ХІІ ТАРАУ БЫЛҒАРЫНЫ КЕПТІРУ ЖӘНЕ ӨҢДЕУ

ХІІ ТАРАУ

БЫЛҒАРЫНЫ КЕПТІРУ ЖӘНЕ ӨҢДЕУ

Жоғары бөлімде айтылған барлық негізгі процесстер мен операциялар көң мен илеуге дайындауға қарастырылады. Иленген былғары ылғалды күйде сақтаған жағдайда да шірімейді, кептіру кезінде мыжылмайды, ыстық суға айтарлықтай берік болып келеді., ал хромды былғары тіпті қайнаған суға да төзімді. Бірақ иленген былғары кептіргеннен кейін қажетті сыртқы түрін бере қоймайды (түсін, жылтырлығын) және сәйкес физико- механикалық қасиеттерін (жұмсақтығы, иілгіштігі, тұрақтылығы және басқалары) бермейді.

Иленген былғарыға қажетті тауарлық қасиетті беру үшін келесі өңдеу – әрлеуге жібереді.

Былғары тауарларының негізгі түрлерін әрлеу кестесін жүргіземіз.

1. майлаудан кейін жатқызу

2. бірінші керу

3. ылғалсыздандыру немесе жатқызу

4. екінші керу

5. бетіне май жағу

6. кептіру

7. ылғалдандыру

8. жатқызу

9. тығыздау

10. кептіру

11. сұрыптау таңбалау, өлшеу, қоймаға тапсыру.

1. майлаудан кейін жатқызу

2. ылғалсыздандыру

3. керу

5. кептіру

6. жатқызу

7. ылғалдандыру

8. жатқызу

9. бірінші созу

10. щеткамен бояу (барабанда боялмаған былғарылар үшін)

11. беткі ақауларын тазалау мен әрлеу және шеттерін кесу

12. жатқызу

13. кептіру

14. келесі кептіріп, жатқызудан кейінгі екінші бояу

15. екінші созу

16. түту

17. үшінші созу

18. жылтырлату

19. кептіру

20 жүні сыпырылған жерлерін (мерея) кесу

21. жылтырлату

22. ауданын өлшеу, сұрыптау, таңбалау, қоймаға тапсыру.

Аяқ киімнің жоғарғы жағына арналған қара хромды былғарыны әрлеу:

1. кептіруден кейінгі жатқызу

2. ылғалдандыру

3. бірінші керу

4. жатқызу

5. екінші керу

6. кептіру

7. шеттерін тегістеу

8. бетін шаю

9. кептіру

10. бірінші аппретура (былғарыны бояуға арналған лак)

11. кептіру

12. екінші аппретура

13. кептіру

14. бірінші жылтырату

15. үшінші керу

16. үшінші аппретура

17. кептіру

18. екінші жылтырату

19. түссіз аппретурамен жабу

20. кептіру

21. үтіктеу немесе жүні сыпырылған жерлерін кесу

22. ауданын өлшеу, сұрыптау, таңбалау, қоймаға тапсыру.

1. Ажырату

Былғары ажыратуға әдетте майлаудан кейін түседі. Ажырату талап еткен қортындыны алу үшін былғарыны бұл операцияға анықталған ылғалдылықпен береді. Жақсы ылғалды былғары ажыратуға жақсы түседі және олардың ауданы ұлғаяды. Бірақ келесі кептіруде алғашқы қалпына қысқарады, былғары ажыратуда алған беткі тегістігін жоғалтады. Дұрыс ажырату алу үшін былғарының ылғалдылығы шамамен 40÷50% болуы керек. Сондықтан былғарыны ажыратудың алдында жатқызу немесе ылғалсыздандыру керек.

Қатты былғарыны алдын ала 12÷24 сағ. штабельде жатқызғаннан кейін ажыратады, одан кейін 12÷18 сағ. бөлме температурасында ылғалсыздандырады және екінші рет ажыратады. Юфтті алдын ала 24 сағ. штабелде жатқызғаннан кейін, екі жағынан беткі және бахтарма жағы бойынша ажыратады. Хромды былғарыны бояп, майлағаннан кейін және шайындысын сығып, одан кейін бұл шетінен ол шетіне дейін ажыратады.

