіпкерлер үлгісінде тәрбиелеу керек» деген сияқты пікірлер де болған. Өмірбаяншы: «Менің атым Қожа», «Балалық шаққа саяхат», «16 жасар чемпион» және тағы басқа шығармалары жазушының тұтас өмірін көрсетпегенмен бөлшек-бөлшек тұстарын қызықтыра өмірге әкелген болса, ал мына «Өлгендер қайтып келмейді» романы жазушы жаратылысын тұтас тұлға етіп береді. Шығарманың ел ойынан шығатын шынайы жүзі тек қана шындық жазудан тұрса ол сол шығарманың шырайлылығын берсе керек. Осы тұрғыдан алғанда Бердібек ағамыз жоғарғы ойдың ортасынан ойып тұрып өз орнын алып және сол қасиетімен халық есінде, қала берді әр ұрпақ есінде мәңгі қалған адам. Оқырман: Бердібек Соқпақбаевтың балалар үшін танымдық мәні зор шығармаларының бірі «Жекпе-жек» хикаясы. Жазушының бұл шығармасы да қазақ әдбиетіне келген тың туынды. Өйткені, қазақ балалар әдебиетінде бұған дейін спорт тақырыбы мұндай деңгейге көтерілген шығарма болған емес. Бұл шығарма бокс жайлы жазылған. Ал бокс деген спорт түрі қара домалақ қазақ баласына өте жақын десек артық айтқан болмас еді. Ауыл спортының, әсіресе бокстың дамуына үлкен төңкеріс жасаған, құрыштай шыныққан саңлақтардың дүркіреп шығуына соны серпіліс, ерекше серпін берген айтулы көркем дүние. Жасында әлжуаз болып өскенмен, үзбей шынығу, ұдайы жаттығудың нәтижесінде спорт шыңына шыққан Мұраттың бейнесі арқылы жазушы арман жолында қиындықтан қашпау керектігін ұғындырады. Өмірбаяншы: Жазушының күрделі де көлемді туындысы «Өлгендер қайтып келмейді» романы. Өзін жазатын жазушы бұл шығармасына да өзінің өмірін арқау еткен. Бір айта кететін жайт, 1974 жылы «Өлгендер қайтып келмейді» романы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығына ұсынылады. Бірақ, сол кездегі бармақ басты, көз қыстымен тағы да шетқақпай қала береді. Бердібек Соқпақбаев қайтыс болардан аз уақыт бұрын бір топ қаламгерлер «Халық жазушысы» деген атаққа ұсынылған екен... Неге екені, кейін сол атақ алғандардың ішінде Соқпақбаевтың есімі болмай шығады... Иә, егемен елі барда Бердібек Соқпақбаев та бар, әсте ұмытылмақ емес. Өйткені, ол туған халқының тағдырын жырлап, оның жүрегіне әлдеқашан жол тапқан жазушы. Оқырман: «Ергежейлілер еліне саяхат» ертегі-хикаясында шындық пен әділет салтанат құрған, өмір-тіршілік мүлде басқа. Парақорлық пен ұрлық-қарлық атымен жойылған. Халық ешнәрсеге мұқтаж емес. Балалар мен қарттарға жасалған қамқорлықта шек жоқ. Тіпті ергежейлілер елінде әскер мен қару-жарақ та жоқ. Барлық мемлекеттермен тең құқықта қарым-қатынас жасап, өзінің салт-дәстүрін қатаң сақтайтын бейбітшілік сүйгіш ел туралы ертегі-хикая осылайша шалқар ойға шақырады. Өмірбаяншы: «Бердібек Соқпақбаевтың – кірпияз мінезі - жазушының жан-дүниесінің тазалығын білдіреді. Өте қарапайымдылығымен өзін биік ұстайтын жазушылардың байқамайтындығын байқап, соның соны желісінен жанына нәр тапқан жазушы. Оның бізден ерекшелігі де сол. Сендердің топырақтарыңда туып, елдің мерейін үстем ететін үлкен классик жазушы болуының сыры да сонда»,- дейді Таһауи Ахтанов. Оқырман: Сүйікті жазушымыз Бердібек Соқпақбаевтың кітаптарын бәріміз сүйіп оқимыз. Жазушы сомдаған кез-келген кейіпкер өзіне тән ерекшелігімен оқушы жадында сақталып қалады. Құрметті оқырмандар, енді кезекті «Бердібек Соқпақбаев және оның кейіпкерлері» атты сауалнамаға берсек.«Менің атым Қожа» повесі бойынша сұрақтар
