Бөйөк төрки, туған телем, Ни бар һинән бөйөгөрәк?!



бет3/3
Дата11.07.2016
өлшемі1.29 Mb.
#190949
1   2   3

ҡарғиш ҡилур умәләр

йунчиғ куруб ҡунуҡлуҡ

Килһә әгәр уҡталман (юламан),

Бир гел тағы аҙыҡлыҡ.

Ҡарғыш ҡылыр өмәләр (килеүселәр),

Йонсоу күреп ҡунаҡлыҡ(та).


ухшә -- оҡша
саҡаҡ бичәр саҡәл ухшәр

Һағаҡ бесәр – һаҡал оҡшар.


алшади – алышынды, алйыны

ускә -- эҫкәк

атлан – атлан
йилҡи йарин атланур

утлаб анин атланур

баклар самуз атланур

савнуб укур исришур

Йылҡы йәрин(гә) атланыр (ат булыр),

Утлап (үлән ашап) унан итләнер.

Бәктәр һануз атланыр (атлы булыр) –

Һөйөнөп өйөр иҫерешер.


имла – ымла
ай тулун булса

алкин имламас

Ай тулы булһа,

Алғын (улъя) ымламаҫ.


ағнә -- ауна

аңраш – иңрәш

аңлә -- аңла

ануч – аныс (күҙҙәге кереш, катаракта)

аҙаҡлан – аяҡлан
алим кич калса аҙаҡланур

Алым (аласаҡ) кискә ҡалһа (кисекһә) – аяҡланыр (ҡасыр).


узум -- өҙөм, йөҙөм емеше

үзум – үҙем


авлалур үзум аник түзиңа

амлалур кузум аник түзиңа

Ауланыр йәнем уның төҙөнә (төҙөклөлөгөнә),

Имләнер күҙем уның төҫөнә.


урҙа – урҙа

арҡалан – арҡалан

ағурлә -- урла

уғри – уғры


баким узун уғурләди

йарағ билиб уғурләди

улуғ таңри ағирлади

анин ҡут ҡив тузи туғди

Бәгем үҙен урланы (йәшерҙе),

Ҡоралын белеп урланы (йәшерҙе).

Олоғ Тәңре ауырланы –

Уның ҡото ҡубып, туҙаны тыуҙы (туҙраны).


ағизла – ауыҙла

улуғлә -- олоғла


улуғни улуғләсә ҡут булур

Олоно ололаһа ҡот булыр.


ашаҡла – ашаҡла, аштырып күрһәт
йағни ашаҡләсә башҡа чиҡәр

Яуҙы (дошманды) ашаҡлаһа башҡа сығар (башҡа етер).


ушаҡлә -- ошаҡла

аликлә -- әләклә

ушиҡлә -- ышыҡла
таңут сүсин ушиҡләди

киши ишин аликләди

арин атин баликләди

булун бүлиб баши тиғди

Таңут ғәскәрен ышыҡланы,

Кеше эшен әләкләне,

Ирҙәр атын (исемен) бәләкәйләтте –

Бөлөн булып (бөлөп) башы тейҙе (ҡылысҡа).


арәлә -- арала

увут – оят


узун уңуб уриләди

йуриб тирик ҡарилади

атиғ ҡамшиб урилади

увут булуб тубү ағди

Үҙен уңып үрләтте,

Йөрөп терек(лек) ҡарауланы,

Атын ҡамсылап үрһәләтте –

Оят булып төптән ауҙы.


аңди – аңдый

иштун – ыштан

таб – тап; таб булди – тап булды

чиб, чибик – сып, сыбыҡ

тутмач – тоҡмас

шаб – шәп

куб – күп
куб сукутка ҡуш ҡунар күруклүк кишикә сүз калар

Күп (ашамлыҡлы) һауытҡа ҡош ҡунар, күркле (күркәм) кешегә һүҙ килер (тейер).


йиғач үчиңа йил такир

куруклук кишика сүз калир

Ағас осона ел тейер,

Күркәм кешегә һүҙ килер (тейер).


бат – бат, баҫ

бит – бет

чит – сит, сыт (сытлап ҡоролған ҡыуыш)

шат – шат

ҡат – ҡат, ҡатлам

ҡут – ҡот


ҡут ҡувиғ бирса иҙим ҡулиңә

кундә иши йуҡсабан йүҡәр ағәр

Ҡот ҡубыу бирһә әҙәм ҡулына,

Көн дә эше йоҡланып юғары ағыр.


кут – күт

сач – сәс (волосы)

чар – сор, осор (ваҡыт)

шар – шар, шарлауыҡ

ҡир ат – кир ат

ҡир – ҡыр, ҡырлас

кур – көр
ким кур булса кувәз булур

Кем көр булһа, ҡыуаз (ҡонло, үсле) булыр.


артиш суви йамәки

сиғаб тутар биләки

курмат аник йураки

калкәлимәт иркишур

Иртыш һыуы Йәмәге –

Һығып тотар беләге.

Көрмәк уның йөрәге –

Килеп ғәләмәт ирешер.


биз – беҙ

туз – төҙ

ҡуз – ҡуҙ (тауҙың күләгәле бите)
ҡуздә ҡар аҡсумәс ҡуйдә йағ аҡсумәс

Ҡуҙҙа (күләгәлә) ҡар аҡһамаҫ (иремәҫ),

Ҡуйҙа (һарыҡта) май аҡһамаҫ (иремәҫ).
ҡиз – ҡыҙ

ҡиз ҡирҡин – ҡыҙ-ҡырҡын

ҡиз киши – ҡыҙ кеше (һаран)
ҡиз киши сәви йуриғли булмас

Һаран кеше һүҙе йөрөклө булмаҫ (йыраҡ китмәҫ).


куз – көҙ

тас – тас (тас үҙе)

буш – буш
буш наңкә изи булмас

Буш нәмәнең эҙе булмаҫ.


туш – төш

чаш – фирүзә


Ғаләмгә ҡарата әйтелә:

йаратти йашил чаш

савурди уруң ҡаш

тизилди ҡара ҡуш

тун кун үзә йурканур

Яралтты (Тәңре) йәшел саш (фирүзә төҫлө Күк көмбәҙе),

Һауылдырҙы үренә ҡаш (Ҡош Юлы),

Теҙелде ҡара ҡош (йондоҙҙар) –

Төн-көн үҙе әйләнер.
чиш – сыс

ҡуш – ҡош

уруң –үренә

ҡиш – ҡыш


ҡиш ҡунуҡи ут

Ҡыш ҡунағы – ут.


тав – табышмаҡ, хәйлә

әл – алым


авчи нача әл билса

азиғ анча йул билир

Аусы нисә алым белһә,

Айыу шунса юл белер.


ҡив – бәхет, уңыш

туҡ – туҡ

туҡ -- туҡал

төк – төк

чаҡ чуҡ – Саҡ, Суҡ

саҡ – һаҡ

так – тик

чук – сүк, сүкәй

сик – сек (ир тороғо)

тилаҡ – теләк (ҡатын инәлеге)

ам – теләк (Оғуз һөйләшендә)

мук – мүкәйләү

тил – тел (бысаҡлап тел)

тил – телмәр

тил – тел итеп алынған дошман

ҡул – ҡол


ҡул яғи ит бури

Ҡол – яу (дошман), эт – бүре.


ҡил – ҡыл (щетина)

кул – көл


кул уркинча ҡуз урса йик

Көл өргәнсе, ҡуҙ өрәйек.


тум – томан (һыуыҡ)

ҡум – ҡом

кам – кәм

ким – кем

бан, ман – мин

түн – төн

тин – тын (һулыш)

тин – теҙген

тизкин – йүгән

чин – ысын

сан – һин

сиз – һеҙ

кан, канд – ҡала

кун – көн, Ҡояш


кункә баҡсә күз ҡамәр

Көнгә баҡһа күҙ ҡамашыр.


мун -- өйрә

бирт – биртек (яһаҡ)

турт – дүрт

сарт – һарт, сауҙәгәр


сарт азуҡи ариғ булса йулда йир

Һарт аҙығы арыу булһа, юлда ейер (кешегә еткермәй ашап бөтөр).


сарт сурт – сарт-сорт

ҡурт – ҡорт

турмуз – ҡыяр

мурч – борос


калңиз лайү аҡтимиз

кандлар узә чиҡтимиз

фурхан авин йиҡтимиз

бурхан уза сичтимиз

Килешләйе аҡтыҡ беҙ,

Ҡалалар уҙып сыҡтыҡ беҙ,

Фурхан өйөн йыҡтыҡ беҙ,

Бурхан(дың) үҙенә сыстыҡ беҙ.


барс – барс

турк – тороҡ (буй-һын)

ҡирҡ – ҡырҡ (ҡырҡ һаны)
ҡирҡ йилҡә бәй чиғай тузлинур

Ҡырҡ йылда бай, сиған (ярлы) тигеҙләнер.


бүрк – бүрек
тәтсиз турк булмәс башсиз бүрк булмәс

Татһыҙ (фарсыһыҙ) төрк булмаҫ, башһыҙ бүрек булмаҫ.


тарк – тарыҡ, тары (осраш)
ҡачан курсә ани турк

бузун айға аник айдачи

муңар такир улуғлуҡ

мунда нару каслинур

Ҡасан күрһә уны төрк,

Бөтөнләйгә уны әйтәсәк:

“Быға тағылған олоғлоҡ

Бындан ары киҫеленер!”


курк – күрек (тимерлек өрҙөргөсө)

курк – күрк, күркәмлек

булит – болот
ҡарә булитиғ йил ачар

урунч билә йл ачар

Ҡара болотто ел асыр,

Оронос (бәрелеш) менән юл асыр.


ағди булут кукрайу

яғмур тули сакрийу

ҡалиҡ ани украйу

ҡанча барир балкусуз

Аҡты болот күкрәп,

Ямғыр түле (боҙборсағы) һикереп.

Ҡалҡҡаны үкереп,

Ҡанса (күпме) барыр – билгеһеҙ.


тубут – Тобот, шул исемле ҙур төрки ҡәбилә. Мәхмүт Ҡашғари аңлата: улар Йемендәге Ҫабит тоҡомо. Ҫабит, енәйәт ҡылып, диңгеҙ буйлап Чинға (Ҡытайға) ҡасҡан; тоҡомдары үрсеп, көнсығыштағы Чиндан – көнбайыштағы Кәшмиргәсә, төньяҡтағы Уйғурҙан – көньяҡтағы Һинд диңгеҙенәсә төрки ерҙәренә таралған. Улар телендә ғәрәп һүҙҙәре һаҡланған: әсәне – умә, атаны – абә тиҙәр.
сукут -- өйәңке ағасы
сукут сүлиңә ҡаҙиң ҡәсиңә

Өйәңке – һүленә (күрә), ҡайын – кәҫенә (ҡабығына күрә).


ҡанат – ҡанат

кабит – кибет

кучат – күсәт, күскенсе

кирит – керет (асҡыс)

ҡаҡач – ҡаҡаш, ҡаҡашҡан

ҡулач – ҡолас

ҡилич – ҡылыс
ҡуш ҡилич ҡинҡа сиғмас

Ҡуш ҡылыс ҡынға һыймаҫ.


ҡамич – сүмес

кутич – күтәс (балаға ҡарата әйтеү)

кумач – күмәс (көлгә күмеп бешергән көлсә)

кумуч – күмеш, күменте (күмелгән хазина)

йукурди – йүгерҙе

бағир – бәғер, бауыр

баҡир – баҡыр
бар баҡир йуҡ алтун

Бары – баҡыр, юғы – алтын.


букур – бөйөр

татир – татыр

титир – инә дөйә

тамур – тимер


күк тамур карү турмәс

Күк тимер (ҡорос) ҡарыуһыҙ тормаҫ.


Алға ҡылыс һалып ант итешеү:

бу күк кирсүн ҡизил чиҡсун

Был күк (ҡорос) керһен, ҡыҙыл (ҡан) сыҡһын.
тамур – тамыр, ҡан тамыры

тавар – табар, тауар


тавар кимлик уклисә

баклик аңар каркайүр

тавар сизин ҡалиб бак

арансизин амкайур

Тауар кемдеке булһа –

Бәклек уға ҡарайҙыр.

Тауарһыҙланып ҡалып бәк,

Ирҙәрһеҙләнеп һемәйер.


чаҡир – шағыр күҙ, күк күҙ
ит чаҡири атҡа таҡир

ат чаҡири итка таҡмас

Эт шағыры – атҡа торор (торошло),

Ат шағыры – эткә тормаҫ.


суғур – һыуыр

сиғир – һыйыр

ҡатир – ҡатыр (мул малы)

ҡисир – ҡыҫыр

буғуз – боғаҙ

табиз – тәбәз (ҡыҫҡа буйлы)

сағиз – һағыҙ

сакиз – һигеҙ

самиз – һимеҙ

ҡубуз – ҡубыҙ

ҡутуз – ҡотороҡ

ҡимиз – ҡымыҙ

киҙиз – кейеҙ

кувиж – ҡыуыш

бичиш – бесеш

буоиш – бөрөш

баҡиш – бағыш

билиш – белеш

булуш – булыш

табиш – табыш

тутуш – тоташ

тавуш – тауыш

туҡуш – туҡмаш

туҡуч ат – тоҡос (ҡашҡа) ат


туҡуш ичрә уриштим

улуғ бирлә ҡариштим

туҡуч атин йариштим

айдим амди ал үтәр

Туҡмаш эсерә ороштом (һуғыштым) --

Олоғ менән ҡарыштым.

Тоҡос атын яраштым,

Әйттем: “Инде ал, Утар!”


тикиш – төкөш

чабиш – себеш

чиҡиш – сығыш, сығым

суруш – сөрөш

сукуш – һүгеш

сикиш – һегеш

ҡажиш – ҡаҙаш
ҡажиш булсә ҡайә курмәс

Ҡаҙаш булһа, ҡая күрмәҫ (туҡталып ҡалмаҫ).


ҡучуш – ҡосош

ҡариш – ҡарыш (үлсәү берәмеге ҡарыш)

ҡамиш – ҡамыш

качиш – кисеш, кисеү


ул качишни сув илатти

Ул кисеүҙе һыу иләтте (йыуҙы).


