Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда сөздік қорды дамытудың маңызы Ш.Ә. Нұратаева

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің гуманитарлық-педагогикалық интситутының ІІ курс магистранты

Педагогика ғылымдарының кандидаты, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің аға оқытушысы

Сөз тілдің барлық қызметін іске асырады, жарыққа шығарады. Сондықтан оның тілден басты бір ерекшелігі ол белгілі бір мақсатқа бағытталады. Сөздің материалдық жағы бар. Ол нақты жағдаяттарға байланысты болады. Ол жеке адамның нақты жағдайдағы ойын жеткізу әрекеті. Ол сол адамның сөйлеу (ойын бере алу) мүмкіндігін білдіреді. Бір адамның сөзін екінші адам дәл сол тұрғыда қайталай алмайды. Сондықтан сөз – нақты және қайталанбайтын әрекет. Біз ойымызды жүйелі, бірізді беруге тырысамыз. Сөз белгілі бір қарқынмен, ұзақ немесе қысқа уақытқа тыңдаушыларына түсінікті, анық, айқын жеткізіледі. Бала мектеп табалдырығын ең алғаш аттаған кезде, оның қазақ тілінің грамматикасын меңгеруге жеткілікті сөздік қоры болады. Бірақ оқу үдерісінде бала лексикалық сөздік қорының аздығын сезінеді. Бастауыш сынып оқушыларының сөздігіндегі мұндай қарама-қайшылықты бала тілді мектепке дейінгі кезеңде, қарым қатынас жасау және ойын жеткізу мақсатында ғана қолданғандығымен түсіндіруге болады. Осыған байланысты ғалым М.Балақаев: «Тіл-әлеуметтік құбылыс. Бала ана тілін қоғам мүшесі ретінде пайдалануды табиғи айналадан үйренеді. Балаға дем алу, тамақтану қаншалықты табиғи болса, жастайынан тіл үйренуде сондай табиғи. Бірақ олардың әрқайсысының тіл үйрену негізі, болмаса оның себеп-салдары әр түрлі. Заттың аты мен заттың өзі бір емес, бірақ затты басқа заттардан айырып тану арқылы бала сол заттың атын, басқа қасиеттерін біледі. Қой, ат, ит, мысық сияқты заттардың ойыншық арқылы, тірі қалпында көріп-біліп тануы баланың ақыл-ойына олардың атымен бірге қалыптасады да, бара-бара ол атаулар да бала үшін өз үйінде қорасында көрінген заттары ғана болмай, жалпылық қасиеті бар заттардың абстракт аттар болып ұғынылады. Сөз адамның обьективті болмысты тануының жалпылама аты, сондықтан оқушының сөз байлығы оңайлықпен қалыптаспайды», - дейді [2].

Баланың мектепке алғаш келуінен бастап тіл дамыту жұмыстары жүйелі түрде жүргізіле бастайды. Оқу үдерісінде материалды игеруге, ойын анық, айқын жеткізуге оқушыға сөздік қоры жетпей жатады. Бұл жаста бала көбіне айналасындағы заттар мен құбылыстар жөнінде түсінгенін көбіне жеткізе алмай жататындығы белгілі. Сөз үйретілмейтін сабақ болмайды. Сабақта оқушылар өзге адамның сөзін түсінуді және сөйлеуде сөзді түрлі грамматикалық формада қолдануды үйренеді. Сөздік қорды байытуға байланысты мақсатты түрде ұйымдастырылған жұмыстың нәтижесінде оқушылардың сөздік қоры байып, әр сөздің әр түрлі мағынада қолданылатынын түсіне бастайды. Оқушының сөздік қорын байытып, сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда мұғалім түрлі әдістер арқылы сөздің мағынасын түсініп, сөйлеуде сөзді орнымен, дұрыс қолдануға үйретеді. Мұғалім оқушыға сөзді біліп, түсініп қана қоймай, оны дұрыс қолдануға тәрбиелеуі керек. Мектеп оқушыларының сөздік қорын байытуда – сөз мағынасын жете түсіндіріп, оны балалар күнделікті пайдалануы үшін жаттығулар жүйесі жасалады. Әдебиеттік оқу сабағында мәтінді оқушының тезірек меңгеріп кетуі үшін, мұғалім әрбір жеке сөздің мән-мағынасына баланың көңілін үнемі аударып, оған сөйлемдегі сөздердің ара қатынасын, байланысын, мәтіндегі негізгі ой бағытын аңғартып отыруы керек.