«Балалық шаққа саяхат» повесі бойынша сұрақтар
«Жекпе-жек» повесі бойынша сұрақтар:
Өмірбаяншы: Бердібек Соқпақбаев – шынайы адам, шыншыл жазушы еді. Өтірікке өлердей қас болатын. Өнерді өтірікпен әсемдеуден қорқатын. Қатарлас замандастарының өтірік жазғанын жазып жүргенін білсе, сыйламай қоятын. Ол қоғам шындығын бар ауыртпалық, қиындығымен көрсетем деп өзі де көп қиындық көрген қаламгер. Шыншыл шығарма-өміршең. Бердібек Соқпақбаев шығармалары кеше шындық болып шырылдап сөйлесе, бүгін өмірдің өзі болып баурайды оқырманды. Оның шығармаларының қызық оқылып, бүгін жазылғандай әсер ететіні де сондықтан. Бердібек Соқпақбаев – ұрпаққа деген басты шығармаларын жазған, оқырмандарынан лайықты бағасын алған бақытты жазушы. Кешімізді қазақ халқының дарынды ұлдарының бірі, ақын Қадыр Мырзалиевтің мына сөздерімен аяқтасақ деймін: «...Бердібек Соқпақбаев кітаптарының соңғы беттерін жапқанда көркем шығарма оқып шыққандай болмайсың, өзіңнің ең тату-тәтті дос, жолдастарыңды ұзақ сапарға шығарып салғандай боласың. Қимайсың. Көңілің бұзылады. Бердібек Соқпақбаев шығармалары, міне осындай. Жазушы үшін бұдан асқан бақыт болуы мүмкін емес.» Кеш соңында оқырмандардың кештен алған әсерлері бойынша пікірталас өткізуге болады. Көрмеге шолу жасалады.Балалық шаққа саяхат…Бердібек Соқпақбаевтың шығармалары бойынша әдеби ойын Жүргізуші: Тамаша шығармалары арқылы балалардың көңілінен шығып, сол арқылы бірнеше буын өкілдерінен тұратын кішкене оқырмандардың құрметіне бөлену үлкен таланттылықты қажет етеді. Біздің қазақ балалар әдебиетінде осындай құрметке ие болғандардың ішіндегі шоқтығы биік, бірегей таланттардың бірі – Бердібек Соқпақбаев. Жазушының шығармаларын оқыған кез-келген бала өмірбаянымен де танысып шығады. Бердібек Соқпақбаев балалар үшін жаралған жан болатын. Өзінің шығармашылық жолын балаларға өлең жазудан бастаған ол кейін прозалық шығармалары арқылы балалардың сүйікті жазушысына айналды. Сондай-ақ балаларға арналған бірнеше сценарий, пьесалар жазды. Б.Соқпақбаевтың есімі тек қазақ балаларына ғана емес, көптеген шет ел балаларына да жақсы танылды. Оның кітаптары әлемнің 20 шақты елінің тіліне аударылса, «Менің атым Қожа» повесі бойынша түсірілген киноны 28 елдің бүлдіршіндері тамашалапты. Әрине, бұл біздің әдебиетіміз бен кино өнері үшін үлкен жетістік болғаны даусыз... («Менің атым Қожа» фильмінен үзінді көрсетіледі. Сценарийі- Б.Соқпақбаев, режиссері- А.