кариш – кереш (ат яурыны)
кариш йағри уғулҡа ҡалир

Яурын яраһы уғылға ҡалыр (тиҙ төҙәлмәҫ).


кариш – ҡарыш, ҡарышыусы

куруш – күреш

кириш – киреш (ян кереше)

кириш – кереш, керем

кумуш – көмөш
алб аранни уҙурдум

буйнин аник ҡаҙирдим

алтун кумукш йуҙурдум

сүси ҡалин ким утәр

Алып ирҙәрен уҙҙырҙым –

Буйын уның ҡыҙырҙым.

Алтын-көмөш йомдорҙом –

Ғәскәре ҡалын, кем үтер?..


бачиғ, бичиғ – битек (яҙыу, килешеү)

бариғ – барыу

басиғ – баҫыу (барып баҫыу)

бусуғ – боҫоҡ, боҫоу

бишиғ – бешек, бешкән

табуғ – табыныу

тутуғ – тотоҡ (заложник)

тиҙиғ – тыйыу

туруғ -- тороу

туриғ ат – туры ат

сатиғ – һатыу

сизиғ – һыҙыҡ

ҡабуғ – ҡапҡа

ҡатиғ – ҡатыҡ, ҡаты

ҡуҙуғ – ҡоҙоҡ
ҡуҙуғдә сүв бәр ит бурни такмәс

Ҡоҙоҡта һыу бар -- эт моронон тыҡмаҫ.


ҡуриғ – ҡурығ (заповедник)

ғисиғ – ҡыҫыҡ

ҡусиғ – ҡоҫоҡ

ҡушуғ – ҡушыҡ (поэма)


таркан ҡатун ҡутиңә

такур миндин ҡушуғ

айгил сизиң табуғчи

утнур йаңи табуғ

Тархан ҡатыны ҡотона

Тыуыр минән ҡушыҡ (поэма).

Әйт (иреңә): һеҙҙең табыусы (поэма авторы)

Үтенер (Тәңренән) яңы табыу.


ҡамуғ – ҡамау

ҡаниғ – ҡаныу


тутчи йағар булити

алтун тамар ариғ

аҡса аниң аҡини

ҡанди маник ҡаниғ

Тоташ ямғыр болото –

Алтын тамар арыу.

Аҡһа уның ағыны --

Ҡанды минең ҡаныу (һыуһау).


бутаҡ, бутиҡ – ботаҡ
ким айиб иштур ҡуләҡ

ай ави артуч бутаҡ

Кем әйтеп, ишетер ҡолаҡ:

“Ай өйө -- артыш ботаҡ”.


биҙиҡ – мыйыҡ

буйруҡ – бойороҡ

башаҡ – башаҡ

башмаҡ – башмаҡ

бушаҡ – бушаҡ

балиҡ – балыҡ


балиҡ сүвдә кузи таштин

Балыҡ – һыуҙа, күҙе тышта.


балиҡ – ҡала (Уйғыр һөйләшендә)

балиҡ – балсыҡ (Арғү һөйләшендә)

бамуҡ – мамыҡ

тубиҡ – тубыҡ

тутуҡ – тотоҡ (бестерелгән)

тузаҡ – тоҙаҡ


иклади мәник аҙаҡ

курмаҙиб уғри тузаҡ

икладим андин узаҡ

амлакил амди тузаҡ

Һыҙланы минең аяҡ,

Көрмәлеп уғры тоҙаҡ.

Һыҙландым унан оҙаҡ –

Имләсе инде, тоҙаҡ (мөхәббәт тоҙағы-ҡыҙ)!


ташаҡ – ташаҡ

тануҡ – таныҡ (шаһит)

чапаҡ – сабаҡ, сапҡын

чибиҡ – сыбыҡ

чучуҡ – сусҡа

чаруҡ – сарыҡ (аяҡ кейеме)


йаҙағ ати чаруҡ күчи азуҡ

Аяҡ аты – сарыҡ, көсө -- аҙыҡ.


чулуҡ – сулаҡ

чумаҡ – таяҡ

чумаҡ – мосафир

чанаҡ – һыныҡ

сачуҡ – сәсек, сәселгән

сузуҡ – һуҙыҡ (һеләгәй)

ҡабаҡ – ҡабаҡ (күҙ ҡабағы)

ҡабаҡ – ҡабаҡ (ашҡабаҡ)

ҡабаҡ, ҡапаҡ – ҡапаҡ (ҡыҙ сафлығы)

ҡаҙиҡ – ҡайыҡ (кәмә)

ҡазуҡ – ҡаҙылған

ҡашуҡ – ҡашыҡ


ҡуруҡ ҡашуҡ ағизҡә йарамәс

ҡуруҡ сүз ҡулаҡҡа йаҡишмәс

Ҡоро ҡашыҡ ауыҙға ярамаҫ,

Ҡоро һүҙ ҡолаҡҡа яғылмаҫ.


ҡувуҡ – ҡыуыҡ

ҡавуҡ – ҡабыҡ

ҡулаҡ – ҡолаҡ

ҡилиҡ – ҡылыҡ

ҡумуҡ – ҡомоҡ (ат тиҙәге)

ҡайаҡ – ҡаймаҡ

ҡанаҡ – ҡаймаҡ (Арғы, Булғар һөйләше)

ҡунуҡ – ҡунаҡ


барди аран ҡунуҡ булуб ҡуткә саҡәр

ҡалди алиғ уйуҡ куруб авни йикәр

Барҙы (китте) ирҙәр – ҡунаҡ булып ҡотҡа сығар,

Ҡалды алмыш – ыйыҡ күреп өйҙө йығар.


бичаҡ – бысаҡ
нача йитик бичаҡ арсә үз сабин йунумас

Нисек етек (үткер) бысаҡ (булһа ла,) үҙ һабын юнмаҫ.


бадук – баҙыҡ

бурук – бороҡ, бороулы

базак – биҙәк

базик – биҙгәк тотоп ҡалтырау

булук – бүлек

билак – беләк

балак – бүләк

билик – белек, белем


уғлан биликсиз

Уғлан белекһеҙ.


тутак – тотаҡ, тотҡа

тирик – терек, тере

тазак – тиҙәк
тазак ҡәрдә йатмас

аҙкү исиз ҡатмәс

Тиҙәк ҡарҙа ятмаҫ,

Изге иҫһеҙгә (иҫәргә) ҡатышмаҫ.


тазик – таҙ (ҡасҡын)

тизик – теҙек, теҙмә

тажик – фарсы

ташуҡ – ташыҡ, ташҡын


ташук сүвдә балкурәр

Ташҡын һыуҙа болғаныр.


тушак – түшәк

чачак – сәсәк

чарик – сиреү (ғәскәр)
алб чарикдә билкә тирикдә

Алп – сиреүҙә (алышта), белгес -- тормошта (һыналыр).


чурак – сүрәк (сүрәк икмәк)

сидук – һейҙек

сурук – һарыҡ
укру сурук ҡуй тави йунди билә

йумурлайу арканин сүтин сағар

Әгәр һарыҡ-ҡуй, дөйә йүнләй белһә,

Йомарлап ул арҡанын, һөтөн һауыр.


сузук – һөҙөк, һөҙөлгән

савуҡ – һөйөк(лө)

шутук – шытыҡ, етек (һаҡал-сәс)

кабак – кәбәк

кичик – кисеү

укуз – ыуыҙ (йылға)


ҡайнәр укуз качиксиз булмәс

Ҡайнар (ҡайнап аҡҡан) йылға кисеүһеҙ булмаҫ.


кичик – кесек, көсөк, кесе

карак – кәрәк

казик – киҙеү (сир)

казик – киҙеү (дежурство)

кунак – күнәк

бичал – бисәле

такул – түгел

ҡизил – ҡыҙыл


килнү билсә ҡизил каҙәр

йарәнү билсә йәшил каҙәр

Ҡыланыу белһә -- ҡыҙыл кейер,

Яраныу белһә -- йәшел кейер. (Ҡатын-ҡыҙға ҡарата әйтелә).


ҡизил сариғ аркашиб

йабкин йәшил йаркашиб

бир бир карү йуркашиб

йалнуҡ ани таңлашур

Ҡыҙыл, һары (сәскәләр) үркешеп,

Япҡын йәшел ярашып,

Бер-береһенә ерегешеп, --

Ялҡын уға тиңләшер!


буғим – бөгөм

тарим – түрәм

туҡум – туҡым, һуғым

талим – талым, талай (бер ни тиклем)


талим башлар йувулдимат

йағи андин йавалдимат

кучи аниң ҡавилдимат

ҡилич ҡинҡа кучун сиғди

(Бер) талай баштар юйылдымат,

Яуы (дошманы) унан еңелдемат,

Көсө уның ҡыуылдымат –

Ҡылыс ҡынға көскә һыйҙы.


тилим – телем

сағим – һауым

ҡурум – ҡором

бутун – бөтөн

буҙун – бөтөн халыҡ (Сигил һөйләше)

бурун – морон

бурун – борон

буғун – быуын

булун – бөлөн (плен, пленник)
абаң ҡулсәм узү бәриб

тутар ардим сусин тариб

булун ҡилиб баши бариб

йулуғ барчә маңә йиғди

Абайлаһам, үҙен барып

Тотар инем, һуғышына тарып,

Бөлөн (плен) ҡылып, башын бәреп, --

Йолоҡ (выкуп) барынса миңә йыйҙы.


табан – табан

тазун – тана

тутун – төтөн
ут тутунсуз булмәс

йикит йазуҡсиз булмәс.

Ут төтөнһөҙ булмаҫ,

Егет яҙыҡһыҙ (яңылышлыҡһыҙ) булмаҫ.


тугун – төйөн

тикан – текән, тегәнәк

тулун – тулын, толом

тулун ай – тулған Ай

туман – томан (мең мең)

чукан – сәкән

сабан – һабан
сабандә сандриш булсә

уруткунда ирташ булмәс

Һабанда һындырыш булһа,

Уратҡанда (ырҙында) йыртыш булмаҫ.


ҡачан – ҡасан

ҡаҙин – ҡайын (ҡатын яғынан туған)


ҡадаш тимиш ҡаймәдуҡ

ҡаҙин тимиш ҡаймиш

Ҡарындаш, тигәс, ҡайырылманы,

Ҡайын, тигәс, ҡайырылды.


ҡарин – ҡарын

ҡурун – ҡором

ҡалин – ҡалын

ҡулун – ҡолон

кузан – көҙән

калин – килен

чәтир – сатыр

бәлиғ – балиғ (үҫеп еткән)


урмиш ажун бусүғин

ҡилмиш ани балиғ

ам сам аңар тиләниб

сизда булур йаҡиғ

Ормош заман, боҫоноп,

Ҡылмыш уны балиғ.

Им-том унан теләнеп,

Һеҙҙән булыр яҡлауы.


тәтиғ – татлы

бишек – бишек

билак – бүләк

төнәк – төнәк (төрмә)

сучик – сөсө

сизик – һиҙек, һиҙеү

кубик – көбәк, көп, ҡабыҡ

кулик – күләгә

ҡағил -- ҡағыл (ҡаҙыҡ, терәк)
ҡари сәви ҡалмәс

ҡағил бәғи йазилмас

Ҡарый һүҙе (ятып) ҡалмаҫ,

Ҡағыл (терәк) бауы яҙылмаҫ (ысҡынмаҫ).


бирим – бирем (үтес)
алимчи арслан биримчи сичған

Алымсы – арыҫлан, биремсе – сысҡан.


бичин – бисен (маймыл)

чуҙин – суйын

чәҙан – саян

лачин – ласын

ҡәтүн – ҡатын
хән иши булса

ҡәтүн иши ҡалир

Хан эше булһа,

Ҡатын эше ҡалыр.


ҡәғүн – ҡауын
ҡәғүн ҡармә булсә иҙиси икки алкин такир

Ҡауын ҡараҡланыр (урланыр) булһа, эйәһе ике ҡулын тағыр


ләғүн – ләгән

татәр – татар

тавәр – табар, тауар

суҡәр – һуҡыр

хузәр – хазар

куфәз – ҡупыҡ

тушағ – тышау

таләҡ – талаҡ

тиләҡ – теләк

туләк – төләү

тукәл – теүәл

ҡивәл – тәкәббер


арди сини ҡиз

буди аник тәл

йайлир аник артучи

бурни таҡи ҡивәл

Арбаны һине ҡыҙ,

Буйы уның – тал.

Йәйелере (арты) уның – артыштай,

Мороно тауҙай тәкәббер.


булән – болан

тузун – түҙен, түҙмер

самән – саман, һалам (Сикил һөйләше)

ҡулән – ҡулан (ҡырағай ишәк)

кукән – күгән

курбә -- ҡурпы

кирби – керпе

киртеү – киртеү

барчә -- барса
ҡулда чиҡә миң йағәҡ

барча билә айруҡ тайәҡ

Ҡулда саҡта мең яңаҡ (сәтләүек),

Барсаһы менән – айырым таяҡ (һуғырға).


чумчә -- сүмес (Оғуз һөйләше)

йинйү – ынйы

чинчү – ынйы

ҡамчи – ҡамсы

манчү – мансыу

балдү – балта

чүкдә -- елкә

ҡандә -- ҡайҙа

ҡарду – ҡарлы
ҡардуни йинчү саҡинмәң

тузғуни манчү сизинмәң

булмәдуҡ наңҡә савинмәң

билкәләр ани йирар

Ҡарлыны ынйыға һанама,

Туҙанды мансыу (буяу) тип һиҙенмә.

Булмаған нәмәгә һөйөнмә --

Белгестәр унан ерәнер.


канду – кәндә (үҙе)

кунди – кәнтәй

мунда – мында
амкак сизин турғу йуҡ мундә таму

аҙкүлукук курмаҙиб ажун чиҡәр

Имгәк һүҙенә торғо (урын) юҡ мында, тинем, --

Изгелеген күрмәйенсә заман сығыр (уҙыр).


мандә -- миндә

буғрә -- бағра (атан дөйә)

букри – бөкөрө

такрә -- тирә, тирәс

чубрә -- сепрәк

чағри – сағыр (ыласын)


чағри алиб арҡун мундуб арҡар йатәр

авлар кайик тайған иҙиб тилкү тутәр

Сағыр (ыласын) алып, арғымаҡ менеп архарға етер,

Аулар кейек, тойғон (эт) әйҙәп төлкө тотор.