Ажырату өңделген былғарының түріне байланысты арнайы ажыратқыш машиналарда жүргізіледі. Хромды былғарыны білікті машиналарда ажыратады, ал егер ондай болмаса горизонталді және ажыратқыш бесжүздікті ажыратқыш машинасында жүргізеді. Юфті былғары горизонталді төртжүздік машинада жүргізеді немесе барабанды ажыратқыш машиналарда жүргізеді.

Дұрыс ажыратуды жүргізгеннен кейін былғары, өте тегіс, қыртыссыз, бетіндегі сызықтар тегіс, және тегіс конфигурация болу керек.

Ажырату кезінде алынған былғары ақаулары. Машинаның пышақты білігін немесециклін қатты басқаннан былғары қыртыстанып қалады.

2. Кептіру

Былғарыдан ылғалды алу үшін қыздырылған ауамен арнайы кептіргіштерде кептіреді. Кептіру кезінде ылғалды алу былғары өзеңінің құрылу процессімен аяқталады.

Былғарының жоғарғы жағынан шығатын ылғалдың булануы кептіру жүретін температураға байланысты және су буының қоршаған ауаға байланысты. Температура жоғары болған сайын булану тез жүреді. Ылғалды былғарының температурасын көтере отырып, кептіруді тездетуге болады.

Будың ауаға сіңуі температураға байланысты, қандайда бір шамаға дейін мүмкін. Бұл шамағ жеткеннен кейін будың суға айналуы мүмкін (конденсация) – сулы бу ауаға қанығады. Егер су буының өзгермеген мөлшерінде ауа температурасы төмендесе, ауа қанығу шамасына жақындайды, әрі қарай температураның төмендеуі тұман түрінде будың бөлінуіне әкеледі. Ауада бу болған кездегі температура тұман түрінде өтеді, яғни ауа қанығады ол шық нүктесі деп аталады.

Ауның салыстырмалы ылғалы деп сол температурасы кезіндегі оның ылғал сіңіргіштігіне ауаның абсалютті ылғалдылығының қатынсын айтады. Ауаның салыстырмалы ылғалы су буымен ауның қанығу дәрежесін көрсетеді және сонымен қатар толықтай қанығу үшін ауа әліде қанша мөлшерде бу жұтатынын құру мүмкіндігін береді.

Ауаның салыстырмалы ылғалдылығын пайызбен көрсетеді. Оны былай санайды: негізгі прибормен құрылған ауаның абсалютті ылғалдың белгісін, сол температура кезіндегі оның ылғал сіңіргішінің көрсеткішіне бөледі және алынған санды 100-ге көбейтеді.

Кептіру процессі тоқтаусыз жүру үшін қаныққан булы су қажет және кептіруге қажетсіз ауаны будың бірнеше мөлшері суды жұтатындай таза ауға ауыстырып отыру керек. Ауада ылғал көп болса, соғұрлым оның көп мөлшерін былғарыдан бөлініп шыққан ылғалды сіңіру үшін қажет етеді. Жоғарыда айтылған ауа қасиеттері былғары кептіруде негізгі процесстер болып саналады, және бұл процессті түсіну үшін дұрыс түсіну қажет.

Сонымен, былғарыны кептіру процессінің ұзақтығы осы негізгі үш көрсеткіштермен анықталады: температурамен (Т), салыстырмалы ылғалдылықпен (φ), және ауа қозғалысының жылдамдығымен (υ).

Негізгі кептіру былғары фабрикатында кептіру түрімен анықталған былғарыдан төменгі шамаға дейін суды алу мақсатын айтады. Негізгі кептіру процессінде былғарының қалыптасуы жүреді.

Кептіруге түскен былғарыда илегіш ертінділердің қалдықтары болады, су буланған кезде илегіштер былғарының қылшығында құрғақ қалдық ретінде қалады. Кептіру кезінде қосымша былғары талшықтарымен қосымша илегіштердің байланысы жүреді.

Кептіру процессі кепкен кезде талшықтардың қысқару әсерінен былғары ауданы қысқарады. Қысқару дәрежесі былғарының алғашқы ылғалдылығына, кептіру әдісіне, температурасына, былғары түріне және басқаларына байланысты. Егер былғары бос күйде кептірілсе, онда оның ауданы қысқарады. Кептіру кезінде жартылай фабрикаттың қысқаруына байланысты былғарының өзеңі қалыңдайды.