Қарсақбаев) Жүргізуші: Қай-қайсымызға да экраннан көріп жүрген Қожа туралы кітапты жазған Бердібек Соқпақбаевты жақсы көрмеуіміз мүмкін емес. Қожа әрқайсымыздың жанымызға жақын да таныс кейіпкер. Балалар, бүгін Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым Қожасынан басқа да шығармаларына саяхат жасап, әдебиетте алар орны жайында әңгімелеспекшіміз, ой бөліспекпіз. Бердібек атаның «Менің атым Қожа», «Жекпе-жек», «Аяжан», «Балалық шаққа саяхат», «Өлгендер қайтып келмейді» повесть-романдарын, көптеген әңгімелерін оқымайтын қазақ баласын табу өте қиын. Біздің ата-аналарымыз, ата-әжелеріміз, аға-апаларымыз Соқпақбаевтай қадірлі қаламгер шығармаларын оқып өсті. Әлі де оқып келеді. Жазушының кез-келген шығармасын қолыңа алсаң, әрі қарай қызықтырып, жетелей жөнелетін сияқты. Бердібек ата өзінің балалық шағынан алған әсерлерін көпке дейін ұмыта алмай, сол ғажайып көңіл мен көріністердің өзін оқырмандарына жеткізе білген жазушы. Жеткізіп қана қоймай классик жазушыға, балалардың сүйікті жазушысына айналды. Балалық шақта жазушы өзінің кейіпкеріне қатты ұқсапты. Олар сияқты ауылдың қара сирақ баласы болған. Әсіресе, өздеріңе арнап жазған бір шығармасының кейіпкеріне өте ұқсайды. Ол кейіпкерді кім деп ойлайсыңдар? (Балалардың жауабынан кейін Қожа келеді) Қожа: Сәлем, сәлем, балалар! Балалар мен жақында жаңа ойын үйрендім. Ол қандай дейсіңдер ме, бұл ойын бір-бірімізге «сұрақ-жауап ойыны» деп аталады. Мен бірінші болып сендерге сұрақ қоямын. Сендер маған қайыра сұрақ қоясыңдар. (екі қолын уқалап) Кәнекей, ойынды бастаймыз ба? Менің сұрақтарым таусылған соң, сендердің кезектерің. Ойын басталды. Қожаның сұрақтары (Менің атым Қожа повесі желісімен):
(Қожаның жазушы болсам деген арманы көкейіне ерте ұялады. Оның ақындық, жазушылық даңқы үшінші-төртінші сыныпта оқып жүргенде-ақ мектептен асып, ауылға жайылып, «ақын бала» атана бастаған. )
(Олар жабайы қаз атып алдық екен деп, біреудің жоғалған қазын атып алып, үйітіп отырғандарында мектеп директоры Ахметовтың әкесі Ахмет шал көріп қалып, олардың «сазайларын» береді. Сосын екеуі қорда етіп, қарақшылық істемек болған «тапқыр» ойларынан табанда бас тартуға тура келеді.Бұл екеуінің қарақшылық өмірілерінің бірінші және ең соңғы күні болды.)
(Қожа кешкі астан кейін төр үйге кіріп, үлкен айнаның алдына отырып, Қадыров Қожаның жеке бас құпия кеңесін ашады. Күн тәртібінде бір-ақ мәселе – тәртіпті, үлгілі оқушы болу үшін не істеу керек екендігі жайлы мәселе қаралды.)
(Бірінші ойында Қожа Жанардың сүйкімді жүзіне, иығына төгілген қолаң шашына қарап, толқып отырып, ойынды ұтқызып алады. Екінші ойында сағырақ ойнаса да, үш-төрт жүрістен кейін Жанар Қожаның үш пешкасын бірден қырып салды. Енді оның намысы келіп, «қазір ұтамын» деді сенімді үнмен. Бірақ, айлакер Жанар бұл жолы да елеусіз тұрған пешкасын Қожаға жегізді де, басқа бір пешкасымен оның әлгі батырын белден басып, биге өтіп кетті... )
