(№) КЫЗЫЛОРДА, 1929 ГОД, (?) ЯНВАРЬ. ЮСУПОВ АХМЕТСОФА, 24 ГОДА

Я, помощник начальника отдела Восточного отдела по ОГПУ по Казахской СССР Саидов допрашивал и он показал:

Юсупов Ахметсофа, 24 года, г.Кызылорда, Кустанайский округ, Бакпатстанский р-н, казах, скотовод, учитель в аульной школе. В настоящее время сотрудник редакции газеты «Енбекши казах», образование – городское училище окончил в Тургае, бедняк, был под судом условно, служил в Алаш Орде. Показал:

В город Ташкент я попал в 1921 году, в феврале <…>¹⁴, тогда видел представителя Казахстана товарища Жангельдина. Я был командирован кирревкомом на должность <лектора, для пропаганды народов Востока>, жил в Ташкенте вместе с Дулатовым и Беремжановым на одной квартире. Беремжанов ездил в Бухару, зачем, не знаю. Служил он в это время в редакции «Ак жол» и одновременно учился. Служба в редакции была постоянная. Я в то время тоже работал в редакции «Ак жол» в качестве ответственного сотрудника. На скольке время Беремжанов «прпало», я точно сказать не могу, во вском случае, больше мы не виделись. Что он рассказывал о Бухаре после своей поездки, я не помню.

С Адиловым Динмухамедом я познакомился впервые в Ташкенте в 1921 году. Он был лектором по юстиции. В 1921 году я поехал красным поездом в ЦК и видел его в Ташкенте, затем я его видел в Ташкенте весной. Он приехал из Оренбурга один или с кем, не знаю. В то же время в Ташкент приехал Болганбаев. Последний был у Ходжанова, где жил Адилов тоже не знаю. Адилова еще видел в 1926 году, когда он работал директором национального театра в Кызылорде. О Валидове только слышал в Ташкенте то, что он уехал из Москвы, сейчас о нем ничего не знаю. После 1926 года с Адиловым ни разу не приходилось встречаться, слышал, что он находится в ауле, но в каком ауле точно сказать не могу. Карточка¹⁵, на которой находится группа казахских работников, снята в Ташкенте. Решили сняться группой перед отьездом Дулатова, Дулатов или Беремжанов, не знаю. Помню, пришли Халел и Жаганша Досмухамедовы, Омаров, Мырзағазы, Болганбаев Хайретдин, Жаленов Карим. Мы трое, Беремжанов, Дулатов в это время были в редакции. Снялись на фотографии Беремжанов, Дулатов и я, кроме них были Тынышбаев, Курамчин, Халел и Жаганша Досмухамедовы, Омаров, Болганбаев Хайретдин, Жаленов Карим и др. Я и Дулатов заходили к Досмухамедову Халелу. Кроме нас других казахских работников не было. По отьезду Дулатова, по возврашению Беремжанова из Бухары... <…>¹⁶

*** *** ***

Проживает в г.Кызылорде, улица №1, родился в Тургайском районе, Аманкарагайском уезде, в ауле Жулдыбай, состоял в партии Алаш, казах¹⁷.

До 1916 года учительствовал, затем работал. В настоящее время служит инспектором образования по киргизским школам… Семейное положение – имеет 3-х детей. Кроме того на иждивении имеет 4 человека. В настоящее время является членом сельхозбанка.

В прошлом: в 1919 году первый раз участвовал в Алаш Орде в Троицке, сидел 1 день под арестом, второй раз 19 июля того же года был арестован как управляющий в Тургайском уезде, находился 6 суток под домашним арестом, в армии не служил. В третий раз сидел во время гражданской войны, находился в отряде Алаш Орды и в качестве председателя областного совета Алаш Орды Тургайской области.

