Бұлдыбай Анарбай Сағиұлы

Бұлдыбай Анарбай Сағиұлы

Мұхтар Әуезов диапазоны кең, эрудициясы мол ғалым. Ұзақ жылдар бойындағы қазіргі әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде Абайтану және ауыз әдебиетінен лекция оқып, профессор қызметінде, ғылыми-зерттеу еңбектерінде қазақ, қырғыз, фольклоры, қазақ жазба әдебиеті, әсіресе Абайдың өмірі мен творчествосы, әдебиеттің күрделі мәселелерімен белсенді түрде шұғылданды. Соншама сан-салалы, көп тармақты еңбектерінің ішінен (мәселен оның қазақ ауыз әдебиетіне жататын ертегі, айтыс, жұмбақ, батырлар жыры, лиро-эпос, ұсақ жанрлар турасындағы зерттеулері, Абайдың өмірі мен творчествосына тікелей арналған көлемді монографиясы мен толып жатқан мақалалары, «Манас» жөніндегі мағыналы да терең талдаулары, сонымен бірге әдебиет теориясын, драматургияның ерекшеліктерін, аударма тәжірибелерін сөз ететін, туысқан елдер әдебиетінің өзара байланысына тоқталатын өте құнды мақалалары, сөйлеген сөздері мен жасаған баяндамалары) тек қазақ халқының данышпан ақыны, кемеңгер ойшылы Абай Құнанбайұлының өмірі мен ақындық өнеріне тікелей арналған зерттеулерін жариялаудың өзіндік себептері бар.

Қазақ ұлтының рухани тарихындағы ұлы бейненің бірі және өзінің көркемдік әлемімен адамзатқа ортақ тұлға ретінде мойындалған Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде қызмет істеуі, кейін қазақ әдебиеті мен фольклоры ғылымын алға апарушы шәкірттер даярлауы біз үшін тағдыр талайымызды анықтаған және танымдық таразымызды дүниежүзілік мәртебеге көтерген құбылыс. Бұл ретте академиктер З.Қабдолов, З. Ахметов, профессорлар Б. Кенжебаев, С. Садырбаев және т.б. атап өтсек те жеткілікті. Еліміздің тарихи сана деңгейінің даму кезеңін, дербес ойлау жүйеміздің тәуелсіз парасатын, көшпелі қоғамнан сүзіліп келген көркем ойымыздың қуаты мен қиял күшін, тектік түйсігіміз бен ақыл-зейініміздің құдіретін танытқан Әуезовтің есімі ғылымның көк тасына мәңгілік жазылып қалды. Қазақ елі Абай мен М. Әуезов арқылы исі адамзаттық парасат салтанатына өз үлесін қосты және соны мақтаныш тұтады. Өмірі де, өнері де аса күрделі күрмеуден өткен, тағдырлы таным талқысына түскен Мұхтар Омарханұлының көркемдік әлемінің өзі де тылсым тақырып» - деп М. Әуезов шығармашылығына баға берген әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің түлегі, профессор Т. Жұртбай . [1,3.]

Әдетте көркем шығарма үшін ең зор, ең қатал сыншы халық пен уақыт деседі. Сонымен бірге бұл – ең әділ, ең тура сыншы екендігі де хақ. Шекспир мен Бальзактың, Пушкин мен Абайдың ғажайып мұрасын арада өткен жүздеген немесе ондаған жылдар ескерте, көнерте алған жоқ, Қайта уақыттың қатал тезі осынау ұлы алыптар творчествосының тереңі мен саф асылын жарқыратып аша түскендей. Сондай-ақ жазылған кезінде әралуан себептермен мақталып дүрмекке ілессе де, кейін еш белгі-бедер қалдырмай, із-түссіз жоғалып кететін, ұмыт болатын шығармалар да аз тумайды. Әдебиетте халықтың рухани сырласына, жан серігіне айналған шығармалар мен оқуға жарайтын шығармалардың және басқаны зеріктірсе де,жалықтырмайтын, шыдамы соншалықты мол қайсыбір ғалымдардың зерттеуіне ғана тұрарлық шығармалардың аралас келіп, қоса табылып жүретіні де осыдан. Бірақ уақыт олардың қай-қайсысын да өздерінің орнына қояды.

Ұлы жазушымыз М.Әуезовтың творчествосын, оның өнерпаздық жолын алып қарағанда осынау ой көңіліне тағы да ұялай орныға түседі. Жалпы М. Әуезов творчествосы туралы аз жазылған жоқ. Бірақ сол зерттеулердің басым көпшілігі, дені Абай туралы эпопеяның ғана төңірегінде ой топшылаумен тынады. Біздіңше, Абай жайындағы аса кесек, нағыз реалистік романға тұңғыш рет лайықты баға берген автор – Ғ.Мүсірепов. Кейінгі көптеген зерттеушілер сол автордың түбегейлі пікрелерін кең арнаға түсіріп, тереңдетіп дамытты. Жазушаның жалпы қазақ әдебиетіндегі зерттеушілік жолы, зерттеу бағыттары, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры бола жүріп шәкірт даярлауға, ғылымға қосқан еңбектері аз зерттелді. Шындығында, М. Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясына дейінгі творчествосы да әдебиетіміздің асыл қазынасына қосылған, халық арасына өте-мөте кең таралған шын мәнісіндегі көркем, реалистік шығармалар мен зерттеу еңбектері де кенде емес. Сондықтан жазушының әдебиеттегі зерттеушілік рөлі, ұстаздық қызметі тереңірек зерттеуді қажет етеді.

Мұхтар Әуезов – ұлыларға тән көп қырлы дарын иесі. Оның көркемдік әлемі мен ұзақ жылдар бойы толассыз жүргізіп келген ғылыми зерттеулерін танып білу жолы ғалымдар тарапына атқарылар сан салалы аумағы мол арнаулы ізгі міндеттерді алға тартатыны бар.

Мұхтар Әуезов – ұлыларға тән көп қырлы дарын иесі. Оның көркемдік әлемі мен ұзақ жылдар бойы толассыз жүргізіп келген ғылыми зерттеулерін танып білу жолы ғалымдар тарапынан атқарылар сан салалы аумағы мол арнаулы ізгі міндеттерді алға тартатынын бар.

М.Әуезов қолына алғаш қалам алған күннен бастап, өмірінің соңына дейін үзбей әдеби-сын, ғылыми еңбектер жазып, өмір бойы негізінен әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде, кейін өзінің атымен аталған ҚР Ғылым академиясының Әдебиет және өнер институтында қызмет істеген. Жазушының бүгінгі таңда жарық көрген 50-томдық шығармалар жинағының он томына тек осы кездерде жазған ғылыми-сын еңбектері еніп отыр. Олар – әдебиеттану ғылымының барлық саласын түгел қамтитын, өзінің маңыз-мәнін жоғалтпайтын терең танымдық мәңгілік еңбектер.

М.Әуезовтің үлкенді-кішілі мақала, зерттеу, оқулықтарының қай-қайсысында болмасын әдебиеттану ғылымының үш саласы да бір-бірімен байланысып, сабақтасып, араласып келіп отырады. Ол мейлі жеке бір жазушы жайлы, не оның жеке бір туындысы жайлы қысқа, нақты ой-пікір білдіргеннің өзінде, оны әдебиеттің теориялық заңдылығы негізінде, жалпы өсіп-өркендеу аясына байланыстыра отырып кеңінен толғайды. Сондықтан, оның кез келген сын, зерттеу еңбектерінің қай-қайсысын болмасын әдебиеттанудың жеке бір саласымен шектеп қою мүмкін емес. Дегенмен әдеби-ғылыми талдау, саралау, салалаудың қандайында болмасын, белгілі мөлшерде шарттылық орын лары сөзсіз.

Мұхтар Әуезов – шығармалары ұлттық шеңберден шығандап көтеріліп, әлемдік мәдениеттің қымбат қазынасына толымды қор болып қосылған суреткер. Сондықтан бүгінгі таңда туған еңбектерге қарамастан, оның мұрасы әлі ұзақ уақыт жан-жақты, сан алуан, әр бағыттағы зерттеулердің объектісі болуы қажет. Табысына таңдай қағып, тапшысына бас шайқау – әдебиетанудың марқайған кезіне жараспайтын мінез. Қазақ әсемдік ойы тарихында ерекше құбылыс – М.Әуезов туындылары идеялық-көркемдік, образдық, жанрлық ретпен де, ізденіс өрістері, қаламгерлік эволюция тұрғысынан да ақтара қарап, саралауды талап етеді.