(Бұл күні мектепте Қожаның тәртібін талқыға салған педсовет жиналысы болған.) Қожа: Жарайсыңдар, мен туралы кітапты жақсы білетіндерің көрініп тұр. Баллалар, оллаһи, шыным, менің үйге қайтуым керек. Асығыспын. Қызыл бұзауымды айдап келуім керек. (Қожа кетіп бара жатып) Ұмытып бара жатыр екенмін, сендер сұрақтарыңды сосын қоярсыңдар.Ойынымызды кейін жалғастырамыз. Кездескенше. Жүргізуші: Балалар, дегенмен, Қожа - қазақ балаларының Том Сойер іспетті сүйікті кейіпкері. «Менің атым Қожа» повесі қарапайымдылыққа, нанымдылыққа туған. «Өтірік ештеңе қоспаймын» - деп уәде берген автор уәдесін орындайды да. Бұл повесінде жазушы балаларға бала болып сырын ашады, өзінің бар болмысын, жамандығын да, жақсылығын да жасырмай жазады. Сол жасырмай жазуының арқасында оқырманның ыстық ықыласын өзіне аударады. Повестің өн бойында мейір қозғайтын, әдеп ұқтыратын және оны әдейілеп оңашаламай, оқиға барысында жымдастырып келтіретін тұстары мол. Оқушы: ...«Әке» деген сөзді айтқанда, жүрегім қарс айырыла жаздайды-ау. Қандай жақын, қандай ыстық!.Еһ, қайран әкем! Егер сен тірі болсаң, мүмкін мен бұдан гөрі басқадай болар ма едім. Кім біледі, жер әлемді шулатып, сотқар Қожа атанып жүргенім әкесіз жетім өскендігім де шығар... Жүргізуші: Осындай Қожаның сырын оқығанда, қай-қайсымыздың есімізге әкеміз түсері сөзсіз. Жазушы әкенің қадірін өстіп әдемі әдіспен айтып өтеді. Оқушы: ...Жасы үлкен таныс адамға сәлем бермеу-көргенсіздіктің белгісі- деп мамам мені талай баулыған. Сол парызымды амалсыз өтеп, «сәлеметсіз бе?» дей салдым... Жүргізуші: Қожаның тентектігі тектен-тек емес, белгілі бір логикадан туындайды. Адам жанын түсіне, ұға бермейтін шолақ белсенділерге, екі жүзділерге қаны қайнайды. (Қожа кіреді) Жүргізуші: Қожа, сен бұзауыңды қораға қамап келіп қойдың ба? Қожа: Иә, осы жолы бұзауымды Жанардың қорасына қарай айдап әуре болмай бірден өзімнің үйіме қарай айдап жібердім. Жүргізуші: Сонда сен бұзауыңды үйіңнің қорасына апармағансың ғой? Қожа: Жоқ, менің оған уақытым жоқ. Бүгін Сұлтан екеуіміз балық аулауға баруымыз керек. (Жанар келеді) Жанар: Сәлеметсіңдерме, балалар! Қожа жаңа ғана өзінің «мақтаншақ Қожа» екенін екінші рет дәлелдеді. Дойбыдан мықтымын деп, жеңіліп, мақтаншақтығын бір дәлелдесе, енді маған Бердібек ата тек ұл балалаларды жақсы көрген деп екінші рет мақтанып тұр. Қожа: Жанар, мен бұл жолы оллаһи, мақтанып тұрған жоқпын. Бердібек атаның Қожасы, Сұлтаны, Еркіні, Бекені - бәрі өжет, шыншыл, адал бала кейіпкерлер екенін барлығымыз білеміз . Жанар: Қожа, сенің айтып тұрғаның дұрыс емес. Кез-келген адамның туған анасы бар. Демек, өмірді, мынау жарық дүниені сыйлаған ананы ардақ тұту, оның алдындағы перзенттік парызды өтеу-кім-кім үшін де қадірі ортаймайтын асыл қасиет. Ендеше ана туралы қалам тербеген, ана тағдырын сәтті шығармаларға арқау ету-қаламгер үшін үлкен абырой деп білемін. Достарым, мен сіздерге Бердібек Соқпақбаев шығармаларындағы қыз, ана кейіпкерлер туралы «Бұл кім?»: мінездемелік сауалнамамды ұсынамын: (Оқырмандар кейіпкердің атын және шығарманы атаулары керек)