Будучи работником Оренбургской учительской школы мы бесплатно обслуживали казахские аулы. Это было в 1917 (? – 1915) году, когда я находился в учительской школе в Оренбурге, казахский отряд выписывал единственное издание на казахском языке – журнал «Айкап». Я принимал участие в качестве корреспондента в Мусульманской газете в Петрограде. За одну мою статью «Вольные люди» газета была оштрафована на 400 рублей. В 1916 году в ноябре я уволился со службы, уехал в Оренбург к Байтурсынову. Должен был работать в газете «Казах», согласно названию газеты, хотел добровольно заниматься газетой, но спрашивал у Байтурсынова – куда, как нести воззвание «казах». Он мне посоветовал ехать в Москву, по пути в Самаре заехать к Бокейханову и получить от него указания. Он вручил мне письмо. Встретил в Москве Бокейханова, Сейдалина, Болганбаева, Мусу Секентаева (?). Получил от них распоряжение исследовать положение рабочих казахов.

Это было в декабре 1916 года. По возвращении мы сделали доклад на основе исследований, нами были приняты доклады о конкретных предметах. Одним из главных пунктов было предложение организации русского отдела при комитете обслуживания рабочих. Организация данного отдела среди казахов даже вызвала приезд студентов калмыков. В Оренбург приехали Дулатов и Бокейханов, остальные продолжали начатую работу. Временным правительством были расстреляны рабочие. Мы приняли горячее участие в эвакуации рабочих. Когда окончилась эвакуация, мы все 7 человек приехали вместе в Оренбург. Со мной прибыли сюда Ахатов, Беремжанов, Бекбаев, Байгожин, Боранкулов, Санутбеков. Байтурсынов, Бокейханов и Дулатов тогда защищали кадетскую платформу, говорили о прекращении работы группы Тургайского областного съезда. В группе были Досжанов, Турмагамбетов и другие.

В 1917 году нас избрали представителями этого съезда. Я от Кустанайского и Тургайского уезда. Среди депутатов –актюбинцев произошли разногласия. По дороге в Актюбинск остановились в Оренбурге у Бокейханова. У всех чувствовалось недовольство. Оно было не только у нас, оно ощущалось и в Уральской, и Семипалатинской, и в других районах. Может быть под давлением такого настроения, Бокейханов выходит из кадетской партии. Будучи в Кустанае меня в начале октября по представлению покойного Беремжанова, Бокейханов назначил вторым помощником конторы Кустанайского уезда. В связи с организацией ярмарки создавал Кустанайский киргизский цирк, председателем которого был я.

В декабре 1917 года произошел киргизский съезд в городе Оренбурге, было организовано Алашординское правительство. Вернувшись, делегаты информировали о решении назначении меня на место постоянного судьи Кустанайского уездного съезда. В апреле 1918 года этот съезд был созван. В то же время проходил съезд Алаш Орды, после чего послали передать информацию для нашего Оренбургского съезда. Советская власть в Кустанае пала в июне 1918 года. После падения мы прибыли в Кустанай группой Земского собрания, объявили что в начале июня, не помню какого числа созвано уездные комитеты для создание организаций власти, либо Либо после падения советской власти существовали временный уездный комитет народной власти? Алашординская группа еще не собралась. Об организациях советской власти я уже говорил, мы должны были прекратить работу и разъехаться по аулам.

После падения власти в Семипалатинске Байтурсынов сказал, что он едет в Кустанай и Оренбург, как раз в этот момент происходило осуществление земского собрания. Заместителем председателя Земского собрания был Елдес Омаров. Я был председателем Кустанайского отдела Алаш Орды. Затем в июле я уехал в Оренбург. В Оренбурге я и Байтурсынов застали Кадырбаева и Сагындыка Досжанова. До нашего приезда Кадырбаев был назначен уполномоченным комитета Самарского Учредительного собрания по Тургайской области. В Самаре находился комитет Учредительного собрания в связи с ситуацией в Сибири. Между комитетом Учредительного собрания и Сибирским правительством существовали связи относительно организации единой власти. От организации центрального правительства Алаш Орды от нашей группы был Байтурсынов. Наша Тургайская группа – это, я, Кадырбаев, Бабишев… <…>

