Баяндама : Қылмыстық процессте дәлелдемелердi бағалау, соның ішінде бүркеншек куәнінің жауабы

Қылмыстық процессте дәлелдемелерді бағалау ҚР ҚІЖК-нің 15,16 тарауында және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 20 сәуiрдегi N 4 Ќылмыстыќ істер бойынша дјлелдемелерді баєалаудыѕ кейбір мјселелері туралы нормативтiк қаулысында анық көрсетілген.

Қылмыстық iстер бойынша дәлелдемелердi бағалау кезiнде қылмыстық процестi жүргiзетiн орган ҚР Конституциясымен және ҚР ҚІЖК-нің нормаларымен белгiленген принциптердi қатаң сақтауға мiндеттi.
      ҚIЖК-нiң 115-бабының 1 бөлiгiне сәйкес, қылмыстық процестi жүргiзушi орган iс жүргiзу заңымен белгiленген тәртiппен алынған қылмыстық әрекеттiң болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл әрекеттi жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кiнәлiлiгiн не кiнәлi емес екендiгiн, сондай-ақ iстi дұрыс шешу үшiн маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтау барысында негiзделген заңды түрде алынған iс жүзiндегi деректер қылмыстық iс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
      Қылмыстық iстiң дұрыс шешiлуi сезiктiнiң, айыпталушының, сотталушының, жәбiрленушiнiң, куәнiң айғақтарымен, сарапшының қорытындысымен, заттай дәлелдемелермен, iс жүргiзу әрекеттерiнiң хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталған iс жүзiндегi деректерге ғана негiзделуi тиiс.
      Олар жедел-iздестiру қызметi, қылмыстық iстi қозғағанға дейiн материалдарды тексеру, iс бойынша сотқа дейiнгi iс жүргiзу мен басты сот талқылауы барысында алынуы мүмкiн.
      Заңмен қарастырылмаған көздерден алынған iс жүзiндегi деректер дәлелдемелер ретiнде танылуға тиiс емес. 

      Судья дәлелдемелердi, олардың жиынтығына негiзделген өзiнiң iшкi нанымы бойынша заң мен ар-ожданын басшылыққа ала отырып бағалайды.

      Істі қарау барысында сот ҚIЖК-нiң 128-бабына сәйкес, әрбiр дәлелдеменi қатыстылығы, жарамдылығы, нанымдылығы, ал барлық жиналған дәлелдемелер жиынтығын қылмыстық iстi шешу үшiн жеткiлiктiлiгi тұрғысынан бағалауға тиiс.

      Сот дәлелдемелердi өз бастамашылығымен немесе тараптардың өтiнiмi бойынша жарамсыз деп тануға құқылы.

      Сот iстi қараған кезде тараптардың бәсекелестiгi мен тең құқықтылығы принципiн сақтауы қажет, яғни тараптардың өздерiнiң iс жүргiзу мiндеттерiн орындауына және өздерiне берiлген құқықтарын жүзеге асыруына қажеттi жағдай жасайды.

Сот тараптар ұсынған дәлелдемелердi жан-жақты, толық және объективтi зерттеуге және оларды заңға сәйкес бағалауға мiндеттi. Iстi дұрыс шешу үшiн сот қылмысты дұрыс саралау және жазаны дұрыс тағайындау үшiн қажеттi, соның iшiнде, сотталушының жеке басын сипаттайтын мәлiметтердi ұсыну бойынша (ұрланғанның құны туралы анықтамалар, үкiмнiң көшiрмесi, соттылығы туралы, отбасы құрамы туралы анықтамалар және т.б.) айыптаушы тарапқа мiндеттер жүктеуге құқылы.

      ҚIЖК-нiң  37-бабы бесiншi бөлiгiнiң тәртiбiмен прокурор қылмыстық iстi соттан қысқарту үшiн қайтарып алып, бiрақ қысқартпай және оны одан әрi тергеу үшiн жiбергеннен кейiн алынған дәлелдемелер жарамсыз деп немесе iс бойынша жүргiзiлген өндiрiстiң осы бөлiгiнiң күшi жоқ деп танылуы тиiс.

      Iстi ҚIЖК-нiң  363-бабында көзделген қысқартылған тәртiпте қарау жағдайларын қоспағанда, егер соттың үкiмi сотталушы мен жәбiрленушiнiң талданбаған, ақиқаты салыстырылмаған және басқа дәлелдемелермен: куәлардың айғақтарымен, iс жүргiзу әрекеттерiнiң хаттамаларымен, сарапшылардың қорытындыларымен, заттай дәлелдемелермен және өзге де құжаттармен расталмаған айғақтарының негiзiнде ғана шығарылса, оны заңды деп тануға болмайды. 

      Куәнiң айғақтарын бағалау оларды iстiң мән-жайын нанымды бейнелейтiн фактiлер туралы айқын мәлiметтердi анықтау мақсатында талдауды бiлдiредi.

