Бауыржанова А. З., Асенова Б. К., Тері және былғары өнімдерін өңдеу технологиясы Оқу құралы мазмұНЫ

1. Аралас илеудің маңызы

Аралас илеу қолданылады:

1) Илеу үрдісін тездету үшін;

2) аралас илеудің түрлерін өздігімен қолданғанда пайда болатын жағымсыз қасиеттерді жою;

3) былғарыға жағымды қасиеттер беру.

Мынаны ескеру қажет, илеудің аралас әдісін қолдану тек былғары өндірісінің технологиялық үрдістері жеткілікті теориялық негіз тапқанда және оларды бақылау әдістері жетілгенде ғана мүмкін болды. Қатты былғары мен юфть өндірісінде илеудің аралас әдісін кеңінен қолдану илеу циклының ұзақтығын 2÷4 тәулікке қысқартты және таннидтердің жалпы шығынын 15÷20 % төмендетті. Өсімдік емес илегіштерді (сульфитцеллюлозалы экстракт, жасанды және синтетикалық илегіштер) пайдалану өсімдік илегіш материалдарды қолдануды айтарлықтай қысқартуға мүмкіндік берді.

Қазіргі уақытта илеудің аралас әдістерінде қолданылады:

1) өсімдік илегіштер негізгі хром тұздарымен бірге;

2) өсімдік илегіштер негізгі хром тұздары, синтетикалық илегіштер және сульфитцеллюлозалы экстрактпен бірге;

3) сульфитцеллюлозалы экстракт және синтан негізгі хром тұздарымен бірге.

Аралас илеуде жарғақты алдын-ала хромдау қажет, содан кейін өсімдік илегіштермен таза күйінде немесе шоғырланғанда өсімдік емес илегіштермен (синтанмен және сульфитцеллюлозалы экстрактпен) илейді. Жарғақты хромдайды және барабанда илейді.

Илеудің аралас әдісінде шырынды жүріс болмайды. Аралас барабанды илеуде хром тотығын мөлшерлеу таза хромды илеудегі мөлшерлеуге қарағанда кенет төмендейді және әдетте хромды-өсімдікті илеу үшін жарғақ салмағынан 0,4÷0,8 % шамасында және хромды-сульфитцеллюлозалы үшін 1,2÷1,4 % шамасында болады.

Өсімдік илеуге дейінгі жарғақты алдын-ала хромдау жарғаққа таннидтердің енуін тездететін неғұрлым жоғары концентраицялы илегіш шырынды пайдалану жолымен илеу үрдісін айтарлықтай жылдамдататын мүмкіндік туғызады.

Аралас илеу кезінде хром тотығының мөлшері көбірек болса, өзінің қасиеті бойынша жартылай фабрикат хромдық иленген былғарыға жақындау келеді, және керісінше, хром тотығының мөлшері аз болса, аралас иленген былғарының қасиеті өсімдіктермен иленген былғарыға жақындау болады.

Барлық илеуден кейінгі үрдістер мен операциялар (кептіру және әрлеу) аралас илеуде өзгеріске ұшырамайды.

2. Аралас илеу үшін қолданылатын материалдар

Осы илегіш заттардың ерекшеліктері мен қасиеттеріне қысқаша түсінің берейік.

Қазіргі уақытта синтан антраценді Н немесе синтан АН деп аталатын синтетикалық илегіш қолданылады, тас көмір шайырының құрамдық бөлшегі шикі антраценді өңдеуден алынған өнім.

Синтан АН өсімдік илегіш материалдардан келесі өзіне тән ерекшеліктерімен ажыратылады:

1) синтанның құрамындағы илегіштер күшті қышқылдар, сондықтан синтан АН қатысындағы илеу көбіне қышқыл ортада жүреді.

2) синтан АН илегіш заттары өсімдік таннидтеріне қарағанда жарғаққа айтарлықтай тез сіңеді және өсімдік таннидтерге қарағанда жарғақ заттарымен аз байланысады.

3) синтан АН өсімдік илегіштердің құрамындағы ерімейтін заттарған ерігіш түрде әсер етеді, сондықтан синтан АН көмекші құрал ретінде илеуде ғана емес, сонымен бірге өсімдік экстрактілерін балбырату үшін де қолданылады.

4) синтан АН илегіш еместері негізінен күкірт-қышқылды натрий - глаубер тұзынан тұрады.

Жеке синтан АН илеу жұқа және бос былғары береді, сондықтан синтан АН өздігінше илеу үшін қолданылмайды.

Сульфитцеллюлозалы экстракт. Бұл экстракт қағаз өндірісінің негізгі шикізаты - целлюлоза дайындауда алынатын қалдық сульфитті сілтіні химиялық өңдеу өнімі болып табылады. Целлюлоза ұнтақталған шырша ағашын биосульфит және бос күкірт қышқылы ерітіндісімен өңдеу арқылы дайындалады, целлюлоза алудың әдісі сульфитті деген атқа ие, ал қалдық сілтілер сульфитті деп аталады.

Сульфитцеллюлозалы экстракт қою түсті қатты біркелкі масса, суда толық ериді. Сульфитцеллюлозалы экстракт құрамы: ылғал - 19 % артық емеc, таннидтер - 32 % кем емес, күл - 18 % артық емес, рН - шамамен 4÷4,5. Сульфитцеллюлозалы экстракт құрамында ерімейтіндер болмайды.

Сульфитцеллюлозалы экстракт құрамында көптеген минералды тұздар және әртүрлі илегіш емес заттар, оның ішінде қантты заттар кездеседі, сондықтан оны тек илеу үшін ғана емес, сонымен қатар қатты теріні толықтыру үшін де пайдаланады.

Сульфитцеллюлозалы экстракт құрамындағы илегіш заттар өсімдік илегіштерге қарағанда жарғаққа жылдам енеді, алайда өсімдік таннидтерге қарағанда олар жарғақ заттарымен анағұрлым аз байланысады. Жеке сульфитцеллюлозалы эктрактпен илегенде былғары жұқа, бос және қатты болып шығады. Сондықтан сульфитцеллюлозалы экстракт тек аралас илеуде өсімдік илегіштермен бірге немесе хром тұздарымен бірге қолданылады.

Илегіш ПЛ қатты күйде шығарылады, қою қоңыр түсті және суда жақсы ериді.

Илегіш ПЛ құрамы мынадай: ылғал - 21 % артық емес, таннидтер (абсолютті құрғақ экстрактіге есептегенде) - 47 % кем емес6 ерімейтін заттар - 1 % артық емес, минералды заттар - 15 % артық емес (оның ішінде күл - 10 % артық емес, кальций тотығы - 1 % артық емес, темір тотығы - 0,1% артық емес), ерітінді рН - (салыстырмалы салмағы 1,07) - 4,5÷5,5.

Илегіш ПЛ өсімдік және синтетикалық илегіштермен бірге рантты типті қатты былғары және юфть илеуге арналған және өсімдік илегіштерді алмастыра алады.