В августе или в сентябре 1918 года я ездил в Самару от Тургайского отдела Алаш Орды. Надо было теперь работать. Если рассказывать о наших отношениях с Оренбургским правительством, то когда мы приступили к работе, Оренбургское казачье войско решило организовать инородческий военный отдел. Он должен был быть отделом по организации киргизо-башкирского военного участия. Наша точка зрения не нашла понимания, так как мы хотели организовать совершенно самостоятельный отряд. Мы с башкирами не согласились, тем более у башкир был уже самостоятельный полк. У нас же не было ни одного ученика, мы не умели стрелять. Одним словом, мы с ними не согласились. Поэтому решили быть подальше от казаков. Оружие мы привезли из Самары. К тому времени мы вели переговоры из Оренбурга с правительством о разрешении пропустить целый состав поезда. Эту поездку мы мотивировали тем, что вокруг все области были заняты Советской властью. В Кустанайском уезде был наш отряд. Мы говорили, что нам нужно быть ближе к населению, таким ближним местом был Орск. Организацию отряда разрешили, и так как у нас не было ни одного человека для обслуживания, то завербовали добровольцев киргизов, примерно 10 человек и с ними поехали в Орск. В Оренбурге оставался Кадырбаев и Дулатов.

К этому времени приехали Каратлеуов, Хайретдин, Есмагамбетов. Они разошлись с Досмухамедовской группой и приехали к нам. Каратлеуов и Хайретдин приехали вместе с нами в Орск, а Есмагамбетов поехал в Уральск к себе на родину, причем до отъезда из Оренбурга мы завербовали татарина по происхождению – Даулеткелдиева, одним словом мы набрали несколько казачьих офицеров и приехали в Орск. К тому времени Красная Армия подошла к Оренбургу, и казаки восстали в Орске и Троицке. Бокейханов в это время находился в Омске. Карим Токтабаев с одним казахом привезли письмо от Жангельдина, где было написано, что ими организована и установлена Советская власть в Тургае, и что он хочет, чтобы мы тоже организовались во главе с Байтурсыновым, Дулатовым и Каратлеуовым. Во время переговоров и соглашений Жангельдина самого не было, он торопился и хотел, чтобы Байтурсынов поехал с ним вместе, остальные члены «Алашорды» тоже должны были ехать.

Кажется, в апреле месяце мы поехали в Тургай. Организовали военком, военкомом был Амангельды Иманов, помощником его избрали Карима Токтабаева. Представителей разных учреждений должны были дать по договору, в то время, когда мы находились в Тургае. Затем пришли к выводу, что нужно мобилизовать местное население. Амангельды настаивал на исполнении приказа пригласить киргизов и издать оружие. Пройзошли между нами и Амангелды разногласие. В 20-х числах апреля арестовали Иманова. Оказываеться, приближаеться оставшегося отряд (красных) в Кустанае, и получилось, что Иманов от нас скрывал. Когда произвели арест и обыск, то представителей отряда были доставлены в Кустанй, остальных пришлось отступить. Мы выехали с отрядом в связи в восстанием в Тургае, также мы были вооружены винтовками. Они вынуждены были согласиться на наши условия, тем более появился другой отряд со стороны Кустаная.

Мы совершили очень много ошибок. Я опять оказался в Тургае. Бокейханов и Задорожный были членами исполкома Советской власти Тургайской области. Они приехали, когда мы были на другой стороне. Мы приехали, была паника. Затем мы получили сведения, что идет новый отряд со стороны Кустаная, уже на этот раз отряды казахов окончательно разоружились. Уже с этого момента мы пошли дальше. Тем временем Оренбургская власть нас обвинила в том, что мы грабили население, что насильно отбирали скот. По прибытии мы разошлись с нашим офицерством и с Колчаковской армией. Тем более, что начальником Орского полка у нас служил Каримжанов, полковник-казначей, который от нас уехал в Кустанайское войско, оттуда к себе на родину в Кокшетау. Так как из отряда он ушел зимой, то был арестован. Таким образом у нас было очень скверное положение. В то время после земского собрания 1919 г. Дулатов, Абдыкадыров, Байтурсынов, Кадырбаев и другие члены поехали в Кустанай на собрание. Назад я ехал с Байтурсыновым, как раз в Кустанае подверглись аресту управление Колчака. А потом на заре нас освободили, взяв у нас подписку о невыезде из Тургайской области. С большим трудом мы выехали из Тургая в ночь 15 октября – я, Дулатов, Кадырбаев, Беремжанов, Токтабаев Карим, Сейдалин, Шонанов. Приехали туда в конце января, в начале февраля. Уже установилась Советская власть. Остальные уехали в Семипалатинск. Мы поехали вместе с Шонановым. Кадырбаев уехал в Оренбург. Дулатов и Байтурсынов оставались в Семипалатинске.