Сөздік қорды байыту оқушылардың жаңа сөздерді меңгеруіне байланысты. М.Р.Львовтың пікірінше бастауыш сынып оқушыларының сөздік қоры күнделікті молайып, шамамен 4-5 сөзге көбейіп отырады [3]. Оқушының сөздік қорын күнделікті толықтырып отыру, тілді меңгеру, сөз мағынасын ұғыну барысында кездесетін төмендегі кемшіліктерді жояды:

- сөз мағынасын білу, бірақ сөзді есінде сақтамау;

- сөздің мағынасын жеке тұрғанда түсінбеу, тек мәтінді оқу барысында сөйлем ішінде түсіну;

- сөйлегенде сөзді қолдану, бірақ сөздің мағынасын жете түсінбей, сөзді қолданғанда түрлі қателіктер жіберу;

- сөзді есінде сақтамай, тек мағынасын білу, сөзді мәтінде танып, сөз мағынасын дұрыс түсіндіре алу;

- сөз мағынасын дұрыс түсініп, дұрыс қолдану, бірақ сөзді дұрыс дыбыстамау;

- сөзді тек тура лексикалық мағынасында қолдану және білу.

Бастауыш сынып оқушыларын сөздің түрлі мағынасымен, оның ішінде сөздің тура және ауыспалы мағынасымен таныстыру, сөздік қорының молаюына септігін тигізеді. Оқушының сөздің мағынасын түсінуі, сөз қолданысындағы көптеген қателіктерден құтылуға көмектеседі. Дегенмен, оқушы сөзді қолданысқа түсірмей жатып, сөздің семантикасымен таныстыру арқылы, сөзді оқушының сөздің қорына қосылды деп есептеуге болмайды. Бастауыш сынып оқушысына айтылатын ойдың мақсатына сәйкес сөзді орынды қолдану жеңіл емес. Ол туралы К.Д.Ушинский былай дейді: ««Вызов слов и форм языка из детской памяти очень полезен: у детей запас слов и форм родного языка обыкновенно не мал, но они не умеют пользоваться этим запасом, и вот этот – то навык отыскивать быстро и верно в памяти требуемое слово и требуемую форму есть одно из важнейших условий развития дара слова» [4].

Тілде белсенді (актив) сөздер тобы және белсенді емес (пассив) сөздер тобы болады. Бұл ерекшелікті оқушылардың сөздік қорына да қатысты айтамыз. Оқушылардың сөздік қоры белсенді, белсенді емес сөздер тобына бөлінеді. Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын байытудың жолдарының бірі - баланың сөздік қорындағы сөздерді белсендіру. Кандай да бір дербес сөзді, оқушының белсенді немесе белсенді емес сөздік қатарына жатқызуымыздың әлеуметтік, психологиялық және әдістемелік себептері бар. Әлеуметтік себепке әдеби сөзге жатпайтын сөздерді қолдануға тыйым салуды жатқызамыз, яғни сөз тазалығын сақтау. Алайда, балалар сөзінде кейде ауызекі тілге тән, диалектизмдер сияқты сөздер де кездеседі. Бастауыш сынып оқушыларына тіл мәдениетін меңгертеміз, сондықтан тіл мәдениетіне жатпайтын сөздерді қолданбау керек екенін мұғалім түсіндіруі қажет. Психологиялық себепке балалардың кей өзіне етене таныс сөздерин, ұялшақтық сияқты жеке дара психологиялық ерекшелігіне байланысты қолдана алмауын айтсақ, әдістемелік себепке балалардың қарым-қатынас жасау мақсатына сәйкес, сөзді таңдап, талғап қолдана алмауын айтамыз. Аталған себептердің барлығы, балалардың сөздік қорының азаюына немесе молаюына әсер етеді. Демек, белсенді сөздікті байыту баланың сөзді сөйлеуде дұрыс қолдану дағдысымен тікелей байланысты. Сондықтан синоним сөздердің айтылатын ойға қайсысы дұрыс келетінін балаға тыңдатып жаттаттыру, антоним сөздердің сөйлеуде қайсысын қолдану орынды екенін балаға таңдатып, өзіне шешім қабылдатып дағдыландыру пайдалы.

Қорыта келгенде, оқыту ісінде сөздік қорды дамытуда қойылатын талаптар мен қажеттіліктерді естен шығармай, орынды іске асыру арқылы оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастырып, сөздік қорларын байытамыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

2. 
   Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту.– Алматы, Мектеп.–1989.
   
3. 
   Львов. М.Р. Основы теории речи.-М.: Академия, 2002.
   
4. 
   Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. - Т.5. М., – 1990.