Балықтар клас үстiнiң жалпы сипаттамасы

Балықтар – жер шарының суларын мекен еткен және бiрте-бiрте көне омыртқалылар – жақсыз балықтарды ығыстырып тастаған, алғашқы су жақауызды омыртқалылар. Олардың барлық құрылымы суда белсендi желбезекпен тыныс алуға және тiстейтiн жақтарымен қоректi белсендi ұстау жолымен қоректенуге бейiмделген.

Олар желбезек доғалардың сыртқы бетiнде отырған, елгезек бөлшектенген желбезектермен тыныс алады. Жүзудiң негiзгi мүшесi болып құйрық бөлiгiнiң жанама (бүйiр) қимылдары болып табылады. Көбiсiнiң денесi қабыршақпен қапталған, нағыз тiстерi, қимылды реттейтiн жұп аяқтары - көкiрек және құрсақ жүзбе қанаттары және жұп емес жүзбе қанаттары – тұрақтандырушылары болады. Одан басқа иiс, көру мен статоакустика сезу мүшелерi жақсы дамыған және дөңгелекауыздылардағы сияқты терi бүйiр сызығы бар. Қанайналым шеңберi бiр.

Қаңқасы сүйектi немесе шемiршектi болады. Бас сүйегi омыртқа жотасымен қозғалмай буындасқан бас сүйек қорабынан және жақ пен желбезек аппараттарын ұстап тұратын, қаңқалы доғалардың бассүйегiмен қозғалмалы буындасқан түрiндегi висцеральдi қаңқадан тұрады.

Балықтар суда көбейедi, көбiсi уылдырық шашады, ұрықтануы сырттай.

БАЛЫҚТАР КЛАСС ҮСТIНIҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ

Балықтар морфо-физиологиялық және экологиялық қатынастағы ең сан-алуанды жануарлар тобы. Олар жер шарының барлық су қоймаларында мекендейдi, әр-түрлi қоршаған су ортасына бейiмделген, экватордан Солтүстiк полюсқа дейiн, мұхит түбi мен жер асты суларынан биiк таулы бұлақтарға дейiн және алуан түрлi формаларды құрайды. Қазiргi балықтар түрлерiнiң саны 20 мың шамасында. Балықтар ең көне (дөңгелекауыздылардан кейiн) жануарлар тобы болып есептеледi. Барлық ғалымдар қазiргi балықтар екi дараланған топқа жiктеледi дегенге келiседi: шемiршектiлер және сүйектiлер, оларды қазiр екi дара класс ретiнде қарастыруда.

Шемiршектi балықтардың сүйегi болмайды және олардың iшкi қаңқасы түгел шемiршектен тұрады. Олар екi тең емес топқа бөлiнедi: қаңқаның қарапайым құрылысын сақтап қалған бiрақ аса жетiлген көбею мүшелерi мен жүйке жүйесi бар тақташажелбезектiлер немесе акулалы балықтардың үлкен тобы және жоғары жақтары бассүйек қорабымен қосылып, өздерiне негiзгi қорек болатын, ұлулардың бақалшақтарын шағуға қажеттi ерекше берiктiлiк тапқан, химералар немесе бүтiнбастылардың аздаған тобы.

Сүйектi балықтардың көбiсiнiң шығу тегi терiлi – сыртқы да, iшкi де аса жетiлген және олар желбезекпен желбезектiк қақпақшалар көмегiмен тыныс алады және желқабыздары болады. Олардың арасында ең жетiлгендерi – 19,5 мың түрдi құрайтын, сүйектi балықтар, ал басқа балықтардың барлығын қосқанда бар-жоғы 500 жуық түрi бар.

Сүйектi балықтардың жүйелiлiгi жөнiнде ғалымдар арасында көптеген пiкiрлер бар. Ихтиологтар сүйектi балықтарды жиi екi класс тармағына бөледi: қостыныстыларға және барлық басқа балықтар жататын аяқауыздыларға. Морфологтар қостынысты балықтарды саусақ қанаттылармен қоса хоандiлер класс тармағына бiрiктiредi, ал басқаларын болса сәулеқанаттылар класс тармағына немесе - көне-және жаңа қанаттылар класс тармағына жатқызады.

Төмендегi, отрядтарға дейiн жеткiзiлген классификация, бiздiң оқулықта қабылданған қазiргi балықтар жүйелiлiгi туралы көрiнiстi бередi. Сүйектi балықтарды 30-40 отрядқа бiрiктiредi, бұл жерде ең маңызды 15 аталған

Балықтар класс үстiнiң классификациясы

Балықтар класы

1 класс. Шемiршектi балықтар. 2 класс. Сүйектi балықтар.

1 класс. Шемiршектi балықтар (Chondichthyes).

1 класс тармағы. Акулалылар немесе тақташажелбезектiлер (Elasmobranchi).

Акулалар отряды (Selachiiformes немесе Selachoidea).

Скаттар отряды (Rajiformes немесе Batoidea).

Химералылар отряды(Chimoerae).

2 класс. Сүйектi балықтар (Osteichthyes).

1 класс тармағы. Сәулеқанаттылар (Actinopteryqii).

1. Отряд үстi. Шемiршектi ганоидтар немесе сүйекшемiршектiлер (Chondrostei).

Бекiрелер отряды (Acipenseriformes).

2. Отряд үстi. Сүйектi ганоидтар (Holostei).

Сауытты шортандар отряды (Lepidosteiformes).

Амиялар немесе тұнбалы балықтар (Amiiformes).

3. Отряд үстi. Сүйектi балықтар (Teleostei).

Майшабақ тәрiздiлер отряды (Clupeiformes).

Тұқыбалық тәрiздiлер отряды (Cypriniformes).

Жыланбалықтәрiздiлер отряды (Anquiliformes).

Тұқыбалықтiстiлер отряды (Gyprinodontiformes).

Шортантәрiздiлер отряды (Esociiformes).

Саргандiлер отряды (Beloniformes).

Жұмсаққанатты треска тәрiздiлер отряды (Gadiformes).

Колюншоттәрiздiлер отряды (Gasterosteiformes).

Шоқ желбезектiлер отряды (Lophobranchiiformes).

Басқынбалықтәрiздiлер отряды (Muqiliformes).

Алабұғатәрiздiлер отряды (Perciformes).

Жабысқақ балықтар отряды (Echeneiformes).

Түйетабантәрiздiлер отряды (Pleuronectiformes).

Аяққанаттылар отряды (Pediculati, немесе Lophiiformes).

Жабысқан жақтылар отряды (Plectognathi немесе Tetradontiformes).

2 класс тармағы. Көпқанаттылар (Brachiopteryqii).

Көпқанаттылар отряды (Polypteriformes).

3 класс тармағы. Саусақканаттылар (Crossopteryqii).

Целокантини отряды (Coelacanthiformes).

4 класс тармағы. Қостыныстылар (Dipnoi).

Бiрөкпелiлер отряды (Monipneumones).

Косөкпелiлер отряды (Dipneumones).

Балықтардың барлығы уылдырықтарын суға шашады, кейбiр түрлерi көптеген миллион уылдырықты бiрден тастайды. Мұндай көбею сыртқы ұрықтану жолымен жүредi. Аналықтар уылдырық шашса, аталықтары оларды ұрықтандырады. Теңiз балықтары саны жағынан өте көп жұмыртқалар шашады, бiрақ бұл салада рекордсмен болып, алып ай-балық есептеледi: оның бiр аналығы бiр мәртеде 30 млн-ға жуық жұмыртқа шашады. Бiрақ уылдырық шашылған соң өздерi ғана қалады, олар ауруға, аштыққа және жыртқыштардың шабуылына шалдығады. Жұмыртқалардың өте көп болуы, аман қалуды қамтамасыз етуге қажет. Балықтардың көбею нақты белгiленген жерлерде – уылдырықтамаларда өтедi.

Жұмыртқалайтындар. Оларға балықтардың басым көпшiлiгi жатады. Албырттардың көбеюi мен дамуын мысалға келтiруге болады. Көбею мақсатында олар сөздiң тiкелей мағынасында – алысқа барады. Атлант албырты уылдырық шашуға дайын болғанда коректенетiн Лабрадар мен Гренландия су асты жайлымдарынан, өзi туылған жерi, Атлантиканың арғы бетiндегi өзенге жүзiп баруға дайын.

Өзен ағысына қарсы көтерiлiп, албырт аналығы таза суы мен қиыршық тастар кенi бар жерiн iздеп табады. Ол құйрығымен кiшкене шұңқыр немесе бекiрелiлердiң ұясы деп аталатын төбешiк қазып, сол орынға жұмыртқалайды.

Аталығы жұмыртқаларды ұрықтандырады, сонан соң аналығы ұрықтанған жұмыртқаларды қиыршық тастармен көмiп тастайды. Уылдырық шашқан соң әлсiзденген балықтар ағыспен ағып ауытқиды: кейбiреулерi мұхитқа жетпей өледi, бiрақ көбiсi келесi миграция мен уылдырық шашуға дейiн тiрi қалады.