Жүргізуші: Иә, «Біз де бала болғанбыз» деп Бердібек ағамыз айтпақшы, қызық-шыжығы мол жастықтың белгілі жыршысы атанған қаламгер туындыларына арқау болған оқиғаларда асылдың көзіндей боп аналардың бейнелері де жүреді. «Балалық шаққа саяхат» повесіндегі Бөпке әже,аяулы ана Әсбет, Әлиман, «Өлгендер қайтып келмейді» романындағы шалахат момын әйел Ырысты, Зағипа, Қалампыр кемпір, «Менің атым Қожа» повесіндегі Миллат, «Қайдасың, Гауһар?» повесіндегі Гауһар, «Аяжан» повесіндегі Аяжан бейнелері өздеріне тән, қайталанбас тұлғаларымен көз алдыңда қалып қояды. (Сұлтан келеді) Жүргізуші: Балалар, алдарыңда Бердібек атаның шығармаларын жатпай-тұрмай оқитын, шын ықыласты оқырмандарымыздың бірі. Сұлтан (басын қасып): Сәлем бердік! Енді шын ықыласты деген кішкене артықтау ма деймін. Мен, …Сұлтанмын. Балалар мен де құралақан емспін. Менің де сендерге алып келген «базарлығым» бар. «Мынау кімнің сөзі» атты Сұлтанның сауалнамасы: …Ой, қарабасқыр, әлі жатырмысың? Осы сенің-ақ қолыңнан кітап түспейді екен. Тасташы былай. Немене, бүгін той екенін ұмыттың ба?.. (Сұлтан, «Менің атым Қожа»)
Сұлтан: Балалар, мен сендерге өте қуаныштымын! Міне, осындай өз әдебиетін сүйіп оқитын отанымыздың нағыз патриот азаматтары бола беріңдер. Міне, көріп тұрсыңдар ғой, менде кітап оқитын болдым. Енді біз ауылға қайтайық. Сау, болыңдар! (Қожа, Жанар, Сұлтан үшеуі балалармен қоштасып шығып кетеді) Жүргізуші: Балалар, бүгінгі әдеби-ойынымыз мәреге жетіп қалған сияқты. «Оқырмандарым! Менің кейіпкерлерім аспаннан түскен адамдар емес. Осы өздеріңнің араларыңда бірге ойнап –күліп жүргендер. Ендеше Қожа маған қандай қымбат болса, сендер де сондай қымбатсыңдар». Міне, Бердібек аға сонау алыстағы жылдары біздің Сапарғали Бегалин атындағы Мемлекеттік республикалық балалар кітапханасында кездесуде болған кештен соң ықыласпен осындай тілек қалдырған еді. Бердібек Соқпақбаев туралы айшықты ойларШынайы да шыншыл суреткер көркемдік әлемінің азаптарын бастан кешкен кезде ғана, бір белестен екінші белеске сәтті көтеріле біледі. Демек, екінші сөзбен айтқанда, болашақ шығарманың да жұлдызы жарық болады. Бердібектің «Балалық шаққа саяхат», «Менің атым Қожа», «Қайдасың, Гаухар!» повестері мен «Өлгендер қайтып келмейді» романы осындай биік талғамның, көркемдік әлемінің сәтті туындысы болды. Бұл шығармаларда тек жазушы Бердібекке ғана тән тапқырлық пен тиянақтылық, суреттеу құралдарының дәлдігі, кейіпкер әрекетінің табиғилығы, сезім арпалысының сенімді суреттері «мен мұндалап» тұр. ...Мен Б.Соқпақбаевтың шығармаларын Сэллинжер мен Беллге қарсы қоюдан аулақпын. Менің айтпағым, Бердібек өз шығармаларына әдеби үлгілерден емес, өмірдің өзінен келгендігі... ...Б.Соқпақбаев – бірінші жақпен жазуды мықтап меңгерген жазушы. Мұның өзі оқиғаға өмірде болған қилы-қилы құбылыстарға сенімділікті, жазушының нақтылы оқиғаға тікелей қатысып танытады. Бердібектің «мені» маған қан-сөлі тамып тұрған өмір, бәріміз тіршілік етіп жүрген жер бетіндегі үлкенді-кішілі адамдардың әрекеті, болмаса қуаныш-күйініші боп көрінеді... ...Бердібек не нәрсені жазуды, оны қалай жазуды еркін игеріп, меңгерген суреткер жазушы.