чиғри – сығыр (катушка)

тухси – туҡсы, Туҡсабасы (Үҫәргән кешеһе)

тумсә -- түмсә, түңсә (бәләкәй ҡалҡыулыҡ)

тутши – тоташы, тоташ

ҡарши – ҡаршы

ҡавши – ҡауыш, ҡауышҡан

тамғә -- тамға

тамағә -- тамағы (йылға тамағы)


тамағә суби ташрә чиҡиб

тәғиғ утәр

артуч лари такрә укуб

тизкин йатәр

Тамаҡ һыуы, ташып сығып,

Тауға үтер.

Артыштары, ҡатланышып,

Теҙелеп ятыр.


чувғә -- һыбайлы
ҡалин ҡулән чувғәсиз булмәс

Ҡалын (һимеҙ) ҡулан һыбайлыһыҙ булмаҫ.


ҡаҙғү – ҡайғы

ҡарға – ҡарға


ҡарға ҡарисин ким билгир

киши аласин ким табәр

Ҡарға ҡарыйын (ҡартын) кем белер,

Кеше алаһын кем табыр?


ҡарға ҡали булсә муңин ул буз суҡәр

авчи йашиб тузаҡ табә маңкә йаҡәр

Ҡарға, ҡалыр булһа, моңайып ул боҙ(ҙо) һүгер,

Аусы, йәшәп (ҡартайһа), тоҙаҡ төбөнә маңҡа яғыр.


ҡарғу – ҡарғыу

ҡашға – ҡашҡа

талвә -- тиле

турҡү – төргө, ебәк төргәге


тавғәч ханник туркүси талим

таңламаҙиб бичмас

Табғас (ҡытай) хандың төргәге талай (байтаҡ),

(Ләкин) тиңләмәйенсә (үлсәмәйенсә) бесмәҫ.


ҡатҡи – ҡәтғи

баркә -- бәрге

буркә -- бөрсә

биркү – бирге (бурыс)

балкү – балҡыу
ҡут балкүси билик

Ҡот балҡышы -- белем.


билкә -- белгес
билкә арик аҙкү тутуб сүзин ишиб

арҙамини укранибан ишкә сурә

Белгес ирҙең изге тотоп (күреп) һүҙен, ишетеп (тыңлап),

Арҙаҡлығын өйрәнеп, эшкә (инергә) һора.


тирку – тирге (ашъяулыҡ)

тирки – тиргәй


тилин тиркикә такир

Телен тиргәүгә тағыр.


тилкү – төлкө
Когда у женщины рождается ребенок, повивальную бабку спрашивают: тилкү мү туғди азу бури му? – Төлкөмө тыуҙы, әллә бүреме? (Төлкө -- ҡыҙ, бүре – ир бала һанала).
чилку – йылҡы

сиркә -- һеркә

каҙкү – кәзәкәй

кулкү – көлкө

бирлә -- берлән, менән

тублү – төплө (ҡәберҙе лә шула й тиҙәр)

бичмә -- бесмә үлән, бесән

турмә -- тырма (хрен)

такмә -- таҡма, тағаҡай (төймә)
такмә киши үз булмәс

йат йағуҡ түз булмәс

Таҡма (тағылған) кеше – үҙ булмаҫ,

Ят-яуыз төҙ булмаҫ.


тукмә -- текмә, тегәкәй

сузмә -- һөҙмә

ҡармә -- ҡармалау, талау

ҡирмә -- ҡырма, ҡырылған

касмә -- киҫмә (сәс), маңлай сәс
тунлә билә бастимиз

таҡмә йаңаҡ бистимиз

ҡасмәләрен кистимиз

миңлак арин бичтимиз

Төнлә менән баҫтыҡ беҙ,

Таҡма яңағын (тағылған көстәрен) быстыҡ беҙ,

Киҫмәләрен (алғы сафтарын) киҫтек беҙ,

Меңләгән ирен бестек беҙ!


бағнә -- баҫма

ҡушни – күрше

таштин – тыштан

ҡафтән – ҡаптән, кафтан

табчән – төпсән (топчан)

тархән – тархан

суйран – һуйҙан
таҡмә чачәк укулди

букукланиб букулди

туксин тукун тукулди

йазғәлимәт йуркашур

Төймә сәсәк ығылды,

Быуынланып бөгөлдө,

Төксән (төклө) туҡыма туҡылды –

Яҙлығышып (асылышып) эркелешер.


туҡсүн – туҡһан

сансин – Сувар ҡалаһы

саксүн – һикһән

киршан – кершән

кукшин – күкшел

базғән – балға

тутғүн – тотҡон

сичғән – сысҡан


улдачи сичғән муш ташаҡи ҡашир

Үләсәк сысҡан мышыҡ (ата бесәй) ташағын ҡашыр.


сарған – һарут (үлән)

ҡазғән – ҡаҙған


ҡуш йавузи сағизғән

йиғач йавузи азған

йир йавузи ҡазған

будин йавузи барсған

Ҡош яуызы (яманы) – һайыҫҡан,

Ағас яуызы – аҙған,

Ер яуызы – ҡаҙған,

Бөтөн (халыҡ) яуызы – Барсхан.


ҡузғун – ҡоҙғон
буриниң уртаҡ ҡузғуннуғ йиғач башиндә

Бүренеке – уртаҡ, ҡоҙғондоҡо – ағас башында.


ҡумғән – ҡомған

барҡин – барғын

турҡүн – торғон

талҡән – талҡан


уғлум уҡут алғил

биликсизлик катәр

талҡән кимник булсә

аңар баҡмәс ҡатәр

Уғлым, уҡыу ал гел,

Белекһеҙлек – хәтәр.

Талҡан кемдеке булһа, --

Уға баҡмаҫ ҡатыр (үлем).


ҡалҡән – ҡалҡан
ҡиҡриб атиғ ҡамшалим

ҡалҡан суңүн чумшалим

ҡайнаб йанә йумшалим

ҡатиғ йағи йувилсүн

Күкрәп-атылып ҡамшайым,

Ҡалҡан-һөгө сумышлайым,

Ҡайнап йәнә йомошлайым –

Ҡатыу (үлеү) яуы юйылһын!


туркун – төркөм
калсә абаң тарканим

атилкамат туркуним

йаҙлилмағай таркиним

амди чариҡ чаркашур

Килһә абаң – тарханым,

Иҙел-Кама төркөмөм,

Яҙлыҡмаҫтай тарғыным –

Инде сиреү сәкәшер.


таркин – торған, торғон (һыу)

лимкан – лимон

батмән – батман

сикмән – һыҡман, һыҡмыр

катмән – кәтмән

ҡарачи – ҡарасы (ҡарыһүҙ һөйләүсе, сәсән)

ҡуриғү – ҡурығыу, ҡороу

бузәғү – быҙау


авдәки бузәғү укүз булмәс

Өйҙәге быҙау үгеҙ булмаҫ.


бушуғу – бушағы, бушатыу

тушлағу – тышаулы

таҡәғү – тауығы, тауыҡ
йазидәки сувлин адаркали

авдәки таҡағу ичғинмә

Яҫылағы (яландағы) фазанды эҙәрлекләп,

Өйҙәге тауығыңды ысҡындырма.


тумәғү – тымау

ҡанәғү – ҡанатыу (скальпель)

биләкү – беләү

карәкү – ҡорған (сатыр)


кук курди карәкү йуҙти

Күк күрҙе – ҡорғанын йыйҙы.


кузакү – күҫәге (тәртешкә)
кузакү узун булсә алик куймәш

Күҫәге оҙон булһа, ҡулы көймәҫ.


куликә -- күләгә

чумали – сумалы (Сикил һөйләшендә ҡырмыҫҡа)

кабәли – күбәләк

чиҡән – сиҡан

татинди – татынды (һөт)

сачинди – сәсенде

сурунди – һөрөндө

ҡиринди – ҡырынды

салинди – һалынды, (һал бәйләнде)

таминди – тамынды

кумунди – күменде

тармут – тармыт

бичғуч – бескес, бысҡы, ҡайсы

сурҡич – һурғыс

ҡисғич – ҡыҫҡыс

карбич – кирбес

буктир – үҙән
аға буктир узә йурдим

йариҡ баҡиб ҡарә курдим

ани билиб таҡи турдим

тукал йағи тузи туғди

Аҡма-үҙән уҙа йөрөнөм,

Ярыҡтан бағып ҡара күрҙем.

Уны белеп, тағы торҙом, --

Төкәлеп яуы, туҙан тыуҙы (туҙҙы).


балдир – балтыр

тәғ балдири – тау балтыры

билдир – былтыр

булғәр – булғар

чағмур – шалҡан?

балдиз – балдыҙ

ҡутсуз – ҡотһоҙ
ҡутсуз ҡуҙуғкә кирсә ҡум йағәр

Ҡотһоҙ ҡоҙоҡҡа керһәң ҡом яуыр.


ҡирҡиз – ҡырғыҙ

ҡундуз – ҡондоҙ

кундуз – көндөҙ

мундуз – мөнһөҙ


начә мундуз арсә иш аҙкү

начә акри арсә йул аҙкү

Нисә (күпме) мөнһөҙ булһа ла, иш изге,

Нисә (күпме) урау булһа ла, юл изге.


бичғәс – бескес (шартнамә, килешеү)
бичғәс битик ҡилурлар

анд ҡай йамә бирүрлар

хәндин басут тиларлар

йасмил чумал тиркашур

Бескес битек (яҙыу) ҡылырҙар,

Антҡай йәнә бирерҙәр,

Хандың (мөһөр) баҫыуын теләрҙәр –

Ясмил, Чумал тиргәшер...


кирбәс – ҡырылған баш, ялтас

булғәш – болғаш, болғаныш

ҡатлдиш – ҡатнаш

ҡарғиш – ҡарғыш

ҡулдаш – ҡулдаш

табзуғ – табышмаҡ

туғсуғ – тыу-сыҡ (көнсығыш)

тумлуғ – дымлыҡ (һыуыҡлыҡ)


тумлуғ калиб ҡабсади

ҡутлуғ йайиғ табсади

ҡарлаб ажун йабсади

ат йин ушуб амиршур

Дымлыҡ килеп ҡапшаны,

Ҡотло йәйҙе таушаны (таушалдырҙы),

Ҡарлап миҙгелде ябындырҙы –

Ат, йәне өшөп, бирешер.


сачлиғ – сәсле

сизлағ – һыҙлау

сувләғ – һыулау

ҡаршағ – ҡарышлау

ҡуршағ – ҡоршау

ҡишлағ – ҡышлаҡ, ҡышлау

ҡирҡәғ – ҡорғаҡ (ҡоролоҡло)

ниждәғ – наждак

бучғаҡ – босмаҡ

бурчаҡ – борсаҡ

бузлуҡ – боҙлоҡ

басруҡ – баҫрау


йир басруҡи тәғ буҙун басруҡи бәк

Ер баҫрауы – тау, бөтөн (халыҡ) баҫрауы – бәк.


балчиҡ – балсыҡ (Оғуз һөйләше)

булғаҡ – болғаҡ


булғаҡ укуш булсә ҡачән билкин йитәр

йаңшаҡ талим сайраб ани тамғаҡ ҡатәр

Болғаҡ уҡыу булһа, ҡасан белемең етер?

Яңылышлыҡ телем һайрап, унан тамаҡ ҡатыр.


тубрәк – тупраҡ

тарғәк – тараҡ

тармәҡ – тармаҡ, тырнаҡ

тузлуҡ – тоҙлоҡ

тиғрәҡ – түҙмер
уғрәҡ ари тиғрәк

йаймин аниҡ уғләҡ

сүти үзә сағраҡ

йайри таҡи ағлаҡ

Уғраҡ (уғры) ире түҙмер,

Ейеме (ашамлығы) уның тәкәбәрәс.

Һөтө үҙе һауыулы,

Йәйләүе тағы аулаҡ.


туҡлуҡ – туҡлыҡ

туҡлуҡ – туҡал

тумшуҡ – томшоҡ

тамғаҡ – тамаҡ

чахшәк – саҡматаш
чахшәк узә ут булмәс

чәҡраҡ билә увут булмәс

Саҡматаш үҙе ут булмаҫ,

Саҡырыу менән өмөт булмаҫ.


чаҡмаҡ – саҡма

саблиҡ – һаплыҡ

сачгәк – сәскәк, әрәм-шәрәм итеүсе

сичгәк – сысҡаҡ

сусғәҡ – һоҫҡаҡ, һоҫҡо

сағрәҡ – сара (һауыт), тағараҡ


сәвин сағрәҡҡә таҡир

Һүҙен тағараҡҡа тағыр


сағлиҡ – һауынлыҡ

сувлуҡ – һыулыҡ, һөлгө (һүлге)

саҡлиҡ – һаҡлыҡ

ҡудруҡ – ҡойроҡ


ҡудруҡ ҡатиғ туҡдумиз

таңрик уҡуш укдумиз

камшиб атиғ таҡдимиз

алдаб йана ҡачтимиз

Ҡойроҡто ҡаты туҡыныҡ беҙ,

Тәңрегә уҡыу (доға) уҡыныҡ беҙ,

Ҡамшап атын таҡтыҡ беҙ,

Алдап йәнә ҡастыҡ беҙ.


ҡарсәҡ – ҡорһаҡ

ҡарлуҡ – Ҡарлуҡ ҡәбиләһе кешеһе

ҡурлыҡ – ҡурлыҡ

ҡисрәҡ – ҡыҫыраҡ (ҡыҫыр бейә)


ҡиз бирлә курашма ҡисраҡ бирлә йаришмә

Ҡыҙ менән көрәшмә, ҡыҫыраҡ менән ярышма.


ҡишлиҡ – ҡышлыҡ

ҡифчаҡ – ҡыпсаҡ

ҡултиҡ – ҡултыҡ

ҡамғәҡ – ҡамғаҡ

ҡумләҡ – ҡомалаҡ

канчик – кәнсек (инә эт)

мунчуҡ – мунсаҡ

бистаҡ – аяланған йөн (Сикил һөйләше)

буксак – бүкҫә

турлук – төрлө

турмәк – төрмәк (бөрөшкәй-пирожки)

тушлук – төшлөк

тушлук уҙи – төшлөк уҙымы (ваҡыты)

суртук – һөртөк

сикрик – һикерек, һикереп үтер йырын

кубрук – күперек

кутлук – күтләк

кирбик – керпек

картук – киртек

кузлук – күҙлек

кавшак – көпшәк

камдук – кимтек

канчәк – Ҡоншаҡ (название города возле Тариза, это на границе кипчаков).

кунлук – көнлөк

басбал – баҫмалы (еп)

сабкил – һипкел

бачкам – башҡам “знак в виде шелковой ленты или хвоста дикого быка, которые богатыри надевают в день битвы”.
татлы – фарсылашҡан кеше
бачкам уруб атлаҡә

уйғурдаки татлаҡә

уғри йавуз итлакә

ҡушлар киби учтумиз

Башҡам урап атларға,

Уйғыр тигән татлыға –

Уғры-яуыз этләккә

Ҡоштар кеүек остоҡ беҙ.


баҙрам – байрам

тумрум – тумырым (ағас тумырымы)

куркум – күркәм

куркум – шафран үләне


баклар атин арғуруб

ҡаҙғу ани турғуруб

маңзи йузи сарғараб

куркум аңар тутулүр

Бәктәр атын арытып,

Ҡайғы уны торғоҙоп (туҡтатып),

Моңһоу йөҙө һарғайып,

Күркәм (шафран) уға тотолор (һөртөлөр).


ҡуләбуз – ҡылауыз, май биҙе
ҡалин ҡаз ҡуләбузсүз булмас

Һимеҙ ҡаҙ ҡылауызһыҙ (биҙһеҙ) булмаҫ.


чичәлаҡ – сиңәртәй (бармаҡ)

чичәмуҡ – сиңәртәйгә йәнәш бармаҡ

суләмуҡ – һулаҡай

тунарик – төнәрлек (урын)

бачәнак – бәжәнәк

буғурдә -- бөҙрә

табузғу – табышҡы, табышмаҡ

сибизғу – һыбыҙғы

саричғә -- саранса

татирҡү – татырлы (әселе ер)

саҡирҡү – сағыусы (талпан)

саҡуркә -- сикерткә, сиңерткә

субуркү – һепертке

кутурмә -- күтәрмә (күтәрмәле бүрек)

кучурмә -- күсермә

ҡулначи – ҡолонлаусы (быуаҙ бейә)

тамракү – тимрәү

булғамә -- болғама, боламыҡ

сундири – диңгеҙ
ашйәк айур башим булсә

сундури дә сув ичакәй ман

Ишәк әйтер: башым (һау) булһа,

Диңгеҙҙән һыу эсермен.


субрунди – һеперенде

кучғунди – көсәнде

саркинди – һарҡынды

ҡуғурмәч – ҡурмас

йуғурғуч – йүгергес

чиғилвәр уҡи – ҡыҫҡа уҡ


уру туруб йағди аңар киш уки чиғилвәр

айдим асиғ ҡилғу амас сан йалвәр

Үрә тороп, яуҙы уға ҡыҫҡа уҡтар –

Әйттем: әжәлгә ҡалмайым, тиһәң, тағы ялбар!


самуртуғ – сеймәлсек

ҡамишлиғ – ҡамышлыҡ

туруғләғ – торорлоҡ, торлаҡ

сариғлиғ – һарылыҡ

тулумлуғ ар – толомлоҡ ир. Ире үлеп “тол”ға ҡалған ҡатындың өйөндә толомлоҡ – мәрхүмдең ҡурсаҡ-һыны (тол) торған, шуға күрә тол ҡатын(ы) тиҙәр.
уңдун налик йалвармадиң

ҡач ҡата бирдиң тавәр

тулумлуғ булуб ҡатиндиң

ҡаниҡ амди йир сувәр

Унан (Тәңренән) нилектән ялбарманың,

Ҡаса-ҡата бирҙең (әжәлгә) табар (тауар итеп йәнеңде).

Толомлоғо булып ҡатындың,

Ҡаның инде ер һуғарыр.


бурундуҡ – морондоҡ (нуҡта)

сағирчиҡ – сыйырсыҡ

ҡабирчаҡ – ҡабырсаҡ

ҡаринчә -- ҡаранса, ҡырмыҫҡа

тубулғәҡ – тубылғы

чумушлуҡ – йомошлоҡ (йомош үтәү урын әбрәкәй)

тануҡлуҡ – таныҡлыҡ

сатиғлиҡ – һатыулыҡ

сариғлиҡ – һарылыҡ

суғиҡлиҡ – һыуыҡлыҡ

ҡаҙашлиҡ – ҡатышлыҡ, ҡатнашлыҡ

саранлиҡ – һаранлыҡ


накин тутар баклайу узи йимәс

саранлиҡин сиғтайү алтун йиғәр

Ныҡлап тотор байлығын – үҙе еймәҫ (ашамаҫ),

Һаранлыҡтан һыҡтанып алтын йыйыр.


ҡунуҡлуҡ – ҡунаҡлыҡ

тамурлуҡ – тимерлек

кумурлуҡ – күмерлек

киҙизлик – кейеҙлек

такузлук – тоҡослоҡ (ҡашҡалыҡ)
ат такузлики ай булмәс

Ат ҡашҡаһы Ай булмаҫ.


самизлик – һимеҙлек

кувазлик – ҡыуаҙлыҡ


аштиб атә анәңник савларини ҡадирмә

наң куб булуб кувазлик ҡилниб

Ишетеп, ата-анаңдың һүҙҙәренә ҡарышма,

Наның (икмәгең) күп булып, ҡыуаҙлыҡ ҡылып (ҡоторма).


чачаклик – сәсәклек

кабаклик – кәбәклек

караклик – кәрәклек

башиклик – бишеклек

кушиклик – ышыҡлыҡ

бурунчук – моронсоҡ, бөркәнсек

таринчәк – төрөнсөк, төйөнсөк

будурсин – бүҙәнә


узум маник будурсин

ути аник чаҡланүр

Үҙем (йәнем) минең бүҙәнә,

Уты уның сағылыр.


бушутгән – бушатҡан

ташитғән – ташытҡан

ҡашитғән – ҡашытҡан

ҡамитғән – ҡамаштырған

ҡанатғән – ҡанатҡан

ҡанитғән – ҡәнәғәтләндергән

татурғән – татытҡан

тубурғән – тупраҡланған


арди ашин татурғән

йавлаҡ йағиғ ҡачурған

уғраҡ сусин ҡайтарған

басти улум ахтару

Иргә ашын татытҡан,

Яулыҡ яғын (дошман яғын) ҡасырған,

Уғраҡ һуғышсыларын ҡайтарған, --

Баҫты үлем аһтары...


субузғән – зыярат
субузғәндә ав булмәс

тубурғәндә ау булмәс

Зыяратта өй булмаҫ,

Тупраҡлыҡта (саңлыҡта) ау булмаҫ.


ҡабарған – ҡабарған

ҡатурған – ҡатырған (эс ҡатырып көлдөрткән)

ҡубурған – ҡуптарған

сиҙирғән – һыҙырған

ҡайтарған – ҡайтарған

ҡачурғән – ҡасырған

сағирғән – саҡырған (һайыҫҡан)

ҡудузғун – ҡойошҡан

ҡутулғән – ҡотолған

ҡабулғән – ҡабылған

ҡушулғән – ҡушылған

суҡулғән – һуғылған

таширҡән – ташбайған

тирилкән – терелгән

кутуркән – күтәргән

качуркән – кисергән


йағи утин учуркән

туйдун ани кучуркән

ишлар узуб качуркән

такди уки улдурү

Яғы (дошман) утын осорған,

Туйҙан уны күсергән,

Эштәр уҙып ҡасырған –

Тейҙе уғы үлтерә...


куларкән – ҡолаусан

сумуркән – сумырған

сурулкән – һөрөлгән

карилкән – кирелгән

касилкән – киҫелгән

тукулкән – туҡылған

сундилач – буҙтурғай
сундилач иши армәс урткүн табмәк

Буҙтурғай эше имәс (түгел) уратҡан (ырҙын) тапамаҡ (ырҙында иген баҫыу).


ҡарғиләч – ҡарлуғас

ҡарғалиғ – Ҡарғалыҡ (Тараз ҡалаһы янындағы төбәк исеме)

сармусаҡ – һарымсаҡ

ҡурғулуҡ – ҡурҡаҡлыҡ

ҡизләмуҡ – ҡыҙамыҡ

ҡашғалаҡ – ҡасҡалаҡ

ҡалвә -- башаҡһыҙ уҡ
таңда билә курсә мини урдак атар

ҡалвә куруб ҡашғалаҡи сувкә батәр

Таңда белә-күрһә мине, үрҙәк атарҙы,

Ҡалүә күреп, ҡасҡалағы (үрҙәктең) һыуға батар (сумыр).


балкулук – балҡыулыҡ
булдәчи бузағү укуз арә балкулук

(Бүгәй) булаһы быҙау үгеҙ араһында балҡыныр.


сандувәч – һандуғас
сандин ҡачар сундилач

мандә тинар ҡарғилач

татлиғ утар сандувәч

арҡаҡ тиши учрушур

Һинән ҡасыр буҙтурғай,

Миндә төнәр ҡарлуғас.

Тотлоғоу үтәр (һайрауҙан туҡтар) һандуғас –

(Йәй һәм Ҡыштың) ырғаҡ теше осрашыр.


күҙелдерек – күҙелдерек (күҙлек)

куч – күс


тунлә билә кучалим

йамар сувин качалим

тарңүҡ сувин ичалим

йувғә йағи увулсүн

Төнлә менән күсәйем,

Һамар һыуын кисәйем,

Тороноҡ (Тын – Дон) һыуын эсәйем –

Яулы яғы (дошман) убылһын.


кур – күр, ҡара
йүзкә курмә арҙам тилә

Йөҙөнә ҡарама – ярҙам телә (һора).


кас – киҫ
уйғур йиғач узүн кас

тамур ҡишғә кас

Уйғыр, ағасты үҙеңә киҫ,

Тамырын кешегә киҫ.


буш – бош, бошон
бушмасә бүз ҡуш тутәр

йвмасә урүң ҡуш тутәр

Бошмаҫы – буҙ (ваҡ) ҡош тотар,

Йыбанмаҫы – эре ҡош тотар.


туш – төш
такрә алиб акралим

атин тушуб йукрәлим

арслан лайү кукралим

кучи анин кавилсүн

Ғәйрәтләнеп аҡырайым,

Аттан төшөп йүгерәйем,

Арыҫланланып күкрәйем –

Көсө уның ҡойолһон.


йбак сиңәк сүткә тушүр

Ебек сыйнаҡ (серәкәй) һөткә төшәр.


туғ – тыу

мүш – мышыҡ, бесәй


мүш уғли муйәв туғәр

Бесәй уғлы мыяулап тыуыр.


сав – һөй
тайғән йукурканни тилкү савмәс

Тойғон (эт) йүгереген төлкө һөймәҫ


чуҡ -- сүк, сүкәй
аран ҡамуғ артади наңлар уҙү

тавар куруб услайу асҡә чуҡәр

Ирҙең ҡомһоҙлоғо артһа, талыр йәне –

Тауар күреп услаһа, аҫҡа сүгәр.


чиҡ – сыҡ
куч алдин кирсә туру туңлуҡ тан чиҡәр

Көс алдан керһә, ҡанун тынлыҡтан сығыр (ҡасыр).


тук – түк
уғлан сүв тукәр улуғ йәни синүр

Уғлан һыу түгер, олоғ (тайып) янбашы һыныр.


так – таҡ, тек, тей
авак авкә такмәс

Ебек өйгә теймәҫ (етмәҫ).


арғалир уҡин азәҡ

такмади бу сәв ушәк

Атҡандыр уғын аҙғаҡ (аҙғын) --

Теймәне был сәпкә ошаҡ.


тукүн тукди – төймә текте
тилин тукмишни тишин йазмәс

Телен теккән (тешләгән) тешен яҙмаҫ (ауыҙын асмаҫ).


тик – тек
тикмә кинчә унмәс

тиләмакинчә булмас

Текмәйенсә уңмаҫ,

Теләмәйенсә булмаҫ.


чал – сал, салыу
чаҡсә тутнүр чалсә билнур

(Саҡма) саҡһа – төтөнләр, салһа – беленер.


итим тутүб ҡуҙи чалди

аник тусин ҡирә йулди

башин алиб ҡуҙи салди

буғуз алиб тукал буғди

Этем тотоп ҡуҙыны (һарыҡты) салды –

Уның түшен кирә йолдо,

Башынан алып, ҡуҙыны һалды,

Боғаҙынан алып теүәл быуҙы.


ҡал – ҡал
ил ҡалди турү ҡалмәс

Ил ҡалды (ҡалһа ла), йола ҡалмаҫ.


кал – кил
бир ҡарға бирлә ҡиш калмәс

Бер ҡарға менән ҡыш килмәҫ.


кул – көл, көлөү
кулсә киши атмә аңар уртар кулә

баҡҡил аңар аҙкүлукун ағзин күлә

Көлһә кеше, атма уға үртәр (ут) көлө,

Бағыл уға изгелекле, ауыҙың көлөп (йылмайып).


сан – һан
бәриғ утрү тутсә йуҡҡа санмәс

(Табынға) барын ултыртһа, юҡҡа һаналмаҫ.


авлаб мани ҡуймаңиз

айиҡ айиб ҡимаңиз

аҡар кузум уш таңиз

такрә йурә ҡуш учәр

Аулап мине ҡуймағыҙ,

Айҡайып (аҡайып ҡарап) ҡыймағыҙ (киҫмәгеҙ).

Аҡайыр күҙем – ҡуш диңгеҙ,

Тирәләй йөрөп ҡош осар.


турғән улуғ ишлаҡә

тирки уруб ашлакә

тумлуғ ҡадир ҡишлаҡа

ҡуҙти ариҡ умдуру

Торғаны олоғ эшлекле,

Теркәү (ҡойма) һуғып (ҡойоп), ашлыҡлы.

Дымлыҡ ҡатыр ҡышлыҡлы –

Ҡуҙлы арыуымдыр ул.


тутушмаҡинчә тузулмәс

тубирмәкинчә ачилмәс

Тотошмайынса – теҙелмәҫ,

Төйнәлмәйенсә -- асылмаҫ.


арди ашин татурғән

йавлаҡ йағиғ ҡатарғән

буйнин тутуб ҡаҙирғән

басти улум ағтарү

Иргә ашын татытҡан,

Яулыҡ яғын (дошман яуын) ҡайтарған,

Муйынын тотоп ҡайырған –

Баҫты үлем аһтары...


тави йук кутурсә

ҡамич йамә кутурур

Дөйә йөк күтәрһә,

Ҡамсы йәнә күтәрер.


алин тубу йашарди

урут утин йашурди

күлник сувин кушарди

сиғир буҡә муңрашур

Ялан, түбә йәшәрҙе,

Үртәлгән (ҡыуарған) үләнен йәшерҙе,

Күлдең һыуын ҡушылдырҙы –

Һыйыр, буға мөңрәшер.


ата уғли атач туғар

Ата уғлы атас (атаһына оҡшап) тыуыр.


күккә сағурсә

йүзкә тушүр

Күккә төкөрһәң,

Йөҙөңә төшөр.


ҡиҡир – кикер
ҡуҙи ҡиҡириб уғуш тирдим

йағи ҡәрү кириш ҡурдум

туҡуч ачрә уруш бирдим

аран күруб баши тиғди

Ҡыҙыу кикереп уңыш тирҙем,

Яныма ҡаты кереш ҡорҙом

Туҡмаҡ эсерә орош (һуғыш) бирҙем –

Ирҙәрҙе күреп башы тейҙе (ҡылысҡа).


кулар – ҡолар
ар уғли муңәз мас

ит уғли кулармас

Ир уғлы моңаймаҫ,

Эт уғлы ҡоламаҫ.


сукшуб урушур

утра түн титишүр

Һуғышып-ирешер,

Үҙ-ара тун тетешер.


йарағ булуб йағушди

артуҡлуҡин сукушди

ҡулун ҡабуб китишди

сурди маник ҡуйуми

Яраҡланып яҡлашты,

Арҙаҡланып һуғышты,

Ҡолон ҡабып (ҡаптырып, эләктереп) китеште,

Хөрҙө (урланы) минең ҡуйымды...


туруш – торош
кичик улуғкә турушмәс

ҡирғуй суңҡуркә ҡаришмәс

Кесе – олоға торошмаҫ,

(Ҡарҡылдаҡ) ҡарға саңҡырға (бөркөткә) ҡарышмаҫ.


йай ҡиш билә ҡаришди

ардам йасин ҡурушти

чариҡ тутуб курушти

уҡтағали утрушур

Йәй Ҡыш менән ҡарышты,

Артым йәшен ҡорошто,

Сиреү тотоп көрәште –

Уҡ-тәғәлә осрошор.


тәғ тәғҡә ҡавушмәс

киши кишикә ҡавушүр

Тау тауға ҡауышмаҫ,

Кеше кешегә ҡауышыр.


күчи таңи туҡишти

уғуш ҡүнум уҡушти

чарик таба йаҡишти

бизкә калиб уч утәр

Көсө тиңенсә туҡмашты,

Ығыш ҡыным (ҡандан) уҡмашты.

Сиреү түбә яҡынлашты –

Беҙгә килеп үс үтәр (алыр)...


мүш йаҡрикә таҡишмәс

айур киши наңи йарашмәс

Бесәй юғарыға ынтылмаҫ,

Әйтер: кешенеке ярамаҫ.


ҡулуш – ҡылыш, эшләш
түңур ҡаҙин булушти

ҡирҡин таҡи ҡулушти

амди тишим ҡамашти

алти турум тәйимни

Төңөр ҡоҙам булышты,

(Ҡыҙ)-ҡырҡын тағы ҡылышты (эшләште).

Инде тешем ҡамашты –

Алды торомтайымды (аҫрауымды)...


аҙкүмукни сүв аҙаҡиндә

ҡамиш башиндә тилә

Изгелекте һыу аяғынан -- ҡамыш башынан телә (көт).
чулукти – һулыҡты
тини йимә учуҡти

ари ати ачиҡти

иши таҡи чулукти

сүзин аник ким тутәр

Тыны-еме осоҡтай,

Ире-аты ысыҡтай,

Эше тағы һулыҡтай –

Һүҙен уның кем тотар?..


сучул – сисел, сисен
йағмур йағиб сачилди

турлук чичәк сучулди

йинчу ҡәби ачилди

чиндән йибәр йуғрушүр

Ямғыр яуып сәселде,

Төрлө сәсәк сиселде,

Йонсоу көбө асылды –

Хуш еҫ ебәреп йоғолошор.


сарил – һарыл

сирил – һырыл

ташил – тишел
ҡани аҡиб йушулди

ҡаби ҡамуғ ташилди

улук билә кушулди

туғмиш куни уш батәр

Ҡаны ағып йышылды,

Ҡабы-ҡамағы тишелде,

Үлектәр менән ҡушылды –

Тыумыш Көнө (Ҡояшы) осоп батыр (байыр).


чаҡил – сағылыусы ут
йукурди кавал ат

чаҡилди ҡизил ут

куйурди арут ут

сачраб анин уртанур

Йүгерҙе ҡабалан ат --

Сағылды ҡыҙыл ут,

Көйрәне һарут-ут (үлән) –

Сәсрәп, унан үртәнде.


кусул – һуҙыл
йүгуркәндә артуҡ аҙаҡ кусулсә ушийүр

Юрғанда артыҡ аяҡ (аяҡ артыҡ) һуҙылһа, өшөйҙөр.


табин – табын
укран аник билкин кундә аңәр бәрү

ҡутҡилиҡин табинғил ҡуҙғил куваз

Өйрән унан белгәнен, көн дә уға барып,

Ҡотлолоғона табын гел, ҡыу гел ҡыуазлығыңды.


узик ути тутүнуб

убкә йурак ҡуғрулүр

Үҙәк (йәнең) уты төтөнләп,

Үпкә, йөрәк ҡурылыр.


арслан кулрасә ат аҙаҡи тушәнур

Арыҫлан ырылдаһа, ат аяғы тышалыр.


кучанди биләким

йағүди тиләким

талинди биликим

такруб аңар чартилүр

Көсәнде беләгем –

Яҡынланы теләгем.

Талайланды (байтаҡланды) белемем –

Тәгәрләп эңер сиртелер.


сүзкә сучүнсә булун барир

Һүҙгә (телгә) сиселһә, бөлөнгә (пленға) барыр (төшөр).


савунмакил йунд укур аҙғир атин

алтун кумуш булнубан ағи тавәр

Һөйөнмә гел, йүнләнем, тип, өйөр айғыры атын (исемен) –

Алтын-көмөш булынып ағыр тауар.


күз калики йәзин балкүрәр

Көҙ киләһе (нәмә) яҙын балҡыныр (беленер).


кизлаб тутар савуклук

аҙриш куни балкүрәр

башлиғ күзүк йабсама

йаши аник саврукәр

Ҡуҙлап төтәр һөйөклөк

Айырылыш көнө балҡыныр (беленер):

Башын-күҙен япһа ла,

Йәше уның һарҡылыр.


авлик туҙғурсә күзи йулҡә булүр

Аулаҡ туйҙырһа, күҙе юлда булыр.


туҙғурмади итимни

турғурғалир атимни

сурди маник ҡутумни

ҡаз таҡи ҡурдайими

Туйҙырманы этемде,

Торғоҙолор атымды.

Һурҙы минең ҡотомдо –

Ҡаҙ, тағы ҡурҙағымды.


куңли ҡуйуб ҡани ҡуриб ағзи ачиб ҡатғурәр

сизғурғалир узик лар ассиз йузи бурҡурәр

Күңеле көйөп, ҡаны ҡороп, ауыҙын асып ҡайғырыр,

Һыҙғыланыр үҙәктәре, иҫһеҙ йөҙө бурҡырар (аҡбурҙай ағарыр).


ҡаҙғур – ҡайғыр
калсә саңә йулғирә

үҙун ани уҙғурә

барсун нару ҡаҙғурә

сатти маник әйими

Килһә һиңә Юлғара,

Ваҡытыңды уҙғара.

Барһын (китһен) ары ҡайғырып –

Һатты минең әйемде (йәремде).


калтур – килтер

табраш – тибеш, тибешеү


ул ҡар ҡамуғ ҡишин анәр

ашлиҡ тариғ анин унәр

йавлаҡ йағи мандә тинәр

сан калибан табрашур

Ул ҡар ҡамаһа ҡышын әгәр,

Ашлыҡ-тары унан уңыр.

Дошман яуы мында тыныр, --

Һин (Йәй) килеүгә тибешер...


талбишди – талпынды
калсә абаң тарканим

итилкамат туркунум

тарилмағай туркунум

амди чарик чаркашүр

Килһә апам-тарханым,

Һүтелмәҫтер төргәнем,

Таралмаҫтыр төркөмөм –

Инде сиреү сәкәшер.


ҡаҙриш – ҡайырыш
иши аник арташиб

уғраҡ билә урташиб

буйнин алиб ҡаҙришиб

тутғун алиб ҡул сатәр

Эше уның артышып (шәбәйеп),

Уғраҡ менән үртәшеп,

Муйынын(ан) алып ҡайырышып,

Тотҡон алып ҡол һатыр.


калди асин аснайү

ҡаҙҡә тукал уснайү

кирди будун ҡуснайү

ҡарә булит кукрашүр

Килде әсе әснәйе (еле) –

Ҡыҙыу (эҫе) түгел иҫнәүе (иҫеүе).

Керҙе бөтөнөһө ҡыуышҡа –

Ҡара болот күкрәшер.


кузум йаши савруҡуб ҡүзи аҡәр

билиниб ажун амкакин түкалуҡәр

Күҙем йәше һарҡылып күҙҙән ағыр,

Бөлөнөп заман имгәгенән, түгелеп ығыр.


чартилүр – сиртелер, һөртөлөр (урланыр)
ардам сиздан ҡут чартилүр

Артымһыҙҙан ҡот сиртелер.


тун кун туруб йиғлайү

йашим маник саврулүр

Төн-көн тороп илайым –

Йәшем минең сыпырлар.


ҡуртул – ҡотол
уҙлак йарағ кузатти

уғри тузаҡ узатти

бакләр бакин азитти

ҡачсә ҡали ҡуртулүр

Осраҡ-яраҡ күҙәтте,

Уғры тоҙаҡ оҙатты,

Бәктәр бәген аҙҙыртты –

Ҡасһа, ҡалай ҡотолор?..


аҙимни укарман

биликни йукарман

куңулни тукарман

ардам үзә турлунүр

Изгемде (доғамды) уҡырмын,

Белемгә йоғормон,

Күңелде туҡырмын –

Артым (килем) йәне төрөлөнөр.


тави силкинсә ашәк кә йук чикәр

Дөйә һелкенһә, ишәккә йөк сығыр (төшөр).


ҡазған – ҡаҙан, ҡаҙаныш
баҡмас будун савуксуз

йудҡи йузи саранҡә

ҡазған улич тузунлук

ҡалсун чавиң йаринкә

Баҡмаҫ бөтөн (халыҡ) һөйөкһөҙгә --

Йотҡо-йөҙө һаранға.

Ҡаҙанған өлөш – туҙанлыҡ,

Ҡалһын шауың (даның) йәренгә (киләсәккә).


ҡарван – ҡарман

ҡурҡун – ҡурҡын

кирлан – керлән

ҡисирҡан – ҡыҫырғын, ҡыҫмыр (һаран)


илтиб тариғ ҡуҙмади

сичғән таҡи сикиркән

ҡизлаб налук кутарсан

амди ани ҡисирҡән

Илтеп тары ҡуйманың:

Сысҡан, тағы сиңерткә

Ҡайыҙлауын көтөрһөң

Инде уны, ҡыҫмырланып.


кичикдә ҡатиғлансә улғәҙү савнур

Кеселектә ҡатыланһа (баҙыҡланһа), олоғайғас һөйөнөр.


турмутлан – тармытлан
бушлуғлансә бухсуҡланур

Бушаҡланһа – буҡ-һаҡланыр.


тиғраҡ – тейгерәк (тигр, юлбарыҫ)

тиғраҡлан – тейгерәклән (юлбарыҫлан)


тиғраҡланиб сакиртти

арин атин йукуртти

бизни ҡамуғ анкитти

андағ сүкә ким йатәр

Юлбарыҫланып һикертте,

Ирен-атын йүгертте,

Беҙҙе ҡамап аңҡытты (аңдан яҙҙырҙы) –

Ундай һуғышсыға кем етер?!


тат -- фарсы

тат – тут (ржавчина)


ҡилич татиҡсә иш йунчир

ар татиҡсә ат тунчир

Ҡылыс тутыҡһа, эш йонсор,

Ир татыҡһа (фарсылашһа), исем тонсор.


ҡаҡ – ҡаҡ (ит ҡағы, балан ҡағы)

ҡаҡ – ҡаҡ, ҡаҡ ер


ҡаҡлар ҡамуғ кулради

тағлар баши аларди

ажун тини йилирди

ту ту чачак чаркашур

Ҡаҡтар (тигеҙлектәр) ҡамалып күлләнде,

Тауҙар башы аларҙы,

Миҙгел тыны йылынды –

Түл-түл сәсәк сәкәшер.


аҙар – эйәр

кук – эйәр тартҡыһы


ар сүзи бир аҙар сүзи үч

Ир һүҙе – бер, эйәр һүҙе (тартҡыһы) -- өс.


буҡаҡ – быуғаҡ (зоб)

такмә – төрлө

буҡуҡ – быуыҡ, быуыҡланды (тумалды)
такмә чачак укулди

буҡуҡланиб буҡулди

туҡсин тукун тукулди

йазлиб йанә йуркашүр

Төрлө сәсәк ығылды,

Быуыҡланып бөгөлдө,

Төксән туҡыма туҡылды –

Йаҙылып йәнә үркелер.


таҡуҡ – тауыҡ

саҡаҡ – һағаҡ (эйәк, балта-бысаҡ һағағы)


саҡал ухшәр

саҡаҡ бичәр

Һаҡал уҡшыр,

Һағаҡ бесер.


какук – кәкүк

йатут – ятыу, ятыҡ

йатут сач – ятыҡ сәс

кукәкүн – күгәүен


ики буғрә икәшүр

урә кукәкүн йанчилүр

Ике буғра (ата дөйә) игәшер,

Уртала күгәүен йәнселер.


ҡарғаҡ – ҡарғау

тулҡүҡ – тулғаҡ, тулы

туркәк – төргәк

тазкәк – тайғаҡ

кускук – күҙгәк, күҙ тейерлек (ҡарасҡы)

әлин – алғыр, хәйләкәр


әлин арслән тутар

күчүн кускук тутмәс

Алғыр – арыҫлан тотор,

Көслө -- ҡарасҡы ла тотмаҫ.


куркәк – кергәк, көрәк
буч буч атар самуркук

буғай учүн маңланур

Быж-быж итер сыйырсыҡ --

Боғаҙы өсөн моңланыр.


ҡазизкәк – ҡайышҡаҡ

тут – тот


алик тутғинчә ут тут

Алыҡ (әсир) тотҡансы, ут тот.


тит – тет

сус – һөҙ

ҡаҡ – ҡаҡ (һуҡ)

бат – бат

чат – сат (сат-йәбешеү, бәйләү)
урдуланиб йуксак тағиғ уғләҡ чатәр

уйғур татин йувғә алиб йумғин сатәр

Урҙаланып, юҡсан тауҙа кәзәбәрәс бәйләр,

Уйғыр татын (фарсыһын) яуҙа алып, йәмғеһен һатыр.


кичит – ҡысыт

бурут – бурлат

турут – торолт, тарыт
таңри ажун турутти

чиғри аҙ тазкинур

йулдузлари чуркашиб

тун кун үзә йурканур

Тәңре ғаләм тарытты --

Юғары изгелек теҙелер.

Йондоҙҙары сәкәшеп,

Төн-көн уҙа йөрөнөр.


ҡарит – ҡартайт
уҙлаҡ ҡаритмишҡә буҙуг талҡимәс

Уҙалаҡ (ваҡыт) ҡартаймышҡа буяу (румяна) талҡымаҫ.


букутти – бүктерҙе

булат – быулат

чилат – сылат

ҡаматти – ҡамашты


атаси ачиғ алмилә йисә

уғли ниң тиши ҡамәр

Атаһы әсе алма ейһә (ашаһа),

Уғлының теше ҡамашыр.


ҡумит – ҡымшат
йасмил сүсин ҡумитти

барчә калиб йумитти

арслан табә амитти

ҡурҡуб баши тазкинур

Ясмил һуғышсыларын ҡымшатты,

Барсаһы килеп йомолдо.

Арыҫлан тибеп өмөттө,

Ҡурҡып башы, теҙләнер.


синат – һынат

ҡинат – ҡыйнат, туҡмат

йат – ят (йоҡларға)

йут – йот

йәт – ет

йубат – йыуат

йубилади – йүпәләне

йарат – ярат

йурит – йөрөт

йағут – яҡынлат


калсә умә тушуркил тинсун аник аруҡлуҡ

арбә саман йағутғил булсун ати яруҡлуҡ

Килһә ҡунаҡ, төшөр гел (өйөңә) – тынһын уның арыуы;

Арпа, һалам яҡынайт – булһын аты яраҡлы.


йилит – йылыт

сихтат – һыҡтат

сурчитти – һөрлөктө

кирчат – киршәт


алким ариғ ҡирчатур уҡ башаҡи

унмиш улуғ тарңаҡ узә куб ҡашаҡи

Алғымд (ҡулым) арыу киршәтер уҡ башағын --

Уңған оло тырнаҡ (баш бармағым) йәндәрҙе күп ҡаҡшатты.


ҡавчит – ҡаушат

ари – һағыҙаҡ


ари ҡавчитсә исрүр

Һағыҙаҡты ҡымшатһаң иҫерер (сағыр).


сачрат – сәсрәт
сачратғү дин ҡурҡмиш ҡуш

ҡирҡ йил аҙри йиғач узә ҡунмәс

Сәсрәткенән ҡурҡҡан ҡош

Ҡырҡ йыл айры ағас өҫтөнә ҡунмаҫ.


сакирт – һикерт

самирт – һимерт

каврат – ҡаурат
уҙлүк куни тавратүр

йалиңуҡ кучин ҡавратүр

ардин ажун савратүр

ҡачсә таҡи арталүр

Уҙғалыҡ (ваҡыт) Көндө тәгәрләтер,

Йәнленең көсөн ҡауратыр,

Ирҙән (йәнен) заман һоратыр,

Ҡасһа, тағы артылыр (ябырылыр).


кавшат – ҡаушат

бурҡит – бурһыт

буҙлат – буҙлат (баҡырт)

башлат – башлат

бағлат – баулат

тарлат – тирләт

тузлат – тоҙлат

ташлат – ташлат

тишлат – тешләт
чағри бириб ҡушлатү

тайған иҙиб тишлатү

тилкү туңуз ташлатү

ардам билә уклалим

Ыласын бәреп (сөйөп) ҡошлатып,

Тойғон (эт) әйҙәп тешләтеп,

Төлкө, дуңғыҙ ташлатып,

Артым менән маҡталдым.


сармат – сырмат

ҡавшаш – көйшәш

йунчут – йонсот

йалрит – ялтырат

йарсит – ярһыт

йумшат – йомшат

ялват – ялат

йатлат – ятлат

йашнат – йәшнәт
йашнаб ҡилич башини узә ҡаҡҡил йарә

бичлиб аник буйуни таҡи ҡалҡан турә

Йәшнәп ҡылыс, башын өҙә ҡағыл, яра;

Беселеп уның муйыны, тағы ҡалҡанын тура!


йайлат – йәйләт

буйнат – буйлат

таңлат – таң ҡалдыр

тиңлат тыңлат

йиб – еп

йир – йыр

йаш – йәш

йук – йөк

йил – йыл

йин -- өң


тилкү үз йиңә үрсә

уҙуз – булур

Төлкө үҙ өңөнә өрһә,

Ҡорсаңғы булыр.


ҡуш ҡурт ҡамуғ тирилди

аркак тиши тирилди

укур алиб тарилди

йинкә йанә киркусүз

Ҡош-ҡорт күмәк терелде,

(Ҡыштың) ырғаҡ теше тирелде,

Өйөрләнеп таралды –

Өңгә йәнә кергеһеҙ.


йунд – йөндө, йөнлө (йылҡы)

йикит – егет

йиғач – ағас

йиғач – фаллос

йуләр – йолар (теҙген)
йунд бәшин йүләрлаб ҡаңлади

Йылҡының башын теҙгенләп ҡанланы.


йатиз – йәтеш

йавуз – яуыз

йариш – ярыш

йаваш – йыуаш


ҡулдаш билә йарашғил

ҡаршиб адин удурмә

бак тут йаваш таҡәғү

сувлин йазин адармә

Ҡулдаш менән яраш гел,

Ҡарышып уға ултырма.

Бағып тот йыуаш тауығыңды,

Сүлдән фазан эҙләмә.


йувуш – йоғош (ҡыҙ артынан бирнә)
йувушлук калин йавәш булүр

Йоғошло килен йыуаш булыр.


йумуш – йомош

йарағ – ярау, яраҡ (һуғыш кейеме)


иш йарәғиндә сарт асиғиндә

Иш – ярауында, һарт (сауҙагәр) – ашауында.


йулуғ – йолом (выкуп)
миң киши йулғи булуб узиңә

баркалар үзун аник күзиңә

Мең кеше йолом булып үҙенә,

Бәргәләр туҙан уның күҙенә.


йаниғ – яныу

йаруҡ – ярыҡ

яриҡ – яраҡ (яу кешеһе)

йазуҡ – яҙыҡ (ярамаған)


үт тутунсуз булмәс

йикит йәзуҡсуз булмәс

Ут төтөнһөҙ булмаҫ,

Егет яҙыҡһыҙ булмаҫ.


йасиҡ – яҫыҡ (чехол)
убраҡ йасиҡдин түзлуғ йә чиҡәр

Өбрәк (иҙрәгән) яҫыҡтан туҙанлы йәйә сығыр.


йуләҡ – юлаҡ (бәләкәй йылға – инеш)
аҡтурур күзум йуләҡ

туш килур урдак йуғәҡ

Аҡтырыр күҙем юлаҡ,

Төшә килер үрҙәк-йөҙгәк.


йитук – йотоҡ, йотолған, юғалған
йитуклук анәси ҡуйун ачәр

(Нәмәһен) юғалтҡан – инәһенең ҡуйынын асыр.


йитик – етек

йурак – йөрәк

йузук – йөҙөк

йашил – йәшел

йарим – ярым

йиғим – йыйым, өйөм (өйөлгән)


талим сүзук уҡсә булмәс

йалим ҡайә йиксә булмәс

Телем һүҙе уҡһыҙ булмаҫ,

Яллы ҡая екһеҙ булмаҫ.


ҡилнү билсә ҡизил каҙәр

йарәнү билсә йашил каҙәр

Ҡыланыу белһә -- ҡыҙыл кейер,

Яраныу белһә -- йәшел кейер.


йиғин – йыйын

йаҡин – яҡын


йаҡин йағуҡ курмаҙиб наңни куҙүр

ҡаҙаш таба ит киби ҡиңир баҡар

Яҡынын яҡын күрмәйсә, нәмә көҫәр,

Ҡайыш тапҡан эт кеүек, ҡыңғыр бағыр.


йалин – ялҡын

йилин – елен

йайиғ – йәйек

йаби – ябыу, сепрәк (Сикил һөйләшендә)

йалим – елем

йаси – яҫы

йағи – яғы, дошман яғы

йавә -- йыуа

йаҡә -- яҡа

йалә -- яла

йулә -- юллыҡ (яҡтыртҡыс)
такмә иват ишкә куруб турғил алә

чаҡмаҡ чаҡиб ивсә ҡали аҙнур йулә

Текмә ипәтәйһеҙлек (ипһеҙлек) эшкә, ҡороп тор гел алғырлыҡ.

Саҡма сағып ипһеҙ ҡыланһаң, айныр (һүнер) яҡтылыҡ.


йанә -- йәнә

йати – ете

йипәр – йофар

йадағ – йәйәү

йамағ – ямау
барчин йамағи барчинҡә

ҡариш йамағи ҡаришҡә

Барсын (парча) ямауы – барсынға,

Ҡарыш (йөн) ямауы – ҡарышҡа (йөнгә).


йирәҡ – йыраҡ
уғрағим кандү йирәҡ

булнади мәни ҡарәҡ

Йөрәгем (һөйгәнем) ҡандай йыраҡ,

Бөлөнләне (әсирләне) мине ҡарашы.


йағуҡ – яҡын

йунәҡ – йыйнаҡ

йамән – яман

йалби – ялпаҡ

йирчү – ерһеү (ҡәбер көҫәү)

йинчү – ынйы


үтлук йинчү йирдә ҡалмәс

Үтәләк (тишекле) ынйы ерҙә ҡалмаҫ.


йашрү – йәшереү

йуғри – йүгәрә (эре тары)


аш татғи түз йуғрин йимәс

Аш татыһы тоҙ -- йүгәрене еймәҫ (ашамаҫ -- боҙмаҫ)


йаҡри – майлы
биширлүр йаҡри ҡийәҡ

тушғурур йуғри чанәк

Бешерелер майлы кейек,

Ташыр тулып йүгәренән (өйрәнән) шан (оло һауыт).


йавғу – ялпы

йалға – ялға


ҡарә муң калмакинчә

ҡарә йалғә качмә

Ҡара моң килмәйенсә,

Ҡара ялға ҡасма.


йалв – йәлеп итеү

йалвин – йәлеп иткес


йалвин аник күзи

йалҡин аник үзи

түлун айин йүзи

йарди маниң йүрәк

Йәлеп иткес уның күҙе,

Ялҡын уның үҙе,

Тулған Айҙай йөҙө --

Ярҙы минең йөрәкте.


йувҡә -- йоҡа
анәси тавлуҡ йувҡә йабәр

уғли тайтик ҡушә ҡабәр

Инәһе тауыҡтай – йоҡа ябар (көлсәне),

Уғлы тайҙай – ҡуша ҡабар (бер юлы икеһен).


йилҡи – йылҡы

йарма – ярма

йикнә -- энә

йумғи – йәмғе

йаләчи – яласы

йашәгү – йәшәге

йамағү – ямағы, ямауы

йабаҡү – ябағы

йимшән – емшән (күгәрем)

йалғән – ялған

йатикән – Етегән

йунинди – юнынты, юнышҡы

йасғәч – яҫы ағас (ҡуна таҡтаһы)

йағмур – ямғыр


начә мә убраҡ каҙук арсә

йағмурҡә йарәр

Нисәмә өлбөрәк кейеҙ ҙә

Ямғырға ярар.


ҡуйди булут йағмурин

кариб тутәр аҡ турин

ҡирҡә ҡуҙти ул ҡарин

аҡин аҡар аңрашур

Ҡойҙо болот ямғырын,

Киреп тотар аҡ түрен.

Ҡырға ҡыуҙы ул ҡарын –

Ағын ағыр, ыңрашыр.


йарбуз – “мангуст” тигән кейек
йилән йарбуздин ҡачәр

ҡанчә барсә йарбуз утрү ҡалур

Йылан ярбуздан ҡасыр,

Ҡанса (күпме) барһа ла, йылан үлтереү ҡылыр (үлтерер).


йулдуз – йондоҙ

аран түз – Юпитер

ҡара ҡуш – (ҡара ҡош) Бизмән

өлкәр – Плеяды

йатикән – Етегән

тамур ҡазуҡ – Тимер Ҡаҙыҡ

баҡыр һуғым – Марс

йулсүз – юлһыҙ

йардаш – ерҙәш
узлак ариғ кавради

йунчиғ йавуз тавради

ардам йимә саварди

ажун баки чартилүр

Ваҡыт арыу ҡаураны –

Йонсоу яуыз табышланды.

Артым еме һауылды –

Заман бәге сиртелер.


йарлиғ – ярлы

йарлиғ – ярлыҡ

йатғәҡ – ятаҡ

йудруҡ – йоҙроҡ


йатник йағлиғ тикүсиндән

үзнук ҡанлиғ йудруҡ йик

Яттың майлы төкөшөнән

Үҙеңдекенең ҡанлы йоҙроғо яҡшы.


йавлаҡ – яулаҡ, яусан
кулсә киши йузиңә курклук йузин курун кил

йавлаҡ куҙаз тиликни аҙкү савиғ тиланкил

Көлһә кеше йөҙөңә, күркәм йөҙөңдө күрһәт,

Яусан көйәҙ телеңде изге һүҙгә телләндер.


йумғәҡ – йомғаҡ

йандиҡ – яндыҡ, янған ат

йанчуҡ – янсыҡ

йузлук – йөҙлөк

йуксак тәғ – юғары тау
ус ас куруб йуксак ҡалиҡ ҡүди чаҡәр

билкә киши укут бириб тавраҡ уҡәр

Бөркөт, аҫ күреп, юғарылыҡтан ҡыуып сағыр,

Белекле кеше, өгөт биреп, тәбрик уҡыр (алыр).


йаләвар – ялбарыусы (илсе)
йәш ут ҡуймәс

йаләвар улмәс

Йәш ут (үлән) көймәҫ,

Ялбарыусы (илсе) үлмәҫ.


йавишғү – йәбешке, йәмшегән (боярышник)

йибарлиғ касуркү – йофарлыҡ ҡапсығы


йибарлиғ касуркүдин йибар китсә йиҙи калир

Йофарлыҡ ҡапсығынан йофар китһә, еҫе ҡалыр.


йишиҡлиғ – ышыҡлыҡ

йабушғәк – йәбешкәк

йишилғән – йышылған

йиғилғән – йыйылған

йиҡилғән – йығылған

йирилкән – йырылған

йайилғән – йәйелгән

йабәҡулаҡ – ябалаҡ


табуғ тәш йарәр

тәш баш йарәр

Табышсы -- таш ярыр,

Таш – баш ярыр.


йазмәс атим булмәс

йаңилмәс билкә булмәс

Яҙлыҡмаҫ атыу булмаҫ,

Яңылышмаҫ белгес булмаҫ.


тавай мунуб ҡуй ара йашмәс

Дөйә менеп, ҡуй (һарыҡ) араһында йәшенмәҫ.


ҡутлуғкә кушә йағәр

Ҡотлоға ҡуша яғыр.


тавар йиғиб сув аҡин анди саҡин

ҡурум киби иҙишин ҡуди йувәр

Тауар йыйып, һыу ағынынан һаҡлан --

Ҡором кеүек осороп, ҡотон юйыр.


йум – йом

ян – ян (утта ян)


йалиңуҡ маңкү тирилмәс

синҡә кириб кирү йанмәс

Ялҡынлыҡ мәңгелеккә терелмәҫ (дөрләмәҫ),

Һүнеүгә кереп, кире янмаҫ.


йанди аринч уғрағи

калди барү тиғрағи

узи ҡуйи уғрағи

алблар ҡамуғ тиркашүр

Янды әрнеп йөрәге,

Килде бары тирәһе.

Йәне ҡуйҙы (ҡалдырҙы) йөрәген –

Алптар ҡамап тиргәшер.


ҡәниғ ҡән билә йүмәс

Ҡанды ҡан менән йыумаҫһың.


ағруҡ ағир ишиңни аҙнағуҡә йуҙурмә

ачруб үзүң ушәриб аҙнағуни туҙурмә

Ауырыу-ауыр эшеңде башҡаларға йөкмәтмә,

Асығып үҙең, үшәнләнеп, башҡаларҙы туйҙырма.


ундаб улуғ табәрү таврағ калиб йукуркил

ҡурғаҡ йилин буҙун кур ҡандә тушар куди ил

Өдәп олоғ таптырһа, тәбрик ҡылып йүгер гел,

Ҡорғаҡ (ҡоролоҡ) йылында бөтәһен күр – ҡайҙа төшәр күҙе илдең.


уртуҡ булуб билишди

маниҡ тавар сатишти

бистә билә йарашти

кизлаб тутәр тайими

Уртаҡ булып белеште,

Минең тауарҙы һатышты,

Биҫтә менән ярашты –

Көҙләтеп тотар тайымды.


айдим аңар савулмә

кулбук уҙү йувулмә

йувғә сувин сувулмә

ҡабти маник ҡәйими

Әйттем уға: сәбәләнмә,

Күбәләк йәндәй йығылма,

Йыуғы һыуына (йыуынтыҡҡа) һыуланма –

Ҡаптың (урланың) минең ҡәйемде (Ҡәй ҡәбиләһенән булған ҡоломдо).


йиҡил – йығыл

йамал – ямал

йанул – яныл (үткерлән)

йунул – йуныл

йабин – ябын

йубан – йыуан

йуҙун – йыуын

йаран – яран

йиғин – йыйын

йукун -- йөгөн, йөгөнөклә


йукнуб маңа имлади

кузум йашин йамлади

йағрим башин амлади

алкин булуб ул качәр

Йөгөнөп миңә ымланы,

Күҙем йәшен йәмләне,

Яурыным башын имләне –

Алғыр булып ул кисер (үлер).


йайин – йыйын

йарә -- яра, ярашлан


атә түни уғулҡә йарәсә

атасин тиләмәс

Ата туны уғылға яраһа,

Атаһын теләмәҫ.


тунлә йуруб кундуз савнүр

кичикдә авланиб улғәҙү савнүр

Төндә йөрөп, көндөҙ һөйөнөр,

Кеселектә (кесе йәштә) өйләнеп, олоғайғас һөйөнөр.


йашә -- йәшә
улуғни тиләр ман

таварин йуләр ман

тилакни буләр ман

йилҡим аңар убланур

Олоно телермен,

Тауарын йолормон,

Теләген бүлермен –

Йылҡым уныҡына әйләнде...


йалбир – елбер, елгәр
кабак йалбиради

Кәбәк елберәне (елгәрелде)


йувтур – йыуатыр

йабчур – йәбешер

йалвир – ялбыр

йамраш – емереш, болғаныш


ҡучңәр такә сашилди

сағлиҡ сурук ҡушулди

сүтлар ҡамуғ йушулди

уғлаҡ ҡузи йамрашүр

Ҡусҡар-тәкә сәселде (таралды),

Һаулыҡ-һарыҡ ҡушылды,

Һөттәр ҡамалып юшылды (йыйылды) –

Тәкә-бәрәс болғанышыр...


йиҙлаш – еҫләш, еҫкәш
киши сүзлашү

йилҡи йиҙлашү

Кеше – һөйләшеп (таныша),

Йылҡы – еҫкәшеп (таныша).


йарсик – ярсыҡ

йиртил – йыртыл


атсә уҡин казкариб ким турәни йиғдачи

тәғиғ атиб уғрасә үзи ҡуйи йиртилүр

Атһа уғын көсәнеп, кем торор йығылмайса –

Тауға атып уҡталһа, йәне-көйө йыртылыр.


йайҡал – айҡал

түб – төп

түб – туп

күб – күп

бүт – бөт

сүт – һөт

күч – көс
күч илдин кирсә турү туңлуҡтин чиҡәр

Көс алдан керһә, ҡанун төндөктән сығар


бүҙ – буй

түр – түр

ҡүр – ҡур (ҡымыҙ ҡуры)

ҡүр – ҡоро, ҡоро ер


ҡулән ҡудуғкә тушсә

ҡүр баҡә айғир булүр

Ҡулан ҡоҙоҡҡа төшһә,

Ҡоро ер баҡаһы айғыр булыр.


бүз – бүҙ (һоро төҫ)

бүз – бүҙ (мамыҡ туҡыма)

бүз – боҙ
бүздан сүв тамар

Боҙҙан һыу тамар.


биз – биҙ

түз – туҙ, туҙан

түз – төҙ

туз – тоҙ

тиз – теҙ (тубыҡ)

сүз – һүҙ

сиз – һеҙ “частица обращения к старшему и уважаемому человеку в наречии Чикил, т.е. “вы”. К младшему обращаются “сан” (һин).

бүс – боҫ

бүш – буш

түш – түш

түш – төш ваҡыты

түш – төш (төш күреү)

тиш – теш

сиш – шеш

ҡуш – ҡуш
ҡурҡмиш кишикә ҡуй баши ҡуш курнүр

Ҡурҡҡан кешегә ҡуй башы ҡуш күренер.


киш – кеш

лиш – лыс (лыс-һыу)

түғ – тыу (знамя)

сүв – һыу


сүв бирмәскә сүт бир

Һыу бирмәҫкә һөт бир.


бүҡ – буҡ

сиҡ – сиҡ ҡына, саҡ ҡына

күк – көй (мелодия)

күк – күк үлән (йәшел үлән)

күк – күк (небо)

күк йилҡи – күк үләндәге (тибендәге) йылҡы


күклар ҡамуғ тузулди

аврик иҙиш тизилди

сансиз узум узалди

калкил амул уйналим

Көйҙәр күмәге төҙөлдө,

Тәбрик итеш (тост туҫтаҡтары) теҙелде,

Һинһеҙ үҙәгем өҙөлдө --

Килсе, әмәл, уйнайыҡ!


күккә сузсә йүзкә тушүр

Күккә һуҙһа (төҡөрһә), йөҙгә төшөр.


бил – бил

түл – тол

түл урәғут – тол орғасыһы (тол ҡатын)

тил -- тел


ардам баши тил

Артым башы – тел.


йавләҡ тиллиғ бикдан курү йалнүс түл йик

Яуыз телле бәктән ҡоро-яңғыҙ тол яҡшы.


чил – ел, елһенеү

сүл – һүл

сукут -- өйәңке ағасы
сукут сүлиңә

ҡаҙиң ҡәсиңә

Өйәңке – һүленә (күрә),

Ҡайын – кәҫенә (туҙына күрә).


ҡүл – ҡул, ҡол

күл – күл, диңгеҙ

сим, симүз – һимеҙ йән

ҡүм – күм, күмәк (тулҡын)


кулум ҡуми ҡубсә ҡали тәмиғ итәр

курса ани билкә киши сүзкә бутәр

Күлем күмеп ҡупһа (ташһа), ҡаланы тамаҡ (һыу тамағы) итәр,

Күрһә уны белгән кеше, һүҙе бөтәр (һүҙһеҙ ҡалыр).


түн – тун

түн – тын

чин – сын, ысын

син – һын (буй-һын)

син – син (ҡәбергә илтеү кәмәһе)

ҡин – ҡын

күн – күн

мүн – мөн

мүнкәр – ғәйепле

мун -- моң


йалиңуҡ уғли мүнсуз булмәс

Ялсы уғлы мөнһөҙ (ғәйепһеҙ) булмаҫ.


ҡуй – ҡуй (осалы һарыҡ)

ҡуй – ҡуйын

ҡуй – ҡойо

йүт – йот (аслыҡ)

йәр – яр

йир – ер


йир – йыр

йүз – йөҙ


йүзкә күрмә

ардам тилә

Йөҙөнә ҡарама,

Артым телә.


йиз – еҙҡурай, ҡамыш

йуҡ – юҡ


йүл – юл

йил – ел


йил – ен

йим – ем


йүн – тауис ҡош

сәб – һап


уғлан иши иш булмас

уғләҡ муңҙи сәб булмас

Уғлан эше – эш булмаҫ,

Тәкәбәрәс мөгөҙө һап булмаҫ.


ҡәб – ҡап

кәб – көп


калди асин аснайү

ҡәҙкә тукал уснайу

кирди буҙүн ҡаснайу

ҡара булит кукрашур

Килде иҫен (ел) иҫенеп,

Киҫкен (һыуыҡ буран) түгелеп, осоноп,

Керҙе (өйгә) бөтәһе ҡасынып –

Ҡара болот күкрәшер.


бәр – бар

тәр – тар

тәр – тир

ҡәр – ҡар

тәз – таҙ
тәз ат тавәрчи булмәс

Таҙ ат табышсы булмаҫ.


ҡәз – ҡаҙ

ҡәз, ҡәс – кәҫ, туҙ


ҡәзиң ҡәсиңә

Ҡайын – кәҫенә (туҙына ҡарап ҡыуаныр).


бәш – баш
куни барир кайикник

кузиндә азин баши йүҡ

Ҡыуылып барған кейектең

Күҙендә үҙенең башы юҡ (үҙ башы менән уйлар хәле юҡ).


тәш – таш

ҡәш – ҡаш

бәғ – бағ, баҡса

бәғ – бәй, бәйләм

тәғ – тау
тәғ тәғҡә ҡавушмәс

киши кишикә ҡавушүр

Тау тауға ҡауышмаҫ,

Кеше кешегә ҡауышыр.


сәғ – һау

сав -- әйтем, мәҡәл


билкә аран савларин алғил укут

аҙкү савиғ аҙләсә үзкә сиңәр

Белгес ирҙең әйтемдәрен ал гел уҡып,

Изге әйтем изгелеге йәнгә һеңәр.


ҡәв – ҡыу (трут)

бәк – бәк, бей

нәк – крокодил

бәл – бал


барди саңә йәк утрү тутуб бәл

барчин каҙибан талү йувғә булуб ҡәл

Барҙы һиңә оторо яҡ тотоп бал,

Барсын (парча) кейенеп, тула-йыуғыс булып ҡал.


тәл – тал

сәл – һал

ам сәм – им-том

ҡәм – ҡам, ҡамлаусы (шаман)

тән – таң

хән – хан

сән – һан

ҡән – ҡан


ҡәниғ ҡән бирлә йумәс

Ҡанды ҡан менән йыумаҫ(һың).


бәй – бай

тәй – тай


танкур маник сәвими билкәләкә ай

тинар ҡали атитсә ҡисраҡ сини тәй

Таныт минең әйтемде билгелегә, әйт:

Тынар ҡала (шәһәр), ат итһә (аҡылға ултыртһа) ҡыҫырыҡ (мохтажлыҡ) һине, тайҙы.


йәт – ят

йәз – яҙ (весна)


язин ҡатиғләнсә ҡишин савнүр

Яҙын ҡатыланһа (нығынһа), ҡышын һөйөнөр.


йәк – ек (дошман)
билмиш йәк билмәзук кишидан ийик

Белемле дошман белемһеҙ кешенән эйек (һауымлы, файҙалы).


йәй – йәй
күз калики йәйин балкүлук

Көҙ килере йәйҙән билгеле.


йәй куркиңә инанмә

сувлар уза тайанмә

асизликин анунмә

тилдә чикәр аҙкү сүз

Йәй күркенә инанма,

Һыуҙар уҙымына таянма,

Иҫһеҙләнеп өнәнмә --

Телдән сығар изге һүҙ.


йукүн – йоғон

кувуз – ҡыуаз (үс, ҡон)

ҡуҙруҡ – ҡойроҡ

ҡувуҡ – ҡыуыҡ

тавуш – тауыш

тайиғ – тайғаҡ

туяғ – тояҡ

ҡуйуғ – ҡуйы

ҡуйуғ – ҡойо

байиҡ сүз – байыҡ (дөрөҫ) һүҙ

тайаҡ – таяҡ
тайаҡ билә таймас

тануҡ сүзун бутмәс

Таяҡ менән таймаҫ,

Таныҡ (шаһит) һүҙен боҙмаҫ.


ҡайаҡ – ҡаймаҡ
садрамиш улғун ҡуйаҡ

сармамиш сүттан ҡайаҡ

Һайраған, олоған көйә (моль)

Һәрмәгән һөттән ҡаймаҡ.


майаҡ – маяҡ (дөйә буғы – сүлдәге “маяҡ”)
тави бадук арсә

майаҡи йадуҡ армәс

Дөйә баҙыҡ иһә (булһа),

“Маяғы” ятыҡ имәҫ (булмаҫ).


кайик – кейек

туйин – туйын (жрец-кафыр)


бир туйин баши ағирсә

ҡамуғ туйин баши ағримәс

Бер туйын башы ауырығандан

Күмәк туйын башы ауырымаҫ.


ҡайә -- ҡая

куйә -- көйә (моль)

йанә -- йәнә

ҡайәс – ҡаялас (ҡаялы). “Название страны Тухси (Туҡсабасы-Үҫәргән. – Й.С.) и Чикил (Сик-ил. – Й.С.). В ней три крепости: одна называется Сәблиғ ҡайәс (Һаплыҡая, Башҡортостандың Йәнсура районында Һаплаяҡ йылғаһы бар, Әселегә ҡоя. – Й.С.), вторая – Уруң ҡайәс (Үргеҡая. – Й.С.), третья – Ҡарә ҡайәс (Ҡараҡая, ғәрәп географтарынан билдәле. – Й.С.)”.

ҡуйаш – Ҡояш

айәғ – Ай-аға (титул)


ҡуҙғил маңә аҡилиҡ

булсун маңә айағә

иҙғил мани туҡишҡә

йувҡил маңә уләға

Ҡуй гел миңә игелек

Булһын миңә титул Ай-аға.

Изгелә мине туҡмашҡа (һуғышға),

Юлыҡтыр мине улъяға.


ҡайдә -- ҡайҙа

ҡуйҡә -- ҡойҡа

ҡуймә -- ҡойма, ҡоймаҡ

туриғә -- турғай

куликә -- күләгә

йуриғә -- юрға

тайғән – тойғон (эт)
тайғән йукуркун тилкү савмәс

Тойғон йүгереген төлкө һөймәҫ.


ҡаймач – ҡайылған

ҡаймач бүрк -- ҡамсат бүрек

ҡайғиҡ – ҡайыҡ, кәмә

байрам – байрам

туҡимаҡ – туҡымаҡ, туҡмаҡ

йабитак – яйҙаҡ

сандувач – һандуғас

булғайуҡ – болғаныс, болғансыҡ

буйундуруҡ – бойондороҡ, муйындырыҡ (үгеҙ ҡамыты)

бир – бир

түр – тор

тир – тир (йыйна)

сүр – һур

түғ – тыу


ағди ҡизил батрәҡ

туғди ҡара тубрәҡ

йатшу калиб уғрәҡ

туҡшиб анин кичтимиз


Ауҙы ҡыҙыл байраҡ,

Туҙҙы ҡара тупраҡ,

Етеште килеп Уғраҡ,

Төкөшөп, унан кистек (киттек) беҙ.


түк – төй

сүк – һүк

тән – тан (әйткән һүҙеңдән ҡайт)

буйур – бөйөр

баҡир – баҡыр

тәтур – татыр

күттур – көттөр

ҡайиш – ҡайыш (эт ҡайшы, әрһеҙ)


налук аңар билиштим

ҡучшуб таҡи ҡавуштум

тузунликин ҡайиштим

алҡти маник йәйими

Нилектер уға белеш белдым,

Ҡосошоп тағы ҡауыштым,

Түҙемлеләнеп ҡайышландым?! –

Алды минең йәнемде.


ҡайнәр укуз кичик сиз булмәс

Ҡайнар (ҡайнап аҡҡан) йылға кисеүһеҙ булмаҫ.


сайраш – һайраш
йаруҡ йулҙуз туғардә уҙну калиб баҡарман

сәтүлайү сайрашиб татлиғ үнун ҡуш утәр

Яҡты йондоҙ тыуар ваҡытта үҙеңде килеп бағырмын,

Сутылдашып һайрашып татлы өнөн ҡош үтәр.


билал – биләл

биләзүк – беләҙек

хумәрүлән – ҡомарлан

ҡарәкул – ҡарауыл

бү – быу (һыу быуы – боҫ)

бү – был


би – бейә

тү – төк


сү – һуғышсы
утәғҡә убкаләб сүкә сүзләмәдук

Үткәнгә үпкәләп, һуғышсыға һөйләмәнек.


сү калди йир йабә

ҡарәр ҡар ... табә

ҡачти аңар алб айә

увут булуб ул йашәр

Ғәскәр килде ер ябып,

Ҡарар ҡар ... табан.

Ҡасты унан алп Ая –

Оят булып ул йәшәр.


йә -- йәйә, ян
ҡурмиш кириш тукулмәс

уҡруҡун тәғ акилмәс

Ҡоролған кереш төйнәлмәҫ,

Ҡороҡлауҙан тау эйелмәҫ.


туби – түбәләүсе, көслө ел
ҡалин булутуғ туби сурәр

ҡараңҡү ишиғ урунч ачар

Ҡалын болотто көслө ел һөрөр,

Ҡараңғы эште оронос (подкуп) асыр.


ҡубә -- ҡоба төҫ

качи – кәзә

качә -- кисә, төн
качә түруб йурир ардим

ҡарә ҡизил бури курдум

ҡатиғ йәни ҡурә курдум

ҡайә күруб баҡү ағди

Кисен тороп йөрөр инем,

Ҡара-ҡыҙыл бүре күрҙем.

Ҡаты янды кирә ҡорҙом --

Ҡаялай күреп, баҡыйға ауҙы (үлде).


начә -- нисә

дадә -- дәдә (Оғуз һөйләшендә)

бури – бүре
бури ҡушнисин йимәс

Бүре күршеһен еймәҫ (ашамаҫ).


бури – бура

турү – туры (йола, ҡанун)


ил ҡалир турү ҡалмәс

Ил ҡалыр – йолаһы ҡалмаҫ.


тари – тире

ҡарә -- ҡара төҫ


бирмиш саник бил йалңуҡ табар ҡаринҡә

ҡалмиш тавәр аҙинник кирсә ҡарә урунҡә


Биргәнең һинең, бел, яланыу табыр ҡарынға,

Ҡалған тауарың аҙыныр (таралыр), керһәң ҡара урынға (ҡәбергә).


ҡари – ҡарый, ҡарт

ҡури ҡури – ҡарағура

ҡази – ҡаҙы

ҡузи – бәрәс

киши – кеше

тавә -- дөйә

ҡуви – ҡупшыҡ, көпшәк
ҡуви ар ҡудуғҡә кирсә йил алир

Ҡупшыҡ ир ҡоҙоҡҡа керһә, ел алыр.


баҡә -- баҡа

буҡә -- буға, бүгәй

таҡи – тағы

бүкә -- быуғы, быуар йылан


йити башлиғ йил бүкә

Ете башлы йылан-быуға


букү – бөйөк
билкини ирдадим

букүни уҙурдум

узумни аҙирдим

йалғил атим йазлинүр

Белгәнде ирләнем,

Бөйөктө уҙҙырҙым,

Үҙемде аҙҙырҙым –

Елгән атым яҙлығыр.


такә -- тәкә

йи – йөй


балү балү – бәллү-бәллү

тулү -- тулы

тули – түле (боҙ түле – боҙборсаҡ)

ҡулә -- ҡола төҫ

ҡали -- әгәр
калсә ҡали ҡатиғлиҡ ар тартайү саринкил

уҙлук ишин билиб тур анча аңар таринкил

Килһә әгәр ҡатылыҡ, ир тартҡанға һарын гел.

Ваҡыт эшен белеп тор, шунса уға тарын гел.


тамү – тамуҡ
тамү ҡабиғин ачар тавәр

Тамуҡ ҡапҡаһын асар тауар.


ками – кәмә (Оғуз, Ҡыпсаҡ һөйләшендә)

кими – кәмә


кими ичрә улдуруб

илә сувин качтимиз

уйғур табә башланиб

миңлаҡ илин ачтимиз

Кәмә эсенә ултырып,

Илә һыуын кистек беҙ,

Уйғыр түбәһе башланып,

Меңлек (меңдәр, мең башҡорттары) илен астыҡ беҙ.


намә -- нимә?

ҡайү – ҡайһы

ҡани – ҡайҙа?
куниник кулинә такү йағи

Көндәшлек килендәр – төкөшкән дошман.


мунү – менә, бына

кәчә -- кәсә

үнү – уны

мүнү – быны

ҡәни – ҡәнә (ҡайҙа)

лийү – лай (лай-балсыҡ)

үхи -- өкө

чиғәй – сығай, сиған (ярлы)


куңул кимник булсә ҡали йүҡ чиғай

ҡилсә кучун булмас ани туҡ бай

Күңеле кемдең булһа ҡалған – (ул) юҡһыл-сиған,

Ҡулланһа ла көсөн, булмаҫ унан туҡ, бай.


турнә -- торна

бухтәй – моҡсай

ҡунчуй – көнсө, көндәш ҡатын

буғдәй – бойҙай


буғдәй кутиндә сарҡич сувәлүр

Бойҙай ҡатында әрем һыу алыр (һуғарылыр).


ҡурдәй – пеликан
ҡурдәй ҡуғү андә учуб йумғин үтәр

ҡузғун таңән сайраб анин үни бүтәр

Ҡурдай-ҡуғыу унда осоп йомошон үтәр,

Ҡоҙғон таңдан һайрап, уның өнө бөтәр.


ҡумшуй – ҡамшай (талпан)

бурғуй – борғой, борғо

чирғуй – сирғый

чирғуй – һырғы

ҡарғуй – ҡарғый, ҡурғай (маяҡ)

тариғчи – тарысы (игенсе)

суруғчи – һораусы

букурчи – бөкөрсө (һуҡа)

каслинчү – кеҫәртке

турумтай – торомтай

тай – тай

туй – той

туй – туй

тий – тый

суй – һуй
бир тилкү тарисин икилә суймәс

Бер төлкө тиреһен икеләй һуймаҫ (тунамаҫ).


ҡаҙаш тимиш ҡаймәдҡ ҡазин тимиш ҡаймиш

Ҡарындаш, тиһәң – ҡайырылмай, ҡәйнеш, тиһәң – ҡайырыла.


Бардиң налук аймадиң

Кирү куруб ҡаймадиң

Куңул барү йаймадиң

Булдуң аринч булмағу

Барҙың – ниңә әйтмәнең,

Кире кереп, ҡыйманың?

Күңелеңдә барын йәймәнең –

Булдың әрнеү булмышы...


ҡарә түнәк качурсәдим

Ағир үни учурсәдим

Йатиканик качурсәдим

Сакиш ичрә кунум туғди

Ҡара төндө кисерҙем,

Ауыр өндө осорҙом,

Етегәнде күсерҙем –

Һағыш эсендә Көнөм тыуҙы.


утә -- ута

утә -- үтә


булсә кимник алтун кумуш авла итәр

андә булуб таңрикарү табғин үтәр

Булһа кемдең алтын-көмөшө -- аулы (ауланған) итәр,

Унда (тамуҡта) булып, Тәңрегә табыныу үтәр.


уши -- өшөй

уҡи – уҡый

уҡи – уҡшый

икә -- игә

улә -- өләш

улә -- элә

ули – олой
йазидә бури улисә

авдә ит бағри тартишур

Яҫыла (яланда) бүре олоһа,

Өйҙә эт бәғере тартышыр.


ули – һыуланыу, күшегеү
каҙуҡ лук улимәс

кувачлик куримәс

Кейемле – күшекмәҫ,

Йүгәнле – киреләнмәҫ.


унә -- өнә

инә -- инлә, ин һал


киши ати тириклә татир

Кеше итте (үҙе) тере сағында татыр.


сучи – сөсө

кучә -- көҫә


узик мани кучәйур

тун кун туруб йиғлайү

курди кузум тавраҡин

йурти ҡалиб ағлайу

Үҙәгем (йәнем) мине көҫәйҙер –

Төн-көн тороп илайым.

Күрҙе күҙем тупрағын –

Йорто ҡалып аунауын...


качи – ҡашый

буҙи – бейей


ҡуртғә буҙик билмәс йирим тәр тир

Ҡортҡа, бейей белмәһә, ерем тар, тир.


йиҙи – еҫе, йөҙәү

тарә -- тара

тар – тар
арслан ҡарисә сичғән утин куҙәзур

Арыҫлан ҡартайһа, сысҡан өңөн күҙәтер (аңдыр).


саси – һаҫы

мүш, мүши – бесәй


улдачи сичғән мүш ташаҡин ҡашир

Үләһе сысҡан бесәй ташағын ҡашыр.


сүлә -- һуғыш

ҡали – ҡалҡып, ҡалҡынып


йағиң табә титрү баҡиб буҡдаң билә

уғраб ҡачән ҡали калