Бастауыш сынып оқушыларының бойына патриоттық ТӘрбиені қалыптастырудың ерекшеліктерін пайдалану жолдары

Пайдаланылған әдебиеттер

Қорытындыда негізгі тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.

Сырт қараған адамға елімізде “қазақстандық патриотизм” мәселесі жоқ тәрізді елес береді. Біріншіден, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың мәлімдегеніндей, қазақстандықтардың 90 пайызы, қай ұлттық өкілі болғанына қарамастан, өздерінің Отаны Қазақстан деп мойындайды. Екіншіден, Қазақстан бұрынғы Кеңестер Одағынан бөлінген мемлекеттер арасында ұлтаралық, саяси, мүдде аралық, конституциялық тәртіп, т.б. жағынан алғанда тұрақтылығымен ерекшелінген. Бұның екеуіде тамаша көрсеткіш өлшемдері. Әйткенмен, өкінішке орай осынау игіліктер қоғамның жекелеген мүшелері тарапынан саудаға түсіп, жиі- жиі кері мақсатқа пайдаланылады. Өзінің туған жерге, елге деген “шынайы” сезімін әсіресе ұранға толы пікірлеріне арқау еткен адамдарының халықтық патриоттық сенімдерін құралға айналдырып, дербес мүддеге жұмсағанын біз жақсы білеміз. Сондықтан, шын патриоттар мен жалған патриоттардың ара жігін ашу, олардың бір өлшеммен бағаламау қажеттігі туады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің биылғы “Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында” атты жолдпуында қоғам мүшелерінің дербес қажеттері мен мүмкіндіктерін ашып қөрсететін мемлекет құру күн тәртібінде тұрғанын атап айтты. Яғни, республика халқы елдің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге міндетті. Соған орай, елбасы сөзімен айтқанда, “Біз баршаға мүмкіндік беретін қоғам: әрбір адамның жеке басы мен бостандығын құрметтейтін, өзіне өзі қызмет етуге жағдайы жоқ жандарды қамқорлыққа бөлейтін қандай еңбекті болса да қадірлейтін, ана мен баланы қорғайтын, зейнеткерлерге қамқор болатын, акрдагерлер мен отан қорғаушыларды ардақ тұтатын қоғам құруды аяқтауға тиіспіз!” Бұл- Қазақстанның шынайы патриоттарының пешенесіне жазлған сыбаға. Дәл осы тұрғыдан алғанда, “қазақстандық патриотизмді” еліміздің әрбір азаматының санасына сіңіру- кезек күттірмейтін мәселе. Ұлтына, нәсіліне, сенімімен нанымына, саяси көз- қарасымен ұстанған бағыт- бағдарына, т.б. ерекшеліктеріне қарамастан республикамыздың әр бір азаматы өзі өмір сүріп, ауасын жұтып, игілігін пайдаланып отырған мемлекетін “Туған елім, Отаным” деп тануы қажет. Мемлекетке есімін беріп отырған ұлттық салт- дәстүрлеріне құрметпен қарау, оның тілі мен ділін, дінін сыйлау, заңдарына бағыну,рәміздерін ардақтап, жетістіктеріне шаттану- қоғамның әрбір мүшесінің парызы. Әңгіме болп отырған мәселе төңірегінде үлкен мәселелер бар. Өйткені, республика халқының бүгінгі басым көпшілігін құрып отырған жұртшылық, атап айтқанда- жастар, өз елінің тарихы мен географиясынан, ұлттық батырлары мен біртуардарынан гөрі шетелдік эстрада жұлдыздарын жақсы біледі. “Американдықтар өз елдеріне қатысты нәрсенің бәрін дүние жүзінің ең үздігі деп есептейді: мемлекеттік рәміздерін- ту,елтаңба,әнұраннан бастап, шайнайтын сағызға дейін”. Сондықтан да Құрама Штаттардың халқы өз билеушілер “ ислам әлемінен төніп тұрған қатерге” қарсы жүргізіп жатқан империялық соғысына да қолдау көрсетіп, әлем алдында ақтап шығуға даяр.Яғни, бұл шетелдік, нақты осы жағдайда алғанда американдық патриотизмнің үлгісі.

Сондықтан, патриотизм-Отанға деген іңкәрлік, өз халқыңның табыстарына,жеріңнің игілігіне қуана білу болса, “қазақстандық патриотизмнің” еркшелігі қандай? Біздің (автордың) көзқарымыз тұрғысынан алғанда,ол тек қазақтардың ғана емес, осынау кең-байтақ кеңістікті мекендейтін барлық ұлт пен ұлыс өкілдерінің ортақ тілегі-өз елінің тағдырына қобалжуы, жанашыры болуы керек. Әрине, ешкімге де елін, жерін, Отанын зорлықпен немесе жалынып-жалбарынып сүйгізе алмайсың. Елжандылық, туған жерге деген құрмет-әркімнің дербес парызы, ар-ұятының ісі. Ол ана құрсағын жарып шыққан пенденің пешенесіне бірден ұялай қалмайтыны тағы да ақиқат. Патриотизм- санаға біртіндеп қалыптасатын, тынымсыз тәрбиенің нәтижесінде орнығатын ұлы сезім. Әркімнің өскен ортасына, қалыптасқан қоғамына қарай түрліше дамып, алуан сатылы деңгейде болатын, үздіксіз тәрбиенің жемісі.

Жоғарда айтып өткеніміздей, патриотизмдердің ең алғашқы шарты- мемлекеттік рәміздерге – туға , елтаңбаға, әнұранға құрмет. Өйткені, оларда халқымыздың өткен өмір тарихы, бүгінгі игіліктеріміз, болашақ мақсаттарымыз айшықталған. Қазақстанның әнұраны орындалған шақта чемпион аталған спортшыларымыз сағыз шайнап тұрмай, ұлттың ұлы музыкасына қосылып, көзінен жас моншақтап тұрса, бүкіл елдің мәртебесі әсері күмәнсіз. Осы мемлекеттік рәміздерден басталған тәрбие тұлғалардың қоғамдық бағыт- бағдарын анықтайды, адамгершілік құндылықтарын қалыптастырады, әлеуметтік белсенділігін жоғарылатып өз іс- әрекеттеріне жауапкершілігін арттырады және Отан игілігі жолында қызмет етуге ұмтылады.

Ұлы Отан соғысында Кеңес Одағының құрамында болған ұлттармен ұлыстар арасында ерлік көрсету көрсеткіші жағынан қазақтардың шоқтығы биік. Ресми деректерге сүйенсек, қырқыншы жылдардың қырғынына қатысқан қазақ ұлты перзентінің жүзбіріне Кеңес Одағының батыры атағы беріліпті. Яғни, жалпы көрсеткіш бойынша, Одақтың негізін құраған үш славян халқы мен еврей және татарлардан кейінгі орындарда қазақтар тұр. Өктемдігі жүріп тұрған ұлттың кейбір өкілдерінің тарапынан болған кейбір әділетсіздіктерді солақай саясатты есепке алсақ, халқымыздың қаһармандығы күмәнсіз. Бұл - патриоттық тәрбиенің жемісі. Оның ішінде ізгілікке, адамсүйгіштікке, парасаттылыққа негізделген идеяның игілігі. Егер патриотизм деген қасиетті ұғым жекелеген адамдардың, топтардың, тіпті, тұтас этностық немесе діни бірлестіктің эгоизмімен пайда табу мақсаттарына пайдаланылатын болса, оның зардабы ұшан теңіз.

Өткен ғасырдың пешенесіне бұйырған екі бірдей жаһандқ соғыстың аралғындағы Германияның мысалы жоғарыдағы пікірімізге көрнекі дәлел бола алады. Алғашқы дүние жүзілік соғыстың айып құнын көтеріп, экономикасы туралы қалған елді дер кезінде ұсынылған ұлттық идея- немістік патриотизм жедел топтастырып халық шаруашылғын қалпына келтіріп, қарштап дамуға жеткізді. Ұлтшл патриотизмнің жаппай қанат жаюы нәтижесінде шарықтау шегінде фашизмге айналған бұл идея өзі дүниеге әкелген державаны ақыры күйретіп тынды. Өткен ғасырдң алғашқы жартысында жапон импереализмі туралы да осындай тұжырым жасауға болады. Сондықтанда белгілі қоғам қайраткері Джонсон патриотизм ұғымын жеке мүддеге бағындырғанда жайлы “Оңбағанның ең жеткен жері- патриотизм” деген қанатты сөз айтқан.