Т.Ахтанов...Қаламгердің анық өсіп, шеберліктің белгілі бір биігіне шыққанын көрсеткен туындысы – «Менің атым Қожа» повесі... ...Қожа бейнесі қазақ балалар әдебиетіне қосылған қомақты олжа. Оның еңсесі барған сайын биіктеп, Марк Твеннің Том Сойерімен, Аркадий Гайдардың Тимурымен, қазақ фольклорының Тазша баласымен тайталаспай-ақ, тіпті соларға жете қабыл жүргеннің өзі әдебиетіміз үшін аз бедел ме?! Қастек Баянбаев...Саясаттан сая іздемей, ресми идеалогияны ықтамай өткен Бердібек шығармаларында өз тенденциясын берік ұстанып, сонысынан айнымай, ақиқатшылдықты темірқазық тұтты. Өзі қалтқысыз білетін өмірді ғана қалтқысыз жазып кетті. Артында өшпес мұралар қалдырған аса биік дарын, қазақ балалар әдебиетінің классигі Бердібек Соқпақбаев көзі тірісіндегідей ұстаздығынан жазбай, рухани тірлігін жалғастыра беретіні хақ. Өнерпаз атаулының өлместігі осында . Мұзафар Әлімбаев...Бердібек Соқпақбаев сөзіне берік, ісіне ұқыпты жан. Мен білетін жазушылардың ішіндегі қарапайым, шаруақоры. Ол қаламды ғана емес, орақ пен күректі қалай ұстауды білетін жазушы. Өзіне де, өзгеге де қатал, тура, әділ. Творчество адамы, әдетте, салдыр-салақтау болады. Бірақ, Бердібек олай емес, әскери адам сияқты, әбден жинақы. ...Ол жұмыс істеп отырған кезде еденде, не стол үстінде көлденең жатқан дүние көрмейсің. Тіл өнерінде де солай: әр сөздің, әр сөйлемнің өз орнында тұрғанын қалайды. Қашан көңілі толғанша түзетуден талмайды... ...Бердібек Соқпақбаев кітаптарының соңғы беттерін жапқанда көркем шығарма оқып шыққандай болмайсың, өзіңнің ең тату-тәтті дос, жолдастарыңды ұзақ сапарға шығарып салғандай боласың. Қимайсың. Көңілің бұзылады. Бердібек Соқпақбаев шығармалары, міне осындай. Жазушы үшін бұдан асқан бақыт болуы мүмкін емес.
Қадыр Мырзалиев...Бәріміз де бала болдық. Қазір есейдік, ересек тарттық. Дегенмен, сонау кезіміздегідей пәк емеспіз. Ал сол көңіл-күйімізді айна қатесіз бейнелеген «Менің атым Қожаны» барлығымыз оқып шықтық. Біз соны жазған Бердібек ағамызға сол кезде-ақ балалық көңілдің Мемлекеттік сыйлығын сыйлап қойғанбыз... Марат Қабанбай Әрбір шығарманың тууының өмірге келуінің себептерін іздеген жағдаятта, оның авторының қилы-қилы қам-қаракеті, тағдыр-тәлейі болатыны зерттеу еңбектерінде сөз етілетіні болмаса, былайғы жерде ауызға алынбай, тіпті елеусіз қалатыны да шындық. Дұрысы – қаламгерлік игілікке мін түсірмей, тіршіліктің аумалы-төкпелі толқындарында да сыр бермей, өз еңбегінен үлгі мен сенім тапқан қаламының балы бар, жазушының мазасын алмау, азаматтық парызды өтеп отыру. Біз қадірлейтін адамгершіліктің үлкен үлгісі, міне, осы. Сайын Мұратбеков ...Бердібек өз көзімен көрген нәрсені ғана жазатын, қағазды бекерден-бекер шимайламайтын еді ғой. Жазады – түбін түсіріп барып бір-ақ тоқтайды. Бұл Бердібектің шырайы, Бердібекке ғана тән нәрсе. Нақтылы жазу, ұтымды жазу Бердібектің үлгісі деп тартынбай-ақ айтуға әбден болады. Жоқтан бар етпеген қаламгер. Шындықтың алдына бас имейтін не нәрсе бар? Осындай шырай Бердібек қаламынан шыққан шығармалардың баршасына тән. Оның туындыларының електен өткен дүниедей болып мөлдіреп тұратыны сондықтан. Оның шығармаларының оқырман жүрегіне қона кететін, ұзақ жасайтын қасиет –қадірі де осында!...Бердібек туындыларындағы геройлар өмірдегі бар қалпында көрініп, шығармаға ширатылған сәтте де оншалықты киіндірілмей, жалаңаш жүрген жандар тәрізді боп көзге түсетіні де ғажап емес. Бұл жазушының кемшілігіне қарадүрсінділігіне жатпайды. Сезінуі, дүние қызықтарын түйсініп, қабылдауының қыры бұл. Осы тұрғыда, табиғи өлшеммен түзілген геройлар галереясы барынша сенімді, барынша шыншыл сымбатымен оқырман жүргенінен жол тауып, олармен қолтықтасып өмір базарында жүргендей болады.