Кептіру былғарыдан әрлеудің анықталған операцияларын (созу), (аппретирлеу) жүргізу үшін ылғалдатылған артық суды алу үшін қолданылады. Сорғытудың температурасы кептіру температурасынан төмен болады, ал ұзақтығы былғары ылғалдылығына тәуелді болады.

Кептірудегі былғарыны ілу әдістері. Былғарының түріне және сипаттамасына, технологиялық талаптарына, сонымен қатар кептіру конструкциясына байланысты былғарыны кептіру кезінде келесі орналастыру әдістері қолданылады.

1. Былғарыны сырыққа майыыстырып ілу. Өсімдік илегіш қолданып иленген былғарыны, әдетте жота жағынан бүктеп, бахтарма жағын жоғары қаратып іледі. «Картақылып» әдетте үшбұрыш пішіндегі жон арқаны іледі.

2. Керілген немесе жазылған күйде ілу. Керіп немесе жазылған түрде кептірілген былғары кептіру процессі кезінде былғарының мыжылуын азайтып, тегіс және біріңғай қыртыссыз және әжімсіз былғары алады, және былғарының қолданылатын ауданы көбейеді.

Былғарыны ағаш жақтауда кептіру. Бір былғарыдан (егер кіші болса, онда екеуден) тартып, жақтаудың әр жағына қыстыратын шегелермен бекітеді. Былғарыны жақсы керу үшін жұмысшылардың белдерінде қыстырылып жүретін қыстырғыштарды қолданады. Былғарыны рамаға кептіріп бекітудің бірнеше кемшіліктеріне (жапсыру операциясының қиындығы, жақтауларды тасу, жақтаулардың тез істен шығуы, шегелерге көп шығын) байланысты кәзіргі кезде ескірген әдіс болып саналады және оны кәзіргі заманауи кептіру әдісі металлдан жасалған тор жақтауларда немесе пластинаға жапсыру әдістері қолданылады.

Былғарыны арнайы металл қыстырғыштармен бекітіп металл жақтауда кептіру. Былғарыны бұл жақтауға бекіту келесі түрде жүреді. Кептіру камерасынан жақтауды шығарып, оның ішкі сетка жағын қаратып, горизантальді түрде қояды. Одан кейін жақтаудың сеткасына былғарыны бетімен жоғары қойып қыстырғыштармен металл сеткаға бекітеді. Қыстырғышты төменгі ілгішімен сетканың саңылауларына кіргізіп бір біріне жақын етіп, былғарыны тартып тұрып бекітеді. Жақтаудың бір жағына былғарыны бекітіп болған соң, оны айналдырып екінші жағына басқа былғарыны бекітеді. Былғары бекітілген жақтауды қайтадан кептіру камерасына апарады. Металлдан жасалған жақтауға былғарынын бекіту, ағаш жақтауға бекіткенмен бірдей.

Былғарыны керу кезінде ағаш жақтауда қолданылатын керу тәртібін сақтаған жөн, яғни алдымен былғарыны ені бойынша кереді, содан кейін аяқтарын, соңында ұзындығы бойынша кереді.

Қыстырғыштарды былғарыға көптеу қойған жөн: шап терісінде бір бірінен 12-13см қашықтықта, жотасынан жағасына қарай 8-9 см, ал аяқ қолдарында 6-7 см қашықтықта.

Пластиналарға жапсырып кептіру. Пластинаға былғарыны бір бірден бахтарма жағын немесе бетімен пластинаға қаратып, немесе платинаның әр жағына екі былғарының бетін бетіне қаратып жапсырады. (9 сур.). Ірі терілер, бұзаудың терісі, тана терісін жон арқасынан бүктеліп жапсырылады. (10 сур.).

Алынған льнян тұқымының қайнатпасын бірнеше қабат марлімен фильтірлейді. Қалған қайнаған тұқымға 10л су құйып тағы 15-20 минутқа қайнатады. Екінші қайнатпаны да марлі арқылы фильтрлеп, біріншімен араластырады. Льнян тұқымының қайнатпасының әр литріне желімді жұмсарту үшін 10г ализарин майын қосады да, қоспаны суытады.

Ер-тұрмандық былғарылар 35^о жоғары емес температурада жүргізеді; шестада кептіру ұзақтығы 72 сағ. қа дейін, пластинада 16 сағаттан кем емес.