      Егер айғақтар болжамға, жорамалға, қауесетке негiзделсе және куә аталған фактiлер туралы өзiнiң қандай дерек көзден хабардар болғанын көрсете алмаса; осы iс бойынша iс жүргiзу iс-әрекеттерiн жүзеге асыруға өкiлеттiгi жоқ адамның жауап алуы кезiнде, сондай-ақ заңмен белгiленбеген орын мен уақытта (көшеде, кафеде, бөтен пәтерде, негiзсiз басқа елдi мекенге алып шығу арқылы, түнгi уақытта, үздiксiз төрт сағаттан астам және т.б.), кейiнге қалдыруды күтпейтiн жағдайлардан басқа, жәбiрленушiнiң, куәнiң айғақтары жарамды дәлелдемелер деп таныла алмайды.

ҚІЖК-нің 101 бабының талаптарына сәйкес сотта сұралған бүркеншек куәның жауаптары істегі басқа дәлелдемелермен, соның ішінде құпия деректермен бағаланады.

      Кейiнге қалдыруды күтпейтiн жағдайлар деп жауап алуды кешiктiру кезiнде қылмыс iздерiнiң жойылуына, қылмысты жасаған адамдардың жасырынуына, қылмыспен келтiрiлген залалдың орнын толтыру мүмкiндiгiнiң жоғалуына әкеп соғуы мүмкiн жағдайлардың аяқасты туындауын түсiнген жөн.

Сарапшының қорытындысы ретiнде дәлелдемелердi бағалаудың мәселелерi Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Қылмыстық iстер бойынша сот сараптамасы туралы" 2004 жылғы 26 қарашадағы N 16  нормативтiк қаулысында түсiндiрiлген.
      Өкiлеттiгi жоқ адамның тағайындауымен немесе қаулысыз, сондай-ақ өзге де заң талаптарының бұзылуымен  жүргiзiлген (сараптама түрлерiнiң жүргiзiлу кезектiлiгi сақталмай) сараптаманың нәтижесiнде алынған сарапшының қорытындысы жарамды дәлелдеме деп таныла алмайды.
      Сарапшының қорытындысын бағалау және оның тұжырымдарының басқа дәлелдемелермен айырмашылығын анықтау кезiнде сот бұл қарама-қайшылықты шешуi тиiс.

      ҚIЖК-нiң  223-бабының төртiншi бөлiгiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, Қаралып отырған iске қатысты және қылмыстық процестi жүргiзетiн органның қаулысымен сондай деп танылған, iске тiркелген және үкiмнiң немесе iстi қысқарту туралы қаулы заңды күшiне енгенге дейiн iсте болған заттай дәлелдемелер бағалануға жатады.

      Соттар тергеу әрекеттерiнiң  хаттамаларын бағалау кезiнде, ҚIЖК-нiң 122, 184, 190-2, 221, 231-баптарында көзделген жағдайларды қоспағанда, хаттамалар қылмыстық iс қозғалғаннан кейiн және заңда белгiленген анықтау, алдын ала тергеу немесе сотқа дейiнгi жеңiлдетiлген iс жүргiзу мерзiмiнде жасалатынын назарда ұстауы қажет.

      Тергеу iс-әрекетiнiң хаттамасын дәлелдеме ретiнде бағалаған кезде, оның ҚIЖК-нiң 126-бабының талаптарына сәйкестiгiн тексеру қажет.
      Егер тергеу iс-әрекетiнiң хаттамасын жасаған кезде iс жүргiзу заңдарын елеулi бұзушылықтарға (хаттамада тергеушiнiң, куәгердiң қолы қойылмаған болса және т.б.) жол берiлсе, онда ол жарамсыз дәлелдеме деп танылуы тиiс.
           Iске мүдделi адамдардың (құқық қорғау органдарының қызметкерлерi, олардың өтiлшiлерi, қылмыстық iзге түсу органдарына тәуелдi адамдар: жазасын өтеуден шартты түрде мерзiмiнен бұрын босатылғандар, әкiмшiлiк қадағалауда жүргендер және басқалар) тергеу iс-әрекетiн жүргiзу кезiнде куәгер ретiнде қатысуы, осы   тергеу iс-әрекетiнiң хаттамаларын жарамсыз дәлелдемелер ретiнде тану үшiн негiз болады.

"Жедел-iздестiру қызметi туралы" Қазақстан Республикасы  Заңының ережелерiне сәйкес өткiзiлген жедел-iздестiру қызметiнiң барысында және қылмыстық iс жүргiзу заңдарымен белгiленген тәртiпте алынған нәтижелер дәлелдемелер ретiнде таныла алады.

      Қылмыстық iс қозғалғанға дейiн жедел-iздестiру шараларын өткiзудiң нәтижесiнде алынған материалдар қылмыстық iс жүргiзу заңдарымен көзделген iс жүргiзу нысанына келтiрiлуi, тексерiлуi және дәлелдемелер ретiнде бағалануы тиiс.

Судья Ж.Ташимов