М.Әуезов мұрасын зерттеуші, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде ұзақ жылдар қызмет істеген ғалым Рымғали Нұрғали: «Әуезовтің суреткерлік өсу сатыларын оның дүниетанымымен, ғылыми ойының кемелденуімен диалектикалық байланыста қарастырғанда, жалпы теориялық мәні бар өнімді пікірлер шығары хақ. Әдеби фактілер, тарихи деректерді мол білетін эрудиция, ақ пен қара былай тұрсын, қызыл мен қызғылт, көк пен көгілдір бояулардың жігіндегі титтей нюанстардың өзін қалт жібермей, дәл көретін өте нәзік эстетикалық талғам, шала-шарпы құлағы шалған, ат үсті көзі түскен жәйттер емес, өз көкірегінде шымырлап қайнап жатқан тылсым өнер тәжірибесінен алған нәрлі сәуле қосылып келіп, аталы ойлар, көсем сөздер туған. Қысқасы, Әуезов эстетикасында ғалымдық тереңдік, сыншылық өткірлік, жазушылық көркемдік әсем келісім тапқан гармониялық бірлікте» - деп ғалым шығармашылығына сәтті баға берген. [2,56.]

М.Әуезов драмматургия саласында көп еңбек еткен. Мұның бірнеше себептері бар. Халық әдебиетінде, фольклорда форма жағынан драмматургияға жақын нұсқалар көп еді. Батырлар жырында толғаулар мол. Салт өлеңдері, беташар, сыңсу, жар-жар, жоқтау түрі, мазмұны жағынан драмалық шығармалармен ағайындас. XX ғасырға дейін қазақтың халық әдебиетінде драмматургияға өзек болатын мол қазына жиналды. Осы байлықты игерген қаламгер – М.Әуезов. Ол халық әдебиетінен нәр алды. Әрине, қазақтың көшпелі өмірі, қаланың болмауы драматургияның дамуына кедергі жасады. Қазақ тұрмысындағы сауық түрлері, қыз ұзату салтанаты, алтыбақан ойындары тұңғыш драмаға енгізілді.

М. Әуезов ТМД халықтары әдебиетi бойынша да зерттеулер жазды. Оның Руставели, Науаи, Шевченко, Тоқай, Ахундов, Тоқтағұл тәрiздi елiмiздегi туысқан халықтар әдебиетiнiң классиктерiне арналған мақалалары мен талдауларында әдеби құбылыстарды салыстыра тексерудiң көп мысалдары бар. М. Әуезов түркi тiлдес халықтардың әдебиетiн түп нұсқадан оқыды. Сондықтанда ол көптеген қызықты салыстырулар жасап, осы әдебиеттерге тән кейбiр ортақ заңдылықтарды сөз ете алады. Мәселен, ол Ә. Науаи мен Абай өлеңдерi арасындағы бiртаалай үндестiктердi тауып көрсеттi. Шығыс әдебиетiнiң ертеден келе жатқан игi дәстүрлерiн қазақ жазушылар iшiнен ең жетiк бiлгенi де М. Әуезов.

Көп ұлтты кеңес әдебиетiнiң көркемдiк тәжiрибесiн қорытып, жетекшi пiкiр айтып келген қаламгерлердiң бiрi М. Әуезов. Ол әсiресе түркi тiлдес халықтардың әдебиетiн түпнұсқадан оқып, солардың жетiстiгi мен олқылығын үлкен талдау тақырыбы ете бiлетiн. Оның “Кей ұлт жазушыларының романдары туралы” деген мақаласы кезiнде әдеби жұртшылыққа ой салған еңбек едi. Мұнда ол өзбек, қазақ, қырғыз, татар жазушыларының ұқсас тақырыпқа жазылған бiрнеше романын сөз етедi. Олардың жаңалығын, шеберлiк өрiсiн анықтайды. Бұл тәрiздi зерттеу жазуға М. Әуезовке осы халықтардың ежелгi әдеби дәстүрлерiн жақсы бiлгендiгi де себепкер болғандығы түсiнiктi.

“Түркі халықтары әдебиетiнiң өркендеуi” деген күрделi зерттеуiнiң бiр бөлiгiнде М. Әуезов Орта Азия мен Қазақстан, Кавказ әдебиеттерiнiң бұрынғысы мен бүгiнгiсiн шолады, елеулi фактолар мен есiмдерге тоқталады. Бұл халықтардың демократ ақын, жазушыларына орыс әдебиетiнiң үлгi, өнегесi деген мәселеге жиi оралып отырады. “Азербайжанда классик демократ Мырза Фатали Ахундов және Сабыр мен Мамедкулизаде, Грузияда Чавчавадзе, Арменияда Абовиян, Налбандиян, Қазақстанда Абай, Осетияда Коста Хетагуров, Татарда Тоқай-баршасыда өздерi ағартушы- демократтар бола тұрып, орыстың класиктерiнiң анық реализм өнерiн үйренген”,- дейдi ол [3,125.]