Между Орском и Уральском были красные. Когда мы приехали в Орск, мы послали Беремжанова к Валидову, потому что мы уже начали с ним переговоры и хотели узнать, что он предполагает делать. Беремжанов с ним решил спокойно организовать совместный киргизо-башкирский отряд...

*** *** ***

Әлихан Бөкейханов, Мағжан Жұмабаев (басылымда Бөкейхан, Жұмабайұлы деп жазылған – Т.Ж.) мен үшеуміз 1925 жылдың қаңтар айында оқытушылар сьезіне келген Ахмет Байтұрсынов орналасқан жатақханаға барып, ол кісіні жазылып, даярланып қойылған «Алқа» әдеби үйірмесінің бағдарламасымен таныстырдық: «Қазаққа шаруасы мен тұрмысының түріне қарай шапан пішу жарасса да, еуропалықтар оған еуропалық костюм кигізгісі келеді. Қазақтың түйесін отарбаға қосып сүйреуді қалайды. Бұлай ету – қазаққа тән емес, жат нәрсе. Қазақ әдебиеті ұлттық әдебиет болуға тиіс. Мынандай үйірмелер арқылы оны жасау мүмкіндігі де бар. Сондықтан да «Алқаны» құру туралы пікірлеріңді қостаймын»,– деді.

*** *** ***

(№) ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВТЫҢ ҮЙІНЕ 1929 ЖЫЛ 14 МАМЫР КҮНІ ЖҮРГІЗІЛГЕН ТІНТУДЕ ТӘРГІЛЕНГЕН ЗАТТАР¹⁹

Қызылорда қаласы, Карл Маркс көшесі 54-үйде тұратын Жүсіпбек Аймауытовтың үйіне 1929 жыл 14 мамыр күні жүргізілген тінтуде тәргіленген заттар:

1. Хаттар, барлығы – 88 дана. 2. Екі фотосурет. 3. Жеке басының құжаттары – 20 дана. 4. Аймауытовтың қолжазбалары және газет қиындылары – 34 бума. 5. Қалың дәптердегі қолжазбалар – 33 дана. 6. Кітапта – 6 дана. Куә ретінде азамат Ысқақов қатысты.

ОГПУ-дің өкілетті өкілі И. А. Шумилов.

*** *** ***

(№) ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВТЫҢ ТЕРГЕУ ХАТТАМАСЫ. 29 ЖЫЛ, 16 МАМЫРДА ТОЛТЫРЫЛҒАН

Тергеуді ОГПУ-дің өкілі Саенко жүргізген.

Жүсіпбек Аймауытов – 40 жаста, қазақ. Семей губерниясына қарасты Павлодар уезі Қызылтал болысының 1 ауылында туған. Әке-шешесі орта шаруа. Әйелі, 3 баласы бар. Семейдегі мұғалімдер семинариясын бітірген. Арнайы орташа білімі бар. Қазір партияда жоқ. 1920-22 жылдары БК(б)П мүшесі болды, басқа партияға мүше болған емес. Өз еңбегінің табысымен күн көреді. Мамандығы – мұғалім. Халық комиссарлары автономиялық Орталық Комитетінде қызмет істеді. 1926 жылы Қылмыстық кодекстің 113 статьясы бойынша істі болған, кейін ақталған. Әке-шешесі кедей шаруа. Ол кісілер қайтыс болған. 16 жасқа дейін туысқандарының қолында өскен.

.

<…> 21-жылдың қыс айында Ысқақов пен Сәрсеновтің үйінде, кімнің ұсынысы бойынша жиналғанымыз есімде жоқ, партияда бары және жоғы аралас, ішінде алашорда көсемдері де бар, Семейдегі қазақ қызметкерлері бас қосқанымыз бар. Алашордашылардан Дулатов, Ғаббасов, Тұрғанбаев қатынасты, өзгесі жадымда қалмапты. Әңгіменің ешқандай қорытындысы болмады, бір шешімге келе алмай тарқастық. Осы басқосуда болар-болмасы белгісіз, әлі нақты белгіленбеген қызметке кейбір кісілерді ауызша тағайындап жатқаны маған түсініксіз көрінді. Сіздің сұрағыңызға орай айтарым, жиналыста БК(б)П мүшелігіне қабылдау мәселесі қаралды ма, жоқ па, ол арасы анық есімде қалмапты²⁰.

*** *** ***

(№) 1929 ЖЫЛЫ 23-МАМЫР КҮНГІ Ж.АЙМАУЫТОВТЫҢ ЖАУАБЫ
Әділовпен 1921 жылы, Орынборда оқу-ағарту наркомының орынбасары кезімде таныстым. Ол кезде оның не істеп жүргенінен хабарым жоқ, әйтсе де, Қазақ Атқару комитетінің мүшесі екенін білетінмін. Кейін Әділев жаңғалақ жігіт дегенді естідім: жолдастарынан қарызға ақша алады екен де, оны қайтармай кетеді екен. Ташкентте тұрған кезімде үйіме бір мәрте келді, кейін оған: «Жазғы демалыста үй-ішімді жайлауға жіберсем қайтеді?»,– деп хат жазғаным бар. Бұл шаруаны кейін Ташкентте өзімен келістім.

*** *** ***

Жауап: 27-жылдың жазында. Оны кездейсоқ көшеде ұшыраттым, ұмытпасам, қасында ешкім болған жоқ. Губерниялық атқару комитетінің төрағасы Сәдуақасов Жанайдарға ауылдың әлдебір шаруасымен келгенін айтты. Иә, дәл солай айтты.

Әділевке сұрақ: Кездескеніңізді мойындайсыз ба?

Жауап: 1927 жылы Шымкент қаласында болған емеспін. Сондықтан да Аймауытов мәлімдеген әлгі кездесудің болуы қисынға келмейді.

Аймауытов: Дәл мерзімі жадымнан шығып қалыпты, әйтсе де Жанайдар Сәдуақасов Сырдария Губерниялық атқару комитетінің төрағасы болып тұрған кезде кездескеніміз рас. Содан кейін Әділевпен бетпе-бет жүздесіп отырғаным осы.

Әділевке сұрақ: Аймауытовпен соңғы рет қашан кездестіңіз?

Жауап: Соңғы рет 28-жылдың маусымының басында Ташкентке бара жатқан жолымда Шымкентте жолықтым. Байдуллаев Ағабекті босатып алу оқиғасына келетін болсақ, Аймауытов бұл ойымды құптайтынын айтқан еді.

Аймауытовқа сұрақ: Ол кездесу есіңізде ме?

Жауап: Мұндай кездесу болған емес. Сіздің көзіңізше Әділевке мынандай сауал қойғым келеді: Әділевке үнемі ақыл-кеңес беріп жүріппін бе?

Әділев: Біреудің ақыл-кеңесіне сүйендім бе, жоқ па, ол өз алдына жеке әңгіме, ал айтып отырған жағдайға байланысты Аймауытов маған ешқашандай кеңес берген емес, көмектескен де жоқ.

Аймауытовқа сұрақ: Саяси оқиғаларға орай Әділевке қандай да бір тапсырма берген кезіңіз болды ма?

Әділев: Жоғарыдағы айтылғаннан басқа маған тапсырма берген емес.

Аймауытов: Егер Әділев менің ақыл-кеңесіме мұқтаж болса, сол ақыл-кеңестің қандай да бір нәтижесі болды ма?