Сафуан ШаймерденовҚОСЫМША № 1 «Криптограмманы шеш» (Мына жерде Б.Соқпақбаевтың әңгімелерінің аты жасырылған) 1. ІГЕРҮЖ АНА (Ана жүрегі) 2. та Лыруб (Бурыл ат) 3. рықсақ лажкӨк енӘж ЙаппірӘ (ӘРІПБАЙ ЖӘНЕ КӨКЖАЛ ҚАСҚЫР) 4.Лож (ЖОЛ) 5. ысағиқо натлұ (ҰЛТАН ОҚИҒАСЫ)
«Бұл қай шығарма»
Иелеріне қайтар
Қосымша № 2Сауалнама«Қожа және оның достары»
а) Қара көже ә) Қожатай б) Қожаберген («...Менің атым Қожа. Көріп отырсыңдар, пәлендей әйдік ат емес. Шынын айтсам, бұл о баста Қожа емес, Қожаберген екен.» ) 2.Қожаға қазақ тілінен сабақ беретін мұғалімнің аты-жөні? а) Сәбира Майқанова ә) Сәбира Майқасова б) Сәбина Майқарова («Жаңа оқытушы бізді оқу жылының басталуымен құттықтады, өзін таныстырды. Сәбира Майқанова. «Мен сендерге қазақ тілінен сабақ беремін және класс жетекшілерің боламын»,- деді.) 3.Сұлтан мен Қожа жайлауға бара жатқанда Қожа құлап түсіп қалады Не үшін? а) атқа отыра алмай ә) шылымның кесірінен б) Сұлтанмен келіспей қалып (..Аузымды түтінге толтырып алып, жұтып кеп қалғаным сол екен, бір керемет улы газ өңешімнен шеңгелдеп, ала кеп түсті. Көзімнен жасым ыршып кетті... Енді бір шақта көзім бұлдырап, жер-дүние төңкеріліп бара жатты...) 4.Қожа республика жұртшылығына қалай «танымал» болды? а) теледидар арқылы сөйледі ә) газетке өлеңі басылды б) суреті газетке басылды («Жаңа өмір» колхозы жеті жылдық мектебінің оқушылары жазғы демалыстарында артель шаруашылығына айтулы көмек тигізді. Суретте колхоздың шөп шабу науқанында үлгілі еңбек еткен бір топ оқушылар болған еді ...»)
а) мектепте ә)дүкенде б) көшеде
а) Қожа Жантасты партаға отырғызбай қояды ә) Жантас Қожаны партаға отырғызбай қояды б) кітабын бермей қояды Қожа Жантасты жанына отырғызбайды. Жантас «шақпа тілімен» келеке етеді. Қожа Жантасты иығынан ұстап, жалт бұрылып, «жұмсақ жеріне» әдемілеп бір тебеді)
Т.1. Роман, повесть және әңгімелер.-446б. Т. 2. Повестер .- 428 б. Соқпақбаев Б. Балалық шаққа саяхат: Повесть, роман.- Алматы: Балауса, 1992.-528 б. Соқпақбаев Б. Аяжан: Повестер және әңгімелер.- Алматы, Жалын, 1985.- 157 б. Соқпақбаев Б. Жексен-жеке меншік.- Алматы: Жалын, 1982.-10 б. Соқпақбаев Б. Менің атым Қожа: Повесть,роман / Құраст. Р.Мәженқызы.- Алматы: Елорда, 1999.-466 б. Соқпақбаев Б. Жексен- жеке меншік.- Алматы: Жалын, 1982.- 12 б.
Мұқай Б. Жеңілістерден тұратын жеңіс // Мұқай Б. Ертегідей ертеңім: Толғаулар мен эсселер.- Алматы: «Ана тілі» ЖШС, 2003.- 310-317 б.
Абаева А. Балалар әдебиетінің бәйтерегі // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 1995.- № 6.- 103-105 б. Адаева Е. Талғампаз жазушы: [Б. Соқпақбаевтың «Балалық шаққа саяхат» повесі туралы] // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 1998.- №7.-8.- 67-69 б. Адаева Е. Өмір шындығы және көркем образ: [Бердібек Соқпақбаевтың шығармашылығы туралы] // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2001.- № 4.- 33-36 б. Ақиқаттан айнымаған қалам // Жас алаш.-1994.- 2 маусым Әлдибекұлы Ш. Әлі де тірі жүргендей // Ақ желкен.-2004.-№4.- 6 б. Әлімбаев М. Берен талант Бердібек // Халық кеңесі.- 1994.- 3 тамыз Балта Ә. Бекеңнің шапағаты // Ұлан.-1994.- 2 тамыз.- 7 б. Бердібек Соқпақбаев: Қаламгер альбомынан // Қазақ әдебиеті.-1992.- 3 қаңтар Ергөбек Қ. Шырынын алып шындықтың // Қазақ әдебиеті.- 1994.- 22 шілде.- 14 б. Ергөбек Қ. Шырынын алып шындықтың // Ұлан.- 2 тамыз.- 2 б. Зікібаев І. Өмірдің өзіндей адал// Халық кеңесі.-1994.- 13 қаңтар Исабаев Қ. Бердібек, әдебиет, балалар және мен // Халық кеңесі.-1994.- 28 шілде Қазақтың тау тұлғалы тарланы // Жас алаш.- 1994.- 20 тамыз Қаупынбайұлы Т. Кәдімгі классик: [Көрнекті жазушы Бердібек Соқпақбаевтың туғанына –75 жыл] // Жетісу.- 1999.- 14 қазан Қаупынбайұлы Т. Заман ығын заңдылыққа саймаған// Жас алаш.-1994.- 6 тамыз Қирабаев С. Жастықтың сағынышты күндері:(Бердібек Соқпақбаевты еске алу) // Жұлдыз.- 2003.- № 8.- 109-116 б. Құрманғалиева С. Болмаспен бетпе-бет келген Б.Соқпақбаев шығармаларындағы ерекшеліктер туралы толғаныс // Халық кеңесі.- 1994.- 3 тамыз. Мәмесейіт Т. ...Жазуды сол себепті қойып кеттім // Егемен Қазақстан.- 2004.- 30 маусым.- 10 б. Нұрмағанбетов Т. Біз балалық шақты неге аңсаймыз?: (Бердібек Соқпақбаев жайлы сөз) // Парасат.- 2004.- № 3.- 29-31 б. Нұрмағанбетов Т. Біз балалық шақты неге аңсаймыз? Бердібек Соқпақбаев жайлы сөз // Парасат.- 2004.- № 3.- 29-31б. Нұрмағанбетов Т. Қарапайым қамқор жан еді... // Ұлан.- 1994.- 2 тамыз.- 7б. Мейірбекұлы Ә. Ақжарқын да асыл еді... // Ұлан.- 1994.- 2 тамыз.- 6б. Оспанов С. Заман ығын заңдылыққа саймаған (немесе өмір өзегінен өзгермеген жаратылыс иесі) // Жас алаш.- 1994.- 6 тамыз Сақалтегі Т. Махаббат жыршысы // Жас алаш.- 1994.-20 тамыз Сәрсенбай О. Жұмбақ жазушы [Б.Соқпақбаевтың шығармашылығы туралы] // Ана тілі.- 2001.- 4 қазан(№ 40).- 4-5 б.. Советұлы Б. Бердібек ағаны неге аңсаймыз?// Жас алаш.-1994.- 12 мамыр Соқпақбаев Б. Өлгендер қайтып келмейді // Ұлан.- 1994.- 2 тамыз.-3б. Төлепбергенұлы Н. Өлмейді тек дана сөз // Жас алаш.-1994.-19 мамыр.- 4б. Бала жанының бағбаны: Бердібек Соқпақбаевтың туғанына 70 жыл // С.Бегалин атындағы ҚРМБК Құраст. А.Оралғазина.- Алматы, 1994.-8б. Мазмұны Кіріспе…………………………………………………………..3 Шырынын алып шындықтың: Суреттеу кеші………………..4 Балалық шаққа саяхат: Бердібек Соқпақбаевтыңшығармалары бойынша әдеби ойын………………………….9Бердібек Соқпақбаев туралы айшықты ойлар………………15Қосымша № 1…………………………………………………..17Қосымша № 2 …………………………………………………18Пайдаланылған әдебиеттер …………………………………..19Құрастырған: Мұқашева Ш.Б. Редакторы: Кенесары Т.Т. Шығаруға жауапты: Раева С. Қ. Қазақстанның С. Бегалин атындағы мемлекеттік республикалық балалар кітапханасының ротопринтінде басылған Тапсырыс № Таралымы дана Көлемі « » ---------------- 2004 жылы басуға берілді жүктеу/скачать 271.62 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|