Жаңадан уылдырықтан шыққан патшабалық дернәсiлiнiң сарыуыз қабы болады, оның iшiнде өзi қоректенетiн сарыуызы бар. Сарыуыз дернәсiлдiң әрi қарай дамуына және оның шабаққа айналуына қажет.

Сол шетте – бiрнеше апталық дернәсiлдер.

Оң шетте – сарыуыз қабы жоқ албырт шабағы.

Өзеннiң жылдам ағымы оларды ашық теңiзге алып кеткенше дейiн, шабақтар жетiлудiң бiрнеше кезеңiнен өтедi, сол уақыттың iшiнде олар туған ұясының маңынан алшақтамайды. Шабақтар басынан өтетiн метаморфоздар, оны тұзды суда тiршiлiк ете алатын балыққа айналдыруға бағытталған. Мұхитқа жетiп, өзi ағымға қарсы көтерiлiп және көбеюдiң жаңа циклiне бастама бергенше, албыр бiр метр ұзындыққа дейiн өсуi мүмкiн.

Басқа өрiстегiш балықтар арасында ұзын жылантәрiздi денесi бар жыланбалық қызығушылық тудырады. Ғасырлар бойы осы балықтың көбею жұмбақ болып келiп, жақын уақытта ғана анықталды. Еуропа өзендерiнiң жыланбалықтары Атлант мұхитымен батысқа қарай жүзедi. Солтүстiк Американың жыланбалықтары Атлант мұхитымен шығысқа бет алады. Екеулерi де Саргасс теңiзiнде кездесiп, сол жерде уылдырық шашады. Одан ересек жыланбалыққа мүлдем ұқсамайтын дернәсiлдер шығады: олар мөлдiр, қысқа денелi және бүйiрлерiнен қатты қысылған болып келедi. Саргасс теңiзiнен дернәсiлдерi бiреулерi Еуропа жағалауларына аттанса, екiншiлерi Солтүстiк Америка жағалауларына қарай бет алады. Бiртiндеп дернәсiл құрылысы өзгередi және өзендерге жыланбалықтар кiредi.

Қырық түрлi балықтардың аталықтары жынысын керiсiнше ауыстыра алады. Сол шетте жыланбалық аталығы электрик түсiне боялған. Аналыққа трасформациаланғаннан соң жыланбалық сары түстi болып шығады.

Аталық пен аналықтың қызметтерi бiр организмде ұштасу құбылысы гермафродитизм деп аталатын, репродукция тәсiлiн бейнелейдi. Мұндай түрлердiң жыныс мүшелерi жұмыртқаны да сперманы да өндiредi.

Мұндай түрдегi балықтар топ-топ болып тiршiлiк етедi және үйiр бастаушысы, ең iрi дарақ және аналық болады. Аталық көлемi жағынан аналыққа жақындайды, басқа дарақтар болса әлi ересек кезеңiне жеткен жоқ. Аналық өлген кезде, аталық оның орнын басады; топтағы көлемi жағынан келесi балық аталыққа айналады.

Шемiршектi және сүйектi балықтар арасында, дамыған жас балықтарды туатындар да кездеседi. Тiрi туатын түрлер акулалар, скаттар және т.б.

Акулалар арасында тiрi туатын түрлердiң ұрпағы аналық “жатырында” дамиды. Тiрi туу жағдайларында сүйектi қабықшасы өте жұқа немесе мүлдем дамымайды және жұмыртқа клетка жарғақшаларына жабысады. Сарыуыз безi қан тамырларымен мол жабдықталған бүрлердi оқшаулайды. Бұл бүрлер жұмыртқа клетка жолындағы орталарда өсiп, ақуызды плацентаны қалыптастырады. Әдетте ол негiзiнен ұрықтың тыныс алуына қызмет етедi, бiрақ қорек көзi болып та қызмет ете алады.

Құм акуласының эмбрионы жұмыртқа жолынан келетiн ұсақ жұмыртқалармен қоректенедi. Соңында тек екi ұрық қана, әр жатырда бiр-бiрден тiрi қалады.

Әуесқойлар аквариумдарында көбiнесе, отаны тропиктердiң тұщы су қоймалары болып табылатын, майда сүйектi балықтар “тiрi туғыштарды” өсiредi. Бұл түрлер полигамды болып есептеледi. Полигамды дегенiмiз, бiр аталық көптеген аналықтармен ұйығуы. Аталығы аналыққа қарағанда iрi болады. Жыныстық айырмашылықтары дене формасы мен түсiнде байқалады.

СҮЙЕКТI БАЛЫҚТАР КЛАСЫ

Шығу тегiнен өте көне бекiрелер тұқымдасына жататын балықтар, өздерiнiң гүлдену шыңына 100-200 млн. жыл бұрын Жер бетiнде әлi динозаврлар жүрген кезде жеттi. Бұл балықтар өздерiнде көне акулалар мен скаттардың және қазiргi сүйектi балықтардың белгiлерiн ұштастырады.

Сүйек-шемiршектi немесе бекiрелiк балықтардың қаңқасы шемiршектi, бiрақ оларда басқа да сүйектерi болады. Бекiрелiлердiң омыртқа жотасында өмiр бойы хорда сақталады, оларды вязич деген атпен асқа пайдаланады. Оларда желқабыз және желбезектi қақпақшасы бар. Кейбiр бекiрелiлердiң ұзындығы бiрнеше метрге дейiн жетедi. Оларда түгелдей қабыршақты жабынның орнына, денесiнiң бойымен 5 қатар iрi сүйектi өсiндiлер өтедi. Бекiре, шоқыр, сүйiрiк балықтар құрттар, ұлулар және басқада омыртқасыздарды, су түбiндегi құмдар арасынан, ауыздарының алдында орналасқан кiшкене мұртшалар көмегiмен, тауып қоректенедi. Тек ең iрi белуга мен калуга ғана басқа балықтармен қоректенедi.

Бiр жылдың бiрнеше айын бекiрелiлер теңiзде өткiзедi (мысалы, Азов, Қара немесе Каспий теңiздерiнде), ал уылдырық шашу үшiн өзендерге кiредi. Балықтардың жыныстық жетiлуi кеш басталады, 10-15 жылдан кейiн, бiрақ олар өте ұзақ тiршiлiк етедi 60-100 жыл.

Бекiрелiлер тiршiлiк бойы тек бiрнеше рет уылдырық шашады. Уылдырықты жылдам ағымы болашақ ұрпақты үнемi оттекпен қамтамасыз етiп тұратын жерлерге-құм немесе ұсақ жұмыр тастар арасына шашады.

Белуга Қара, Азов және Каспий теңiздерiнiң алқабында мекендейдi. Белуга аналығы 5 млн. уылдырыққа дейiн шашады және уылдырықтың жалпы салмағы балық салмағының ¼ құрайды. Белуга көлемi 5 метрге дейiн, ал салмағы 1230 кг дейiн жетедi. Уылдырық салмағы 245 кг дейiн.

Бұл класс бүкiл жер шарын мекендейтiн, балықтардың басым көпшiлiгiн бiрiктередi және омыртқалылар класының түр құрамы жағынан ең үлкен болып есептеледi. Бұл класқа тән белгiлер болып төмендегiлер есептеледi:

Барлық сүйектi балықтарда желбезектi саңылауларды жабатын-сол арқылы жетiлген желбезектi тыныс аппаратын құрайтын, сүйектi желбезектi қақпашалары болады. Қаңқада әрдәйiм белгiлi мөлшерде жапсырма сүйектер болады, туынды жақтары да терi сүйектенулерден тұрады. Iшкi қаңқасы, жартылай болса да сүйектi. Қабыршағы (екiншi рет редукциялануы мүмкiн) ганоидтi немесi сүйектi (плакоидтi емес). Жүзбе қанаттары сүйек сәулелерiмен сүйелмелденедi (қостынысты балықтардан басқалары). Желбезектi қалқалары өте ықшам немесе жиi байқалғандай мүлдем болмайды, сол себептен желбезектi күлтелер тiкелей желбезек доғаларында отырады. Желқабығы (екiншi рет дамымауы мүмкiн) немесе өкпесi (өте сирек) болады. Аталықтарында қос копулятивтi мүшелерi жоқ, ұрықтануы (өте сирек жағдайлардан басқа) сырттай, уылдырықтары майда.

Қазiргi сүйектi балықтарды 4 класс тармағына бөледi: қостыныстылар, көпқанаттылар, сәулеқанаттылар және саусаққанаттылар. Сәулеқанаттылар класс тармағы 3 отряд үстiн құрайды: шемiршектi ганоидтар (бекiрелер отряды), сүйектi ганоидтар (сауытты шортандар) және қылтанақты балықтар (40 отрядтан тұрады).

ШЕМIРШЕКТI БАЛЫҚТАР КЛАСЫ

Шемiршектi балықтарға акулалар мен скаттар отрядының өкiлдерi жатады. Терiсi эмальдi кертештерi бар қабыршақпен қапталған. Желбезектi қақпашалары жоқ, әр шетiндегi 5-7 жұп желбезектi саңылаулары сыртқа ашылады. Бұл құрылыс белгiлерi – шемiршектi балықтардың көнелiгiнiң куәсi.

Акулалар мен скаттар барлық теңiздер мен мұхиттарда мекендейдi. Акулалар түрлерiнiң басым бөлiгi – жыртқыштар. Ұзарған сүйiр торпедатәрiздi денесi, күштi бұлшықеттерi оларға үлкен жылдамдықпен жүзуге мүмкiндiк бередi. Акулалар денесiнiң көлемi әр-түрлi. Iшiндегi ең алыбы-кит акуласының ұзындығы 20 м дейiн жетедi. Ол судан ұсақ планктонды организмдердi сүзiп, солармен қоректенедi.

Акулалардың көпшiлiгi - ашық мұхиттың екпiндi жыртқыштары. Каспий теңiзiнде көлемi 120 см аспайтын және балықтармен қоректенетiн шағын катран акуласы немесе тiкендi акула мекендейдi. Баренц және Ақ теңiздерiнде мекендейтiн катран, майшабақ және жұмсақ қанаттылармен трескамен қоректенедi. Катранның етi өте дәмдi, бекiренiкiнен кем түспейдi. Катрандармен өте сақ болу керек. Олардың арқа жүзбеканаттарының түбiнiң алдында екi өткiр тiкенегi бар болса у бездерi орналасқан. Егер аквалангышы немесе жүзiп жүрген адамдар сол тiкендермен жараланса у кызартып iсiнiп, ауру тудырады. Кейде жүрек дүрсiлi жиiлеп, тыныс алуы тарылады. Көбiнесе ауырғандар жазылып кетедi, бiрақ өлiмге әкелген жағдайлар да кездеседi.

Мұхитта акулалардың көптеген түрлерi мекендейдi: көк, ақ, рифтiк, алты желбезектi, кариб қаражүзбеқанатты, теңiз түлкiсi, ала мысықты, полярлы және т.б. Аса қызығушылықты, басының алдыңғы ұшында аса үлкен балғаға ұқсас, әр жағында көздерi мен танаулары бар, рострумы өсетiн акула - балғалар туғызады. Акула-балғалар - өте қаһарлы және ашқарақ жыртқыштар. Осы акулалар ең жиi адамға шабуыл жасайды. Басының жалпақ бөлiгiнiң төменгi бетi жоғары сезiмталдық пен эхолокацияға ие, осыған байланысты олар топырақ астына көмiлiп жатса да қоректi оңай табады.

Скаттардың көбiсi су түбiнде тiршiлiк етедi. Негiзiнен ұлулармен қоректенедi. Дененiң арқа-құрсақты бағытта жалпақталуымен төс жүзбекқанаттардың қатты өсуi, скаттар түрлерiнiң басым бөлiгiне тән. Желбезектi саңылаулары денесiнiң төменгi шетiнде орналасқан.

Скаттар отряды. Ең iрi скат – манта, немесе теңiз шайтаны. Оның жүзбе қанаттарының жалпы көлемi пәрменi 7 м дейiн жетедi. Өз атауына, олар шаяншалар мен басқа да майда жәндiктердi аузына айдайтын, басында орналасқан “мүйiздерi” – ұзын жүзбеқанаттары және су бетiнен 1,5 м-ге дейiн секiру қабiлетi үшiн ие болды.

Құйрыққазық – скат әуе жыланға ұқсас. Ол шаяндар, ұлулар және басқа да су түбiндегi жануарларды тiсiмен үгiтiп, қоректенедi. Ұзын құйрығының соңында үшкiрленген ұлы тiкенi орналасқан. Ол кiрiп кетсе, адамның өлуi мүмкiн. Оңтүстiк –Шығыс Азияның тұрғындары осы мысықтары деп атайды, олар Қара, Азов және Балттық теңiзiнiң оңтүстiк бөлiгiнде мекендейдi. Қиыр Шығыста алып скат, ал оңтүстiк теңiз жағалауында Қызыл құйрыққазық тiршiлiк етедi.

Электр скатында электр мүшелерi болады. Ол күшқуаты 200 вольтқа жететiн тоғымен жаулары мен жемтiктерiн ұрады.

Ара-балықтың тұмсығы ұзарған және екi жақты қол араға ұқсас. Сол тұмсығымен ол су түбiндегi жануарларды құмнан қазып алады, ал кейде балықтар үйiрiн кiлт тесiп, бiр соққымен көбiсiн жарасқаттайды және өлтiредi. Денесiнiң төменгi шетiнде орналасқан, бiрiгiп өскен басы, төс жүзбекқанаттары және желбезектi саңылаулары, олардың скаттар отрядына жататынына дәлелi.