Әділев: Шымкент қаласында тұрғанда Аймауытов Дулатовтың айтқан сәлемдемесін менің хабаршы жігітім Нұрлан арқылы маған жеткізді.

Сұрақ: астыртын ұйымға мүше болғаныңызды растайсыз ба?

Жауап: Ешқандай астыртын ұйымға мүше болған емеспін.

Сұрақ: «Ақ жол» газетінде ұлтшылдық сарындағы мақалаларыңыз басылды ма?

Жауап: қандай сарында жазылғанын айта алмаймын, әйтеуір әдебиет туралы және сол кездегі казақ кедейінің халі туралы мақалаларым басылды.

Сұрақ: Жұмабаев туралы не білесіз?

Жауап: Ол қазақтың көрнекті ақыны, оның өлеңдерін сынаушылар да көп, мен оны таза ақындық пафостың иесі деп білемін.

Сұрақ: Жұмабаевтің ұйымына ендіңіз бе?

Жауап: «Жұмабаевтің ұйымы» деген ұйым болған емес, ондай ұйымды естіген жоқпын.

Сұрақ: Дулатов жайлы не айтасыз?

Жауап: Дулатовтың «Оян, қазақ» деген жинағын оқығаным бар, ол «Ақ жолды» шығарып тұрды, саяси істері жағынан ешқандай баға бере алмаймын, ал, әдебиетшілігі көпке пайда беретін дәрежеде дегім келеді.

Сұрақ: Астыртын ұйымның жоспары болды ма?

Жауап: Ешқандай астыртын ұйымның болмағанын біле тұрып, оның жасалмаған жоспары туралы не айтуға болады.

*** *** ***

№ 6333 2 ПП ОГПУ-ДІҢ ШЫҒЫС БӨЛІМІНІҢ КССР БОЙЫНША АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ӨКІЛІНЕ. 1929 ЖЫЛ, 6-ШІЛДЕ²².

Үстіміздегі жылы 6-шілде күні тұтқынға алынған белгілі ұлтшыл қазақ ақыны Жұмабаев Мағжанды сіздерге жіберіп отырмыз. Пәтеріндегі тінту кезінде оның ішінара өмірбаяны жазылған қалың дәптерден басқа ештеңе табылмады... Байтасов Абдолла Петропавловскі қаласы аумағында көзге түспеді. Қалың дәптер «Қосымша» ретінде жіберіліп отыр.

ОГПУ округтік бөлімі бастығының орынбасары – В.Никеров. Ш/Б өкілінің көмекшісі – Губайдуллин.

*** *** ***
*** *** ***

(№) М.ЖҰМАБАЕВ, 1929 ЖЫЛ, 14-ШІЛДЕ²³

Өзімнің ұстанымым бойынша, шамамен 1911 жылдан бастап Москваға келгенге дейін, дәлірек айтсам, 1924 жылға дейін ұлтшылдық көзқараста болғаным рас. Ұлтымның аянышты тағдырына жаным ауыратын. Москваға келгеннен кейін көзқарасым елеулі өзгерістерге ұшырады. Қазір коммунистік танымға бір табан жақындағаным рас, бірақ, ол ойымды дәлелдейтін нақты дәйегім жоқ. Қайталап айтамын, менің ұлтшылдық көзқарасым тек қана ұлтшыл сарындағы шығармаларымда ғана көрініс берді, яғни, менің ұлтшылдығым өлеңдерім мен мақалаларымнан байқалатын, бұл туындыларым басылымдарда жарияланып, халыққа кеңінен таралды, олардың көңілінен шықты. Мысалы, «Батыр Баян» атты поэмамда ұлтшылдық сарыны барынша айқын көрініс тапты.

1923 жылы Ташкентке ауыстым, онда Оқу-ағарту халық комиссары Қожановтың жолдауымен Қазақ оқу-ағарту институтына оқытушы болып орналастым, әрі Қазақ ғылыми комиссиясына мүше болып сайландым.

«Ақ жол» газетінің саяси бағыт-бағдары айқын болмады, онда ұлтшылдық көзқарасты ұстанған мақалалармен қатар коммунистік күресті насихаттайтын мақалалар да қатар жариялана беретін. Оның сол кездегі редакторы Сұлтанбек Қожанов болды. Ұлтшылдардың ішінен ол газетте Әуезов «Шолпан» журналымен сәйкестендіре істеді.

Заки Валидов туралы ешқандай мағлұматым жоқ. Шоқаев туралы газеттерден оқығамын, Бірімжановпен таныс емеспін.

1924 жылы Москваға барып әдебиет-көркемөнер институтына түстім, ол оқу орынына жолдама бергендер Нәзір Төреқұлов пен профессор Поливанов. Поливанов өзінің досы профессор Ричиге хат жазып берді. Сонымен қатар Қазақ ғылым комиссиясының да жолдамасы болды. Оқудың бірінші жылы Түркістаннан стипендия алып тұрдым. Кейін орталық баспада қызмет істеп жүргендіктен де ол стипендияны алып тастады. Орталық баспаға Төреқұлов жұмысқа алды, онда әдеби қызметкер міндетін атқардым 24-жылдың соңында, не 25-жылдың басында (нағында 1924-жылдың күзінде, қазан-қараша айларының өліарасында – Т.Ж.) Москвада өлкетанушылардың құрылтайы өтті. Қазақ өкілдері ретінде оған Байтұрсынов пен Бөкейханов Әлихан қатысты. Сонда ол кісілермен жолығып, әңгімелестім.

Бөкейхановпен кездескен кезімізде әңгімеміз әдебиет туралы пікірден әрі аспайтын.

Байтұрсынов пен Бөкейхановтың жалпы әдебиет, оның iшiнде әдеби сын туралы көзқарастары менiң пiкiрiммен үнемi қайшы келiп отырды. Өз басым әдебиеттi рухани толысуға, рухқа, рухани құштарлыққа қызмет етедi деп есептедiм, ал жоғарыда аты аталған адамдар: әдебиет – ең алдымен халықты жаңа бағытқа, жаңа iске шақырады, оларды үгiттейдi,– деп түсiнедi. Әдебиеттi – өнер,– деп емес, насихатшы құрал,– деп қабылдайды. Мiне, осындай пiкiр қайшылықтарының нәтижесiнде жолымыз екi айырылды. Осыған орай «Тоқсанның тобы» деген толғау жаздым, мұндағы негiзгi ойым: тоқсан деп көрсеткенiм – қалың бұқара халық, қалған оны – еңбексiз күн көретiн тоғышарлар...

Осы толғау арқылы болып жатқан төңкерiске өзiмнiң көзқарасымды бiлдiрдiм. «Алқа» атты үйiрменiң бағдарламасын сол толғау арқылы насихаттадым. Бұл толғауды Оқу-ағарту халық комиссариатының Ақмоладағы бұрынғы төрағасы Молдағали Жолдыбаевқа жiбердiм. Сонымен қоса «Толғау» атты өлеңмен жазылған бағдарламаны да қоса жолдадым. Ол «Толғау» баспасөзде жарияланбаған күйiнше қалды. Аты аталған ұзақ толғауымда өзiмнiң бүкiл өмiрiмдi, жiберген қателiктерiмдi, оңды-солды толқуларымды, соқпақсыз жолдарымды, тұтастай жалпылама баяндап шықтым.

Ақыры «Алқа» үйiрмесi де ұйымдастырылмай, аяқсыз қалды «Алқа» үйiрмесiн құруды студенттердің талқылауынан кейін ойыма алдым және оның «Табалдырық» атты бағдарламасын 1924 жылы желтоқсанның аяғында бастап, 1925 жылы қаңтар айының басында жазып бітірдім. Бағдарламаны сол кездегi Мәскеу студенттерi Сәрсенбин мен Сегiзбаевқа оқып берiп, талқылаттым, өзгертулер енгiздім. Содан кейiн барып жан-жаққа тараттым…

<…>

*** *** ***