Әрине, жоғарыдағыдай жағдай негізінен белгілі бір ұлт өкілдері басымдылық танытатын елдерде орын алатын белгілі. Ал, басқаларға өктемдік жүргізбек түгілі өгей баланың күйін кешіп, тілі мен діні, ділі қағажу көріп келе жатқан қазақ тәрізді ұлттың атын иеленген республика патриотизм қалай дамып ұлттық идея қандай негізде ілгерілеуі керек деген заңды сұрақ туады. Яғни, елдегі эпостқ топтардың тарихи сабақтастықтарына һәм мұқтаждықтарына нұқсан келтірместен жалпы халықтық ортақ мүддеге жұмлдырудың жолы барма? Ия, бар дейміз. Бұл үшін қазақтар ең алдымен өзінің тарихи сабақтастығымен мұқтаждғына нұқсан келтірмей, басқалар үшін де толыық жауапкершілікті өз мойнына алу керек. Республиканы мекендейтін ұлттар мен ұлыстар өкілдері қазақстандық қоғамның қазақ халқы төңірегіне топтасуы қазіргі уақыт алға тартып отырған қажеттілік екенін саналықпен түсінуі және түйсінуі керек. Сонда ғана Қазақстанда патриотизм мен интернационализм жарастықты салтанат құра алады.

Интернационалдық және патриоттыққа тәрбиелеу - күрделі педагогикалық үрдіс. Еліміздің тәуелсіздік алып, егемендікке жету қазақ халқының және республикада тұратын басқа да халықтардың ұлттық дүниетанымының өсуіне жағдай жасады.

“Қоғамда Қазақстан - біздің Отанымыз, бұл ұғымға өте көп нәрсе кіреді деген қарапайым ойды қалыптастыру керек” - деген Елбасмыз Н.Ә.Назарбаевтың сөзі терең ойдан туындаған пікір.

Қай ұлттан шыққанына қарамай, біздің ортақ үйіміздегі достық пен келісім ахуалын қолдауы құрамдағы ұлттар мен ұлыстар саны біздегіден де көбірек гүлденіп отырған мемлекеттер әлемде аз емес. Сонымен қатар, бұл елдерде патриотизм сезімі ерекше жоғары дамыған, қоғамда мемлекеттік рәміздерге құрметпен қарау қалыптасқан.

“Патриотизм”, - деген болатн Б.Момышұлы, Отанға (мемлекетке) деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман- саулығының қоғамдық- мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизмге мемлекет деген ұғымды, жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым- қатынасты білдіреді.

Патриоттық сезім жалпы адам баласына адами түйсік- қасиет, оның еліне, туған жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, қамқорлықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын, түйсінуін, қуаттап- қолдауын пайымдайтын көрсеткіші болып табылады.

Қазақ совет энциклопедиясында “Патриотизм дегеніміз (грек patrіotes-отандас, patrіo-отан туған жер) отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш пен қуаты білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет- ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизим элементтері ерте заманнан қалыптаса бастады”- деп атап көрсетеді.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері балалардың, жасөспірімдердің оқу- тәрбие ісіне ұдайы көңіл бөлініп келеді. Оқу- тәрбие ісінде назар аударып отырған тәрбие салаларының бірі- патриоттық тәрбие.Қазақстан Республикасы көп ұлтты іргелі ел.

“Жаңа қоғамның дамуындағы ең маңызды нәтиже- оның барысында қалыптасқан жаңа адам, оны ауыр күрестерде қорғай білген, өзінің күш- қуатын аямай, барлық қиындықтарға төтеп беріп, болашақты білген, барлық сын сынақтардан өтіп, өзі адам танымастай болып өзгерген. Өзінің бұрынғы қасиеттеріне саяси мұраттылықты қосып, өмір сүрудің тәжірибелерінен қуат алып, өзінің жеке басының мәдениетін, білімін кәдеге жаратып, мәреден көріне білген адам. Бұл адам болашағының нағыз патриоты болуымен бірге, интернационалист болған және болады да”- деп атап көрсетілген.

Өзіміздің тарихымызға үңілсек VІ ғасырда Жетісу, Алтай, Орта Азияны мекен еткен ру тайпалары бірігіп, Түрік қағанаты дейтін үлкен мемлекет құрды. Зерттеушілердің айтуынша “түрік” деген халықтың аты 542 жылдан белгілі болса керек. Түрік қағанатының қоғамдық-экономикалық, саяси- әлеуметтік өмірінде сол кездегі жаугершілік маңызды орын алады. Сол кезеңнің саяси-қоғамдық әдеби өмірін баяндайтын жазба ескерткіштер бізге жетіп отыр. Солардың бірі- “Күлтегін”, “Білге- Қаған”, “Тоныкөк” дастандары.

Құлып тасқа жазылған осы ескерткіштер Орхон- Енисей деп те аталады. Бұлардың авторы Иоллығ-тегін дейтін шежіреші екендігі белгілі болып отыр, бырақ қайда туып, қашан қайтыс болғандығы жөнінде еш мағлұмат жоқ. Автор түркілер тарихын олардың саяси аренаға шыққан кезі VІ ғасыр ортасынан бастайды, яғни түркі ордасын құрған дәуірден бергі 200 жылдық тарихты сөз етеді. Тас жазуларда ерлікпен тәрбие, тұрмыс- салт мәселелері, әсем айшық өрнектермен, жанды бейнелерге толық сезім толғаныс- тербеністермен баяндалады. Мәселен, “Бізге жеңіс әперген жер- суымыз- Отанымыз деп білу керек… Қандай қанағат болмасын, оның халқының арасында пәтуасыз (жалқау, оңбаған) табылса, онда сол халықтың қанша соры бар десеңізші!...” деп келетін сөз тіркестерінің тәлім- тәрбиелік мәні зор. Құлпы тастарда осы іспеттес жас жеткіншектерді елін, халқын сүюге, жақсы, ұнамды әдеп- ғұрыптарға баулу, үлкенді сыйлау, зеректік пен ойшылдыққа, батылдық пен тапқырлыққа үйретіп, тәрбиелеу жайындағы мәселелер сөз болады. Бұлардың қазіргі жастарымыз үшін тәлімдік мәнін жоймайтыны хак.

Жас жеткіншектерді Отанын сүюге тәрбиелеу бір кезеңдік іс емес. Интернационалдық және патриоттық тәрбиені қалыптастыру процесінің өз идиологиясы және айқын жүйесі бар. Мектептерде жас жеткіншектерді Отанын сүюге тәрбиелеу қазақ халқының батырларының өмірі мен ерліктерін олардың туған жерін жауларынан қаймықпай қорғағандықтарын баяндау арқылы жүзеге асырылады. Қобынланды батыр, Алпамыс батыр, Ер Тарғын, Ер Көкше, Баян батыр, Қабанбай, Бөгенбай, Райымбек батырлар- қазақ халқының есінде.

Сонымен қатар жеткіншектерді Отанын сүюге тәрбиелеуде ақын, жыраулардың тағылымдарын оқытудың мәні зор. Қорқыт ата нақылдарында тәлім тәрбиелік сипаттап кездеседі. Қорқыт ата жеткіншек, жас өспірімдердің жаны мен қоса тәнінің шынығуына, елі мен жерін жан тәні мен сүйіп, осы қасықтай қаны қалғанша жаудан қорғайтын жаужүрек батыр болғанын аңсайды. Осыған орай ол былай дейді: “жол қиындығын көрмеген, жабы мінген жігітке Кавказ арғымағын мінгізуден келер пайда жоқ. Қолына өткір қылыш алып соны жұмсай білмеген қорқаққа қылыш сермеп, күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп түседі… Қолына ұстаған болат қылышын мұқалмасын. Жауға атқан садағың өткір болсын.”

ХІХ ғ 30-40 жылдарында Қазақстанның батыс аймақтарын мекендеген ақын және батыр Махамбет Өтемісұлымен оның жерлесі Исатай Таймановтың ерліктері елі үшін күресуде және туған халқына қызмет етуде интернационалдық және патриоттық тәрбиенің жарқын үлесі болады.

Білім негіздерін меңгеруші шәкірттер үшін Әбу Насыр Әл- Фарабидің өз басыда, еңбектері де теңдесі жоқ өнеге. Ол өзінің туған жұртын, кір жуып кіндік кескен кең даласын жанындай жақсы көріп, барынша қастерлеп өткен нағыз патриот ғалым еді. Ғылым қуып, шетте жүргенде алыста қалған ата- мекенін бір сәтте естен шығармағанын оның мына шумақтары жақсы аңғартады:

Қашықтасын туған жер, қалың елім,

Небір жүйрік болдырған жарау деген

Шаршадым мен, қанатым талды менің

Шаңыт жолға сарылып қарауменен

Сонымен қатар әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдыздары: Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев еңбектерінің ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесі мол. Осы ғасырдың басында тәлімдік ой пікірмен барша қазақ даласын дүр сілкіндірген Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов, Мағжан Жұмабаевтардың педагогикалық тұжырымдары өмір шеңдігімен жұртты қайран қалдырады.

Жеткіншектерді интернационалдық және патриоттыққа, Отанын сүюге, елін қорғауға бұрынғы Кеңес Одағы кезеңінде жүргізілген іс шараларды жоққа шығаруға болмайды. Мысалы 1986 жылғы желтоқсан оғиғасы туралы айтпауға мүмкін емес десекте Кеңес Одағының ыдырауы, алғашқы кездегі халықтың белсенділігі, артынша өмір сүру деңгейінің төмендеп кетуі, экономикадағы дағдарыс құбылысы адам көңіл-күйіне әсер етті. Жаңа құрылып жатқан Қазақстан Республикасына оның нарықтық экономикаға өтуіне қалыпты жағдай жасаған жалпы халықтың қолдауы осы отаншылдықтың арқасында болды. Алайда Қазақстанның Тәуелділік алуымен жас өспірімдерді тәрбиелеуде және оларды отаншылдық көз- қарасын қалыптастыруда жаңа бағыт пайда болды.

Тәрбие - халықтың ғасырлық бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, өмірге деген көз- қарасын және оған сай мінез құлқын қалыптастыру. Соның ішінде азаматтық тәрбиенің тірегі отаншылдық болып табылады. Мектеп барлық кезде жас жеткіншектерді Отанды сүю және қорғау сезімдерін дамытты және дамытып келеді. Интернационалдық жәнет патриоттық тәрбие деген кең мағыналы, қасиетті ұғым. Отан от басынан басталады- деп айтады халқымыз. Әрбір адамның от басы, туған жері өскен ортасы, ауылы, елі- оның Отаны. “Біздің Отанымыз егеменді, тәуелсіз Қазақ мемлекеті. Жүз жиырмадан аса ұлт өкілдері тұратын осынау қасиетті мекенде : асқақтаған Алатау өлкеде, кеңшілігі керемет, дархан дастархандай далада, егіні теңіздей толқыған, төрт түлігі мыңғырған, өндірісі өркендеген мекенде өмір сүруші әрбір адам өз Отанын жанындай сүйіп оның көк байрағын көкке көтеруді мақтаныш тұтады!”- дейді Ә.Табылдиев өзінің еңбегінде.

Патриоттық сезімнің мағынасы терең, аумағы кең, құдіреті күшті. Ол өз мазмұны, өз аясы бар, құдіретті күшке кездейсоқтықтан айналмайды, бұл сезімнің оянып, бірте-бірте күш алып, саналы өзіндік мәні, өлшемі, мағынасы бар біртұтас сезімге ұласуы обьективтік шарттылықтарды қажет етеді.

Өмірге келген адамдардың бәрінде міндетті түрде, рефлексті тұрғыда интернационалдық және патриоттық сезімі туа қалмайды. Патриотизм, отаншылдық сезімі ананың құрсағынан даритын биологиялық құбылыс емес, бұл психологиялық құбылыс.

Отанын адымның өзі тануы тиіс. Оны жете біліп, қадір- қасиетін ұққанда, тарихын, өткен жолын, қиындық мехнаттарын, рухын, тар жол, тайғақ кешулерін көз алдынан өткізіп, жанымен сезе білгенде, елдің басын біріктірген, жат жұрттықтардан жерін, суын, даласын, тауын, қанын төгіп қайсарлықпен қорғап қалған ерліктерін сезіп білгенде ғана соған деген мақтаныш сезімі оянады, Адам бүгінгі өзі басып жүрген топырағын, суын қадір-қасиетін жете сезініп , өз еліне деген мақтаныш сезімі күшейе бастайды.

Патриоттық сезім ұлт деңгейінің айнасы, өлшемі. Елбасы өзінің халыққа жолдауында азаматтардың интернационалдық және патриоттық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамыту ұлттық қауіпсіздікті сақтаудың негізгі элементтерінің бірі ретінде таниды. Президент стратегиясының түп- қазығы, басты арқауы- адам тағдыры.

Халықтың патриоттық сезімін қалыптастыру үшін алғышарттар пісіп-жетілуі керек. Сол алғышарттардың пісіп- жетілуін сабакқтаса адамдардың сана-сезімі артып, жаңа құндылықтарды, оның ішінде интернационалдық және патриоттық сезімді бойына молырақ, сезінетін болады. Қазақстанда мекендеген халықтардың тіліне, дініне, аз- көптігіне қарамастан тең құқықтығын, іс- жүзіндегі теңдігін жариа етіп, ешкімге де артықшылық жасамайтынын атап көрсетеді.

Қазақстанды барша жұртшылықтың сүюіне жетелейтін бірінші саяси фактор- Конституцияның негізі.

Екінші арнасы- экономикалық негіз. Ұзақ мерзімді басым мақсаттар негізінде- экономикалық өсіп-өркендеуін алға қойды.

Интернационалдық және патриоттық сезімді қалыптастырудың тағы бір алғышарты- халық пен мемлекет арасындағы өзара сенімді нығайту.

Қазақстандық патриотизм идеясының, халқымыздың сапасын кеңінен билеуі өз тарапынан республиканың, өсіп- өркендеуіне, жап-жақсы гүлденуіне Елбасы Н. Ә. Назарбаев стратегиясының іске айналуына қызмет ететіні сөзсіз.

Отан деген дерексіз дүние емес. Ол халықтан, жерден, судан, елдің дәстүрі мен мәдениетінен, әдебиеті мен өнерінен,тарихы мен бүгінгі тыныс – тіршілігінен құрылады.

Патриотты іс-әрекеттер деп- біздер, әлеуметтік ұнасымдық сарынымен елінің одақтық салт дәстүрлерінің тарихи заңдылықтарын қорғауға бағытталған жеке тұлғаның және әлеуметтік топтың кез-келген әрекеттерін түсінеміз. Отанның, жалпы адам баласының ілгерішіл, әлеуметтік топ әрекетінің тарихи нысаналарға, қоғамның ілгерілеуіне, өзінің өмір сүріп отырған ортасына, дәуірінің ұстанған бағдарына сәйкестілігі жатады. Патриоттық әрекет сонда ғана сыртқы нышан беру деңгейінде қалып қоймай, патриоттық сананың “өлшемі”, “межесі” және тәрбиелеуші факторы болып қабылданады.

Патриоттық сана- сезім болса, ол – Отан құндылығы көрінісінің нәтижесі, өткендегі өмір сүрген ата-баба санасының қажеттілігі мен ұмтылысынан, құлшынысынан тұрған елдік салт- дәстүрлерді адамдардың санасындағы қажеттілігі мен қызығушылығы арқылы қабылдау. Патриоттық сана өзіндік құрылымы рухани біліктіліктің интеграциясынан тұрады, ал “жазықтың кесіндісін”, қоғамдық сананы барлық түрлерінің диалектикалық өрісін танытады. Бұларға Отанның ілгерішіл қорғанысы, ілгерішіл- қайта құру белгілері жатады.

Интернационалдық және патриоттық идеясы өмірге бүгін келіп отырған жоқ. Адамдар қауымдасып өмір сүргеннен бастап, өз қоғамын, өлкесін, табиғатын сүйген, ұнатқан. Соларға деген айрықша сезімді бойыан сіңірген. Интернационалдық және патриоттық сезімі біртіндеп, саяси мән- мазмұн аға түскен.

Қазіргі заманғы Қазақстан мемлекетінің құрылуы мен қалыптасуы ежелгі алаш жеріндегі мемлекеттік тарихындағы жаңа құбылыс.

Елбасы Қазақстандық патриотизм идеясын көптен бері алға тартып келеді. Өзінің халыққа арнаған жолдауында бұл идеяны ол ұлттық қауіпсіздік стратегиясының құрамдас бөлігі ретінде атап көрсетті. “Бесіншіден”- делінген Елбасы Жолдауында,- біз Қазақстанның барлық азаматтарының интернационалдық және патриоттық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз.

Президент Н.Назарбаев Қазақстан азаматтарының интернационалдық және патриоттық сезімін қалыптастыруда ұлт қауіпсіздігін сақтаудың стратегиялық элементінің бірі ретінде неліктен даралап көрсетті. Елдің елдігі, оның тұтастығы, тәуелсіздігі, қауіпсіздігі, мемлекеттік дербестігі халықтардың интернационалдық және патриоттық сезімінің, патриотизмнің қалыптасуында стратегиялық міндеттер дәрежесіне арнайы қарастырып отыр.

Интернационалдық және патриоттық тәрбие идеясы өмірге бүгін келіп отырған жоқ. Адам қауымдасып өмір сүргеннен бастап қандай ғылым болмасын адамзаттың ақыл- ойынан, өмірден, іс- тәжірибеден туындайтын аян.

1.2. Бастауыш сынып оқушыларын интернационализм мен патриотизмге тәрбиелеудің ерекшеліктері

“Отан - от басынан басталады” дейді халық даналығы. Демек, бала тәрбиесі - Отан мен ел мүддесі. Әрбір бала бір ғана отбасының ғана емес, күллі қоғамның келешегі, көктемі, бүршік атар гүлі екені жадымыздан әсте шықпағаны абзал.

Бір сәт “Ел боламын десең, бесігіңді түзе” деген даналық сөздің мәніне үңілсек, бала тәрбиесіне балалық шағынан-ақ көңіл бөлу міндеті тұрғанын аңғару қиын емес. “Дала Демосфендері” деп аталған Қаз дауысты Қазыбек бидің “Біз қазақ ...” және Ж.Молдағалиевтің “Мен қазақпын” атты жырлары арқылы күрмеуі көп қиын заманда ел тағдырын жырлап өткен қос тұлғаның жыр шумақтары бүгінгі ұрпақты өз жерің елін сүюге баулиды.

Қазақ елін сыртқы жаудан аман сақтап қалу үшін жанын аямай күрескен, халқымызға бағыт-бағдар беріп отырған Қазыбек бидің:

Біз қазақ мал баққан елміз,

Ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз, - деп қазақ елінің ешкімге барып соқтықпағаны, “Жаным - арымның садағасы” -деп адамгершілік рухты биік ұстағанын жырласа, ал, XX ғасырдың өр ақыны Ж.Молдағалиев:

Мен қазақпын мың өліп, мың тірілген,

Жөргегімде таныстым мұң тіліммен, -

деп еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін, өз ұлтының мәрттігін басқаларға таныта отырып, ел қорғаған батыр бабаларымыздың даналық, ерлік істерін асқақтата дәріптейді.

Қай заманда болмасын адамзат алдында тұрған ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу болып табылады. Ұрпақ тәрбиесін келешек қоғам қамын ойлау тұрғысынан қарастырып, М.Дулатов “Бастауыш мектепте алған тәрбиенің әсері күшті, сіңімді болуы қай халықтың мектебінде болса да, оқу кітап-шасы ана тілінде өз ұлтының тұрмысынан һәм табиғатынан жазылып, баяндап оқыту-ды, осылай біліп баяндап оқытқанда, жас баланың ойына, қанына, сүйегіне керекті мағлұмат алып шығады”,- деген болатын. Жас ұрпақты ұлттық бірлікке, Отаның елін, жерін сүюге, ұлттық тәуелсіз мемлекетті нығайтуға өз үлесін қосуға тәрбиелеуде көркем шығарманың маңызы зор. Көркем шығармаларда патриоттық сезімді ардақтап, батырлық, ерлікке мадақтағаy, ақылдылық, парасаттылық, достық тәрізді адамгершілік игі қасиеттер дәріптелген. Бұл тақырыпта әңгіме, ертегі, өлең, жырлар туғанын, оларда халықтың батырлық, ерлік істерді және оны жасаушыларды ардақтағанын білуге болады.

Халықты сүйсіндірген бұл әңгімелер, оның мақалаларында да айрықша орын алып отырған. Халық ауыз әдебиетінің бір саласы болып табылатын ел қорғау, батырлық істер жайында туған халық мақалдары халықтың бұл жөніндегі ой-тілегі, арман-мүддесі, патриоттық сезімі, ұлттық мақтанышы қандай екенін көрсетіп отырады. Осы тақырыптағы мақалдар, ең алдымен кімге болса да, туған жер, өсіп-өнген ел-отан аса қасиетті, қадірлі қымбат, ыстық деп көрсетеді. Мысалы “Ел іші - алтын бесік”, “Туған жердің тауы да ыстық”. Ал сонымен қатар туған елді, жерді басқа елдермен салыстырып, әркімге өз елінен артық ел жоқ екенін аңғартатын мақалдар да баршылық. Оған дәлел: “Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол”, “Кісі елі -күміс, өз елің –алтын” т.б. мақалдар. Өзінің мақалдарында туған жер, ел - отанды аса жоғары бағалап ардақтаған халық, оларды қорғау әрбір ер азаматтың борышы деп біледі. Өз елін жаудан қорғау үшін қасықтай қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшпаннан елін, отанын қорғап қалу халқын сүйген әрбір азаматтың міндеті болатындығын көрсеткен. Оны мына мақалдардан: “Ер жігіт елі үшін туа-ды, елі үшін өледі”, “Елін сүйген ер болар”, “Жүкті нар көтерер, қайғыны ер көтерер” т.б. көруге болады. Мұндай мақалдарда ел қорғау, басқыншы жауды талқандап жеңу жолында ерлік жасаған, қара қылды қақ жарғаң қиядан тартып жол салған, табан тірескен айқастарда тайсалып тартынбаған батырларды, азаматтарды ардақтайды, абыройлы атақ пен даңққа бөлейді. Олардың халық сүйсінген ерлік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді. Ерлік, батырлық жасау тек отанын, ел-жұртын, халқын сүйген адамдардың ғана қолынан келеді, осындай адамдар ғана ел намысын қорғайды деп сипаттайды. Мұнымен бірге халық ісі үшін қажымай күресіп ерлік жасаған, ел сүйген батыр атанған адамдардың мінезіндегі жақсы қасиеттерін де көрсетіп отырған. Кіші мектеп жасындағы оқушыларға патриоттық тәрбие беруде осындай мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріп, патриоттық сезімге, ұлттық мақтанышты, Отан, елін, жерін сүюге тәрбиелеудің іргетасын қалауға болады деп түйіндейміз.

Ауыз әдебиетінің тағы бір жанры -жұмбақтар. Жұмбақтар халықтың табиғат құбылыстарының, өзін қоршаған дүниенің сырын танып білуге талпынған ойынан туған. Жұмбақ бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін, дүниетанымын кеңейтуге, халықтың қоғамдық тұрмысының, кәсіп тіршілігінің өзгеріп отыруына байланысты мазмұны, тақырыбы жағынан үнемі жаңарып, байып отырады. Жұмбақтардың тақырыбы сан алуан. Сол тақырыптарына, мазмұндарына қарай жұмбақтардың туған кезеңдерін шамалауға болады. Жалпы жұмбақ тапқырлықты, білімділікті керек етеді. Ол айналадағы өмірді тани білуге үйретеді. Сондықтан оның жастар үшін білімдік, тәрбиелік маңызы зор. Сонымен қатар, жұмбақтар бастауыш сынып оқушыларында патриоттық тәрбие қалыптастырып, балалардың тілін дамытады.

Оқу-тәрбие үрдісінде жер, отан, тау, тас, табиғат, жан-жануарлар т.б. туралы жұмбақтар бастауыш сынып оқушыларының еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін арттырып, патриоттық сезімдерін дамытады.

Ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан көлемді саласының бірі - ертегілер. Ертегілер халқымыздың тарихын, тұрмыс- салтын, әдет-ғұрпын, нанымын, дүниетанымын білдіреді.

Қазақ халқы, оның ішінен шыққан дана адамдар өз заманының адамдарына да, кейінгі ұрпақтарына да жақсы тәрбие беруді көздеген. Оларды зұлымдық әрекеттерден сақтандырып, адамгершілікке үндеу мәселелерін ерте кезден-ақ қолға алғаны ертегілерден байқалады. Көп ертегілерде суреттелетін әділдік пен жауыздық арасындағы күрес бас-тауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін оятуға септігін тигізеді.

Жалпы ертегілердің түрлері сан алуан. Оның негізгі салалары мыналар: қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салт ертегілері, хайуанаттар туралы ертегілер, шыншыл ертегілер. Ертегілерде өмірде болмайтын нәрселер туралы, елдің тұрмыс-тіршіліктері туралы мәселелер, қоғамдық тартыс, тап қайшылығы, еңбекші халықтың наразылығы, күресі, сол замандағы қоғам тіршілігі айқын көрінеді. Ертегілер оқушылардың қиялын дамытып, жақсы мінез-құлық қалыптастырады, жақсыдан үйреніп, жаманнан жиренуге шақырады, өзінің елін, жерін қорғауға, сүюге тәрбиелейді.

Халыққа көп тараған, ескі заманнан келе жатқан асыл мұрамыздың бірі - батырлар жырының патриоттық тәрбие берудегі орны ерекше екендігі белгілі. Ал, жұмбақ-жаңылтпаштар бастауыш сынып оқушыларының тілін ширатады. Жүмбақ- жаңылтпаштар белгілі бір затқа, қүбылысқа құрыла отырып, сол туралы түсінік береді, сол заттың немесе құбылыстың оның өміріне қатыстылығы түсіндіріліп, құрметтеуге тәрбиеленеді. Жұмбақ-жаңылтпаштардың тақырыптарының әр алуандығы оқушыларға туған жері туралы жан-жақты мағлұмат беріп, ойың тілін дамытып, елін, жерін сүюге тәрбиелейді.

Көркем шығармаларда, оның ішінде ауыз әдебиеті үлгілерінде халық өміріндегі әр дәуірден құралған батырлықты, ерлікті суреттеу оның басты ерекшелігі болып табылады. Мазмұны батырлық, ерлік, ар-намысқа берік, қайтпас ер, жауына мейлінше қатал өз еліне мейірімді, оны қорғауға әрқа-шанда дайын, өнегелі ісі бар адамдарды суреттейтін шығармалар арқылы жас ұрпаққа патриоттық тәрбиені сабақта беруге болады. Мұндай шығармалар оқушыларды батылдыққа, ерлік ісіне, табандылыққа, әділеттілікке, ақылдылыққа тәрбиелейді. Біріншіден, мұндай шығармалар балаларды елін, өз жерін сүйетін намысына берік, отаншыл етіп үйретсе, екіншіден, отанына, еліне қастандық жасамақшы болған сыртқы жауларға мейлінше қатал болуға баулиды. Бұл жөнінде В.Г.Белинский: “Балаларға жалпы адамзаттық, дүние- жузілік асыл қазыналарды неғұрлым көбірек білдіріңдер, бірақ оларды көбінесе өзінің туған елінің аз ұлтының көріністері арқылы таныстыруға тырысыңыздар”, - деген Осы тұрғыдан алып қарағанда, көркем шығармаларға тән мұралар жас ұрпақты өз елдерінің нағыз патриоты етіп тәрбиелеуге болатын , асыл қазына деп бағалаймыз.

К.Д.Ушинский айтқандай, “Тәрбие дәрменсіз болмауы үшін ол халықтық болуы тиіс” - дейді, яғни әрбір ұлттың өзіндік дәстүрін, салтын сақтап, сол рухта тәрбиелеуге баса назар аудару қажеттігін ескерткен Сондықтан да біз жас ұрпақты патриоттыққа тәрбиелеуде халқымыздың салт-дәстүрін, ерлік үлгілерімен сабақтастыра жүргізуді орынды деп есептейміз. Бұдан шығатын қорытынды, халық ауыз әдебиеті үлгілерінің кез келген жанрын бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану оқушылардың тілін дамытудың, дүниетанымын қалыптастырудың, оларға патриоттық тәрбие берудің бірден-бір жолы болып табылады.

Бүгінгі Қазақстанның тәуелсіздік жағдайында мемлекет иесі болып отырған ұлттың ұлттык-патриоттык сезімін тәрбиелеу қажеттігі туындап отыр.

Егеменді елді корғайтын жауынгерлер тәрбиелеуде ата-баба ерлігі дәстүрлерінің алатын орны өте зор екендігіне ешкімнің де күмәні жоқ.

Еліміз ұрпақ тәрбиесінде дене күштері мен рухани күштері сай жетіліп, шынығып өсетіндей етіп тәрбиелеу ісін қамтамасыз етуді тәрбие саласының аса маңызды міндеттерінің бірі деп санайды. Жан-жақты үйлесімді дамыған, өзін-өзі саналы игеретін азаматтар тәрбиелеуде дене тәрбиесінің яғни, ұлттық ойындардың, жауынгерлік жекпе-жек, қоян-қолтық ұрысының алатын орны ерекше болған. Оның куәсі сонау Атыраудан-Аттайға, Алабұғадан-Алатауға дейінгі сайын даланы аталарымыз ешкімге бермей, қайта соның бәрін қанымен, жанымен қорғап бізге мұраға қалдырған. Яғни, осыншама жерді қорғау және қорғай отырып, мәдениеті мен салт-дәстүрін, әдеп-ғұрпын сақтау бұл халқымыздың туған жерді, елді сүйетін, сол үшін күйетін ерлер тәрбиелей білгендігінің көрінісі емес пе?!

Ендігі жерде шапқыншылық заманда ел қорғаны болған, аты аңызға айналған батыр бабаларымыздың ерлік дәстүрі негізінде ұрпақты тәрбиелеу, ұлттық сана, ұлттық психология, ұлттық дәстүр мен ата-салтты қайта жаңғыртып, бесік жыры негізінде қайта тәрбиелеу үрдісі аса маңызды болып отыр.

Адам тәрбиелеу тәртібін реттеуші күш, халық ғұрпы мен дәстүр қоғамдық пікірі, еңбек пен этниканың, әдет-салттарының тәрбиелік ерекшелігі бар.

Қазақ халқында өз ұрпағын отанын сүюге, оны қорғай білуге баулу ұлт болып қалыптасқаннан бергі оның тәрбиесінін негізгі мазмұны болған. Бүгінгі егеменді елімізді қорғайтын ер азаматтар тәрбиелеу мәселесін орта мектепте алғашқы әскери дайындық беруден бастау - бүгінгі күштің басты талабы. Ол қалай және қандай тәрбие жүйесінде болуы керектігі баршамызды ойландыратын жай. Ұлы жазушы, педагог-ғалым М.О. Әуезов өз шығармаларында отанды корғаушы, алдымен Отан деген не, оның қадір-қасиетін білуден бастауы керектігін атап айтқан.

М.Әуезов "Ерлікті өз тіршілігінде өзгеше қадір тұтқан елдің бірі қазақ халқы" дей келе "еркек" деген сөзбен "ерлік" мағынасы қосылып, біте кайнасып кеткені тегін емес және сол ерліктің егізінің сынарындай, алып ұшар қос қанатындай асыл тірек діңгегі бар. Ол өзгеше бір сүю сезімі. Жай сүю емес, жар сүю емес, жанынан артық керіп, жұртын сүю, халқын сүю сезімі. Бұл сүюден қасиетті сүю жоқ. Ол сана, ол сезімнің алдында барлық баска тірлік, бөгде тілек бас иеді. Соны тірек еткен, содан тиянақ тапкан ер қаттауына қан қатсын, қабағына мұз қатсын, қайта ойланбайды, қатер бар екен деп қалтырмайды" -деп жазады.

М.Әуезов ел қорғайтын азамат тәрбиелеудің, ата-салт дәстүрдің ана тілін құрметтеуден және сол ана тілінің күшімен "Отан", "Сүю" деген киелі сөздердің мағынасын сәбиге жөргектен ұялатудан бастауы керектігін сөз етеді. Бүгінгі мен болашақ тек біздікі. Сонымен катар ескінің де еңсесі биік елге қуат ерлігін біз қадірлейміз. Үлгі болар мінезін өнеге етеміз.

Академик М.Әуезов Тоныкөкке қатысты жазуында әсқери және дене тәрбиесінің қатынасын атап өткен. Ол жазуда "Тоныкок тек батыр емес, соғыс тактикасын дамытуға қатысушы, дипломат" болып көрінеді. Оған мысал ретінде Күлтегін батырға жеті жасынан халқы жаяу жүгіруді, жамбы атуды, найза ұстауды, қылышпен шабуды, атқа міну өнерін үйретеді. Күлтегін жауды кенеттен күтпеген жерден басып алудың, торуылдап және тосқауылдан жеңу тактикасын меңгерген. Міне, осының өзі қазақ даласында дене тәрбиесі ақыл-ой тәрбиесіне, одан әскери тактиканы менгеруге жалғасқаны айкын көрінеді. Ол жайлы М.Әуезовтың "Ер серігі-сергек ой" әңгімесінде 1941-45 жылы Бауыржан Момышұлының жауды басып алу мақсатында батыр Қарасай, Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, батырларының әдіс-айласын қолданғаны, "бірі - жарып кіру, екіншісі-қоршауға алу, үшіншісі - сыртынан жүру", үшеуін де Бауыржан қолдана отырып жеңіске жеткендігін айтады. XVІІІ ғасырда Қазбектің жазган соғыс тәсілдерін бүгінгі күні қолдану керек-ақ. Олар "Үлкер жарып", "Ошақ", "Айқарасында", "Құйрық жеу", "Жекпе-жек", "Қоянқолтық", "Қоян қашты". Демек, Отан қорғауда алғашқы дайындыққа бетке ұстар әскери дәстүр бізде ертеде барын осыдан байқаймыз.

М.Әуезов "Асыл елдің алып ұлы" шығармасында ер азаматты дәстүрлі түрде тәрбиелеу тек бір жақты болмау керектігі, тәрбие жан-жақты, ақыл, ой, жан, дене тәрбиелеу бірге жүруін айтқан. "Бұрын ерлік білекпен танылатын сияқты еді, бүгін ерлік жүректен орын тапты. Осындай ерлік қана саналы әрі тапкыр, әрі қажымас, әрі өзі ерен сұлу сипаты болып шоқтықталады екен" дейді ұлы жазушы. Осы бір кемеңгер сөз болашақ мектепте "Алғашқы әскери тәрбие" сабақтары қандай болуы керектігіне жол көрсетіп тұр деп толық айтуға болады.

Еліміздің азаматтарын, казақ жігіттерін жан-жақты, "сегіз қырлы, бір сырлы" азаматтар етіп тәрбиелеуде ұлттық ойындардың атқарар маңызы жайлы іс жүзінде Отан қорғауда, күрес үстінде көріп-біліп, оның күш-қуатына көзі жеткен батыр Б. Момышұлы өзінің "Соғыс психологиясы" еңбегінде ұлттық әдет-ғұрыпты сақтай отырып, женіске жетуге болатындытын айтады. Өзінің күрес үстінде сыналып, шыңдалған тәжірибесінде байқалған, өз елін, жерін сүйетін азаматар тәрбиелеуді халыктың дәстүрінен бастау керек екендігіне көзі жеткен батыр Қазақстан Халық кеңесі төрағасынан жастар тәрбиесінің бөліміне хат жолдағаны тағы бар. "Мен өз тәжірибемнен көзім жетті, жауынгерлік қасиеттерді дарытуда халықтық ұлттық салт-дәстүрлердің үлкен манызы бар. Олар ойын, көкпар, бәйге аударыспақ, күрес" деп жазған.

Сондықтан біз ел қорғайтын ер азаматтар - тәрбиелеуде халықтың дәстүрлік тәжірибесін қазіргі әскери тәрбие саласына терең енгізіп, жауынгерлердің қазақ батырларының ерлік істерін оқып, үйренуіне баса назар аударсақ, сондай-ақ сөз құдіретін түсіну- ер азамат үшін керек болса, мұның бәрі жауынгерлерді сабырлылыққа, ұстамдылықка үйретіп, отанды сүю тәрбиесіне өзіндік үлесін қосары даусыз.

XX ғасырдың басында өмір сүрген қазақ ағартушыларының мұралары арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу бүгінгі еліміз егемендік алған кезеңде іргемізде бейбітшілік пен ұлттар достығын сақтаудың негізі болып отыр. Қазақ ағартушыларының шығармаларына ғылыми-педагогикалық тұрғыда талдау жасау барысында олардың артына қалдырған мұралары бүгінгі ұрпақтың бойында адамгершілік құндылықтар мен патриоттық рухты қалыптастыруда негізгі орын алады.

XX ғасырдың басында өмір сүрген қазақ ағартушыларының тәлімдік мұралары арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуде зерттелген ғылыми еңбектерді саралай отырып, негіз етіп алдық.

Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауында ұлттық мәдениетті дамытуда халықтық мұраларды жандандыру мәселесі негізгі орында тұр. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Білім министрлігінің "Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында" қоғамдық-әлеуметтік даму үрдісіне байланысты тәрбиеге құндылық тұрғысынан қарап, тәрбие жүйесінің бүгінгі талапқа сай жаңа тұрпатта жүйесі берілді.

Осы тұжырымдамаға сәйкес мектепке дейінгі білім беру мекемелері бойынша Б.Баймұратова, М.Сәтімбекова, Ә.Әміровалардың "Балбөбек" бағдарламасы, мектептегі тәрбие бойынша С.Қ.Қалиев, Ш.Майғаранова, А.А.Бейсенбаева, Г.Нұрғалиева, Р.Төлеубекова т.б. тәрбиені ұйымдастыруға байланысты бағдарламалары мен тәрбие құралдары жарыққа шықты. Еліміз егемендік алғаннан бері қазақ ғалымдары ұлттық негіздегі тәрбие жүйесінің негізін салды десек артық айтпаймыз. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ. "Ұлттық мәдениет тарихы", "Қазақ мәдениетінің тарихы", "Қазақ этнопедагогикасы" т.б., М.Құрсабаев "Атамекен", С.Қалиев, С.Иманбаева, С.Төрениязовалардың "Болашақ", Ахметова 3. "Кәусар бұлақ", Балтабаев М.Х., С.Ұзақбаева "Елім-ай", Оразаев М., Смаилова М.Ж. "Қазақ халқының салт-дәстүрлері", т.б. бағдарламалары ұлттық тәрбие жүйесінің негізі болып отыр.

Сонымен қатар, біз зерттеуімізге нысан етіп алып отырған жұмысқа Е.Жұматаева "Қазақстан майдангер жазушыларының шығармалары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру", Р.Үсенбаеваның А.Байтұрсынов мұраларына арналған "Адамгершілік иірімдері", Б.С.Байменованың "Алаш қайраткерлерінің педагогикалық ой-пікірлері".

Негізінен патриотизм көпұлттылық және ұлттық бөліктерден тұрады. Ұлттық патриотизм әдетте адамдардың белгілі бір ұлтқа тән екендігімен, өз тілімен, мәдениетімең сол аймаққа тән дәстүрлерімен тығыз байланысты.

Ал интернационализмді әрбір адамның өзін сол мемлекет халқының бір бөлігі ретінде сезінуінен түрлі ұлттық қауымдастық өкілдерінің ортақ Отанына деген сүйіспеншілігі мен шын берілгендігінен көруге болады.

Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жағдайында барлық ұлттардың ортақ сана-сезімін қамтитын интернационализм идеясы мен ұлттық патриотизм идеясының біртұтастығы қажет. Оның темірқазығы - Қазақстанды осындағы барлық ұлттардың өз Отаным деп сезінуі болмақ.

Жалпы қазақстандық патриотизм дегеніміз - өзіңді республика халқының ажырамас бөлігі, ортақ Отан ретінде Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік сезімі мен берілгендік, азамат ретінде халық пен елдің мүддесін қорғайтын борышты сезіну болып табылады.

Қазақстандық патриотизмге басқа халықтарға деген сыйластық, бүкіл адамзатты құрметтеу тұрғысынан қарау керек.

Міне, осы сапаларды оқу-тәрбие барысында бастауыш сынып оқушылары бойына сіңіру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Ол үшін оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеу ісін мемлекеттік тұрғыда қолға алу керек.

Патриоттық тарбие жалпы тәрбиенің құрамдас бөлігі және бастауыш сынып оқушыларының патриоттық, жоғары азаматтық сезімін қалыптастыруға бағытталатын мақсатты ұйымдастырылған және басқарылатын психологиялық- педагогикалық үрдіс болып табылады.

Патриоттық тәрбие негізін дамытудың мәні жеке тұлғаның жоғары әлеуметтік белсенділігін көрсететін және қалыптастыратын идеялық-адамгершілік, моральдық еріктілік, еңбек және дене сапаларын тәрбиелеудегі ішкі байланыстарды анықтау және саралау болып табылады.

Патриоттық тәрбиеде қолданылатын іс- әрекет түрлері тәрбие процесінің нақты мазмұнын анықтайды. Ондай іс- әрекеттерге оқу-танымдық, спорт-қорғаныс, ойын, еңбек, қоғамдық-саяси, көркемдік-эстетикалық іс-ерекеттерді жатқызуға болады.

Ұлттық дәстүрге берік, елің жерін сүйетін азамат тәрбиелеу, оқушылардың бойына қазақстандық отансүйгіштік қасиетті қалыптастыру өскелең өмір талабынан туындап отыр.

Қазіргі кезеңде "қазақстандық отансүйгіштік" ұғымына зор мән берілуде. Көп ұлтты Қазақстан халқының отансүйгіштік сезімін қалыптастыратын - азаматтық келісім, ұлттық бірлік. Егемен еліміздің тәуелсіздігін сақтау ұлттық келісім, ішкі үндесім барша халқымыздың ынтымағы мен өзара жарасымдылығында.

Туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл. дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар - жалпы ұлттық құндылықтар ешкімді де бейтарап қалдыра алмайды. Олар сөзсіз адам көкірегінде жылылық, жақындық, туыстық сезімдерді ұялатып жатады. Бір сөзбен айтқанда, отансүйгіштік қасиетті ұғым.

Ұлттық жауынгерлік, ерлік интернационалдық және патриоттық тәрбиесінің бастау көзі көне түркі халқының ерлігімен басталады. Патриоттық тәрбие өрісі- халықтың қымбат қазынасы.

Патриоттық тәрбиенің қазіргі кезеңдегі педагогикалық, проблемалық мәні оған жаңаша қарауды қажет етеді. Осы мақсатта кейбір бұрынғы жұмыс әдістері мен формаларын өзгертіп, жетілдірген жөн. Патриоттық тәрбие жалпы тәрбиенің құрамды бөлігі және мектеп оқушыларының патриоттық, жоғары қазақстандық сезімін қалптастыруға бағытталған, мақсатты, ұйымдастырылған және психологиялық- педагогикалық процесс болып табылады.

Патриоттық тәрбиені дамытудың негізгі дара тұлғаның жоғарғы әлеуметтік белсенділігін қалыптастыратын, адамгершілік, имандылық, ерлік, еңбек және дене тәрбиесіндегі сапаларының бір-бірімен байланысын саралау болып табылады.

Бастауыш сынып оқушылардың мектеп жағдайында патриоттық іс- әрекет кезінде көз-қарасының қалыптасуына қоғамдағы өзгерісті түсіну, жалпы адм баласына әрбір азаматқа тән нормада не үшін жаңару керектігін ұғындыру және еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігінің қасиетті нышандарын қастерлеу болып табылады.

Бастауыш сынып оқушылардың патриоттық іс- әрекетке дайын болуы, оның өзін- өзі тәрбиелеу, өзін танытудың жоғарғы сатысына көтерілуімен анықталады.

Патриоттық тәрбиенің атқаратын қызметіне:

• 
  тәрбие процесінде, оқу барысында біртұтас көзқарасты қалыптастыратын, патриоттық рухтағы жан- жақты дамыған дара тұлғаны қалыптастыру;
  
• 
  оқу- тәрбие процесінде патриоттық іс- әрекет әсерін, ынтасын күшейту;
  

Алайда оқу процессінің мазмұны, уақыт жағынан белгіленген, бұл тәрбие мүмкіншілігін шектейді. Сондықтан тек сабақта патриоттық тәрбиеге байланысты барлық мәліметті толық беру мүмкін емес.Ал сыныптан тыс жұмыс әдістері мен формалары оқушыларды қызықты іс- әрекетке тартуға мүмкіндік береді және өздерінің жеке қабілеттерін көрсете алады.

Оқушыларға білім мен тәрбие беруде сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар мектептегі оқу-тәрбие үрдісінің бір бөлігі болып табылады. Олардың түрлері өте көп. Жаратылыстану пәндері бойынша әңгімелер мен лекциялар, топсеруендер мен танымжорықтар, зерттеулер мен байқаулар, сынып бөлмелерінде және жергілікті жерлерде жүргізілетін сарамандық және зертханалық жұмыстар, апталықтар, кештер, интелектуалды шоу, т.б. өткізуге болады. Біз өткізген сыныптан тыс жұмыстардың мақсаты - баланы жан-жақты жетілдіру, халықтық дәстүрлерге деген құрмет сезімін дамыту және халық педагогикасы арқылы бойларында атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыру.

Халық педагогикасы арқылы оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстар мына бағыттар бойынша жүргізілді:

1. Халық педагогикасы арқылы окушылардың бойында атамекенді сүю, қастерлеу және қорғауға даяр болу секілді сезімдерді дамыту;

2. Өтілетін жұмыстарды халық педагогикасымен байланыстыра отырып, окушылардың белсенділіктерін арттыру және ұлттық рухта тәрбиелеу;

3. Сыныптан тыс жұмыстар өткізу арқылы оқушыларды атамекенге бақылау жүргізуге, атамекендеріне қатысты әдебиеттер, бұқаралық ақпарат материалдарымен жүмыс жасай алуға үйрету;

4. Сыныптан тыс жұмыстарды оқушылардың іскерлігін арттыратын педагогикалық білім, атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыруда басты орын алатын бағыт ретінде қарастыру.

Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіз мемлекет екендігін бүкіл әлемге дәлелдеді. Енді басты міндет - осы мемлекеттің өркендеп өсуі, халықтың әлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеру. Қазақстанды - отаным деп таныған әрбір азаматтың осыған өз мүмкіндігінше үлес қосуы тиіс. Мұның басты шарттарының идеяларын Н.Ә.Назарбаев өзінің "Қазақстан-2030" Жолдауында "біздің балаларымыз бен немерелеріміз бабаларының игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы нарықтық экономика өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады" деп нақты көрсеткен болатын.

Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың тыныштығын алатын лаңкестермен қарсы ұйымшылдықпен күрес, мемлекеттерге қауіп төндіретін кез келген сыртқы және ішкі күштерге қарсы тұрудың өзі жастардың отаншылдық рухта тәрбиелеу міндетін жүктейді. Осыған орай патриоттық тәрбие мәселесі адамзат тарихының өн бойындағы ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат болғандықтан, мектеп оқушыларының бойындағы Отанға деген сүйіспеншілігін, яғни патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар ұлы, ержүрек қолбасшы, жазушы, Батыр, Қазақстанның Халық Қаһарманы Б.Момышұлы ағамыздың кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырып кеткен өсиеттерінің және ерлікке толы шығармаларының алатын орны ерекше екенін мысалға алуға болады.

Патриотизм дегеніміз - Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығының қоғамдық- мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз - жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген ұғымды жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасты білдіреді".

"Ерлік дегеніміз - табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің ар-намысында және азаматтың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін -азаматтық парызын орындау үшін, осындай адамгершілік теңдікті өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым өмірінің игілігіне ғана емес, оның қауіп-қатерінде бөлісіп, жауды барынша жою, жанға жанмен, қанға қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігу".

"Батылдық - қимыл-әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре алушылық".

"Өжеттілік, қайсарлық - адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде абыроймен өлімге бас тігуге тәуекел етушілік, игілікті құлшыныс.

2.2. Бастауыш сынып оқушыларын интернационализм мен патриотизмге тәрбиелеуді іске асыру (педагогикалық тәжірибе және оның нәтижесі)
Халқымыздың ұлттық мәдениетінің құрамдас бөлігінің бірі қазақ батырлар жыры тұлғаның өз ұлтының мәдени құндылықтарын терең сезінетін, патриоттық сезімді және қасиеттерін қалыптастыратын құнды құрал болып табылады.

Дегенмен, халқымыздың ауызекі шығармашылығы мақал- мәтел, жұмбақтар мен жырынң тәрбиелік мүмкіндіктерін бастауыш сыныптарда пайдалану қажеттігі оқытушы әдіскерлер назарынан тыс қалуда.

Оған себеп, біріншіден, бұл жанрдың сөзі мен музыкасы біріккен синкреттік өнер түрінде болуы.

Екіншіден, поэтикалық ерекшелігінде оқытуға ұзақтығы, тілінің бүгінгі балалар үшін сонылығы, оны бастауыш сынып оқушысы меңгере алмайды деген бір жақты бікірлер әсер етуі мүмкін.

Біздің пікірімізше, бала нақ осы шақта ғана бұл жырларды үлкен қызығушлықпен қабылдайд, өйткені бұл шығармалардың барлғы ауызекі және тыңдарманға ұсынуды да табиғи дидактизм сақталған. Бесік жырын алғаш тыңдаған сәби біртіндеп келе санамақты, тұрмыс салт жырларын өсе келе күрделі музыкалық- поэтикалық шығармаларды (жыр, терме, айтыс және т.б.) меңгеруіне толық мүмкіндігі бар.

Сонымен бірге қазақ батырлар жырын орыс былиналарымен салыстыратын болсақ “қазақ эпосының өлең құрылысы орыс халқының былинасына қарағанда тұрақты болатынын және қазақ жырының ырғақпен ұйқас жағынан да артықшылығын атап көрсетуге болады ”. Мұның өзі жырды үйретуге көп жеңілдік туғызады.

Ұлттық жрларымызда біз көптеген түрлі бағыттағы еңбек, ақыл- ой, дене, патриоттық құқықтық, эстетикалық экологиялық адамгершілік, тәрбие және т.т., халық тәрбиесінің сан жетпес даналығын табамыз. Біз қарастырылғалы отырған адмгершілік тәрбиесі осы барлық тәрбиенің өзегі болып табылады. Және барлық тәрбие түрлері мен біріге келе тұлға бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады.

Батырлар жырының негізгі тақырыбының арқауы Отан қорғау, батыр игілігінің мадақтау болып табылады. Сонымен бірге осы идеяның негізінде батыр мен оның төңірегіндегі кейіпкерлердің іс- әрекеті арқылы, сол кезеңдегі халқымыздың моральдық- этикалық ойын бағалауымыцзға болады.

Жырда қазақ халқының ең озық деген ұлттық мінез- құлықтары қамтылған: Отанға деген шексіз махаббат тайпа мен жүз бірлігін, от басындағы бірауыздылық, әке мен бала, ана мен бала арасындағы мейірбандылық, ерлік пен батылдық, достыққа деген тұрақтылық, еңбекқорлық, гуманизм мен керемет адамгершілік тазалық. Байқап отырсақ, батырлар жырындағы оқиға желісінің тұрақты логикалық жүйемен баяндалуының да үлкен тәрбиелік маңызы бар. Мысалы: батырдың дүниеге келуі, батырдың өсуі, ат таңдауы, қалыңдық іздеуі, жауынак аттануы және т.б. Бұл батырдың есейіп жетілуіне дейінгі оның бойындағы түрлі адамгершілік қасиеттерін аңғаруға мүмкіндік беру мен қатар, от басылық құндылықтарды, салт- дәстүрімізді бағалаудағы халқыцмыздың көз- қарастарын бейнелейді.

Көпшілік батырлар жырында баласыздан азар көрген ата- аналар бар. Жиғанын елге үлестіріп, байлық пен дәулеттен бас тартып, әулие, аруақтардан бала сұрайды. Мұндай оқиға желісі “Қобыланды”, “Ерсайын”, “Алпамыс”, “Шора” жрларында өте тартмды беріледі.

Қобыланды батыр жырында бүкіл қыпшақ елі перзент көрмеген Тоқтарбай үшін қайғырады.

“Сексенге жас келгенше

Бір бала көрмей Тоқтарбай

Қайғымменен қан жұтып,

Ақылынан адасқан:

Шөл иесі сұңқар қияқсыз

Еш нәрсе көрмей дүниеден

Өткенім деген тұяқсыз -

Тоқтарбайдың зарына

Қалың қыпшақ қайысқан”.

Бұл жыр жолдары халқымыздың балажан болуымен қатар, өзінен кейінгі ұрпақ қалдыруды өмірдің негізгі мағынасы деп түсініп, оған ерекше мән беретіндігін көрсетеді. Ата- анасының баласына деген ыстық махаббатты негізінде болашақ батыр отбасын, елін, Отанын сүюді үйренеді.

Жырдағы әулиелердің тілеуімен дүниеге келген болашақ батыр ерте есейіп қайраттылығы мен ақылы жастайынан танытады. Мұндай көріністер батырдың алғаш рет өзіне сай жар іздеуімен ат таңдау көріністерінде бейнеленеді. Жалпы алғанда батырлар жырында батырдың мінсіз сыртқы сұлулығы оның ішкі рухани дүниесімен үйлесім тапқан және халқымыздың ер жігітке қойылатын адамгершілік сапалары жөніндегі бағдарламалық талаптары батырдың сөзінен, іс- әрекетінен табылады.

Сонымен бірге жырда батыр маңындағы жағымды кейіпкерлердің де басты адамдық саналары ерекше көрсетілген.

Эпоста достық пен жолдастықтың үлгісі көрсететін мысалдар өте мол. Батырлар жырларында батырдың досы әрі серігі ретінде олардың аттарына көп көңіл бөледі. Мысалы, Алпамыстың Байшұбары қу мыстанның батрға деген арам пиғылын сезіп қойып, “қос аяқтап тебеді”, ал Шұбарға мініп құмарын қандырмақшы болған жауларын маңына жолатпайды.

Қобыланды батыр жырында да Қобыланды мен Тайбұрылдың достығы, батыр тұлпарының әр уақыт иесіне жәрдемдесіп, айтқанын екі етпей орындап жүретіні үлкен шеберлікпен суреттелген.

Батырлар жырының мазмұны қызықты болуымен қатар, мұндағы халқымыздың жақсылық пен жамандық, қайырымдылық пен зұлымдық туралы негізгі ойлары осы жастағы оқушылардың ұғымына жақын.