Тәжiк әдебиетiнiң ұлы шайырлары Рудаки, Фирдоуси, өзбектiң классигi Науаи, түрiкмен әдебиетiнiң мақтанышы Мақтымқұлының шығармалары зор көркемдiк қазына ретiнде атап өтiлген. Шығыс әдебиетiнiң дәстүрi, тарихы, табиғаты туралы көп жылдық iзденiстер осындай жүйелi, күрделi еңбекке ауып келуi заңды.

М. Әуезовтың шығыс әдебиетiн оқып, бiлiп қана қоймай, оның идеялық-көркемдiк озық жетiстiгiн қабылдай бiлгендiгi жазушылық тәжiрибесiнен де танылады. Қазақ әдебиет тiлiн байытуға шығыстың бейнелiк, тiлдiк, қазынасын сiңiмдi пайдалана бiлгендiгi оның үздiк, жаңашыл бастамаларының бiрi. Көп қаламгерлер шығыс тiлдерiнен келген сөздердi жатырқап, тiптi кейде “қуғынға” салып жатқан кезеңдерде М. Әуезов мәселеге ғылыми тұрғыдан келiп, пайдалы, қажет дегендi iске жарата бiлген. Мұны бiз екi салада- Оның мақалаларында қолданған терминдерiнен, көркем әдебиетке келтiрген бейнелi тiркестерiнен көремiз.

М. Әуезовтың қазiргi роман және оның қаһарманы туралы толғамды пiкiрлерi бүкiл одақтық әдеби сынның теориялық деңгейiн көтердi. Өзiнiң және ұлт республикалары жазушыларының бай тәжiрибесiн жинақтап, ол суреткерлер алдында тың да биiк мiндеттер қойды. “Қазiргi заман әдебиетiнiң қаһарманы қандай болуы керек” ,- деген сұраққа ол: “Бiздiң замандасымыз- барша халықтың бақытын тiлейтiн, жалпақ дүниенiң жан лебiн жүрегiмен ұғатын адам. Оны тебiрентпейтiн нәрсе жоқ- ел өмiрi, достар мен қастар жайы ойын бөледi, саясат та, ғылым да, өнер де, еңбектегi жеңiс пен жетiмсiздiк те, коммунизм үшiн һәм отаршылдыққа қарсы күрес те- бәрi-бәрi де оны толғандырады…. Ол осындай адам”- деп жауап бередi. [3, 216.].

Әдебиеттердiң өзара байланысы, бiр-бiрiн байыту мәселелерi – М. Әуезовтiң мақалаларында жүйелi көтерiлген тақырып. Ол әлем әдебиетiнiң ұлы жетiстiктерiн туған халқының игiлiгiне айналдыруды көздедi. Әсiресе ғалым класикалық және кеңестiк орыс әдебиетiнiң бар асылын үздiксiз насихат еттi. Оның А.С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, Л.Н. Толстой, И.С. Тургенев, И.А. Крылов, Ф.М. Достоевский, А.П. Чехов, Н.В. Гоголь туралы мақалаларынан орыс әдебиетiне деген зор құрметi ғана көрiнiп қоймайды, сол әдебиеттiң жақсы дәстүрлерi де бiлгiр баяндалады. Ал орыс әдебиетi мен Абай шығармаларының арасындағы терең байланыстарға ол көптеген мақалаларын арнады. Орыс әдебиетiнiң зор табыстарын да М. Әуезов жақсы таныды және оларды үздiксiз үлгi етiп көрсеттi.

М. Әуезов шығыстың кейбiр ұлы ақындарының шығармаларын арнаулы мақалаларында да зерттеп отырған. Соның бiрi – “Әлiшер Науаи” деген мақала. Бұл еңбек 1948 жылы Ә. Науаи жинағына алғысөз ретiнде жарияланған. Қазақ әдебиетiнде Науаиға бағышталған бiрнеше байыпты мақала осы десек қателеспеймiз. Ол мұнда данышпен өзбек ақынының өмiрi мен өнерлiк жолына кең шолу жасайды. Әлiшердiң заманын сыйпаттауға, оның үлкен дастандарына, ғазелдерiне көңiл бөледi.

Ә. Науаи шығармаларының өшпес даңқын, кемiмес нарқын қазақ оқушысына етене енiп таныстырған бұл мақала кейiнгi қауымның Орта Азия әдебиетiнiң тереңдеп дамуына септескенi сөзсiз. Әсiресе, мақаланың мынадай салмақты салыстырулары қазақ әдебиетi мен шығыс әдебиетiнiң байланысын зерттегiсi келгендерге таудай тiрек болғанда едi. “…Артына ұшан теңiз мол мұра қалдырған Ә. Науаи жалғыз өзбек әдебиетiнiң көлемiнде қалған жоқ, бертiн келе Орта Азиядағы, шығыстағы көп елдiң әдебиетiне үлкен әсер еттi. Азербайджан, түркмен, татар, осман түрiктерiнiң әдебиетiне тараған үлгiсiнен басқа қазақ әдебиетiне де көп нәрлi жемiстер бердi. XIX қазақ әдебиетiнiң Абай, Шәңгерей, Шәдi, Шортанбай, Ақан сияқты iрi ақындарын еске алсақ, бәрiнен де Әлiшер ғазелдерiнiң, дастандарының айқын сарындарын сезiп отырмыз” [3, 216.].

Грузин халқының ұлы ақыны Шота Руставелиге арналған мақаласында М. Әуезов батыс пен шығыс әдебиеттерiнiң ортақтастығын да, айырмашылығын да кең арнада сөз етедi. Бұл тұста ол Низами дастандарын, соның iшiнде “Ләйлi- Мәжнүндi” қысқаша мiнездеп бередi. Автор “Жолбарыс терiсiн жамылған батыр” дастанындағы адамгершiлiк, достық идеяларының молдығын, мұнда грузин халқының ең асыл армандары көрiнiс бергенiн айтумен шектелмей, осы шығарманы қазақ тiлiне қалай аудару жөнiнде де кемел кеңестер бередi. Ол қандай тақырыпты сөз етсе де, әңгiменiң аяғын әдебиеттер байланысына, халықтар ынтымағына әкелiп тiрейтiнiн көремiз.

М. Әуезовтың қырғыз эпосы – “Манасты” зерттеуге көп еңбек сiңiргенi де халықтар арасындағы туыстықты ардақтауынан деп бiлемiз. Ол шығыс халықтары әдебиетiмен қатар фольклорын жақсы бiлген. “Қозы Көрпеш - Баян сұлуды” шығыстың романдық эпостарымен бiр қатарда салыстыра қарайтын кездер мұны сипаттайды.

Шығыс әдебиетi тақырыбының М. Әуезов шығармашылығында түрлi формада үздiксiз көтерiлiп келгенiн оның өмiрiнiң соңғы шағында жазылған “Тагордың кемеңгерлiгi” деген мақала да сипаттай алады. Мақаланың алғашқы сөйлемдерiнде –ақ автор Тагордың тарихи орынын, шығармашылығының бағытын белгiлеген. “Үндi халқының рухани мәдениетiнiң даналыққа толы, әрi алуан түрлi, ұланғайыр аясында Рабиндрант Тагордың тамаша тұлғасы ғажайп жарқырап көрiнедi ол шет жұрттық бұғаудан босар шақтағы жаңа Үндiстанның құдiреттi де қуатты бейнесiндей. Оның тұлғасы батыс пен шығыс мәдениетiнiң тұтаса тоғысқан бiр әлемiндей, асқар алып шыңындай”.

“Тагордың кемеңгерлiгi” деген мақала аз көлемде көп мағына сыйғызудың, публицистiк жалындықты ғылыми нақтылықпен, тереңдiкпен ұштастырудың үлгiсi. Мұнда Тагор туындыларының бiрегей бейнесi, сирек тағдыры қанатты сөздей қысқа, әрi мәндi мiнезделеген. Мақала аяғын автор: “Өзiнiң творчестволық тағдырын өз халқының, өз ел –жұртының тағдырымен табыстыруды терең, толғана ойлаған талай-талай жазушы Тагор мұрасындағы нәр мен құнардан ғажайып тағылым табады”- деген дәл де қуатты сөздермен көмкерiлген.

Ал, М. Әуезовтiң түрлi мақалалар арасында нақтылы сипатталаған шығыс ақындары мен ойшылдарының есiмi бiз келтiргеннен анағұрлым мол. Бұл күнде халқымыз өшпес мұралармен қайта табысып отырған қазақ жерiнiң орта ғасырдағы кемеңгер ғалымы әл-Фарабидiң де ардақты атын М. Әуезов зертеулерiнен кездестiргенiмiзге қуаныштымыз. Ол барлық еңбектерiнде тарихи құбылысты әлеуметтiк тұрғыдан бағалап, өзiнiң озық дүние танымын байқатады.

2.Нұрғали Р. Алашұлы. –Алматы: «Өлке», 2011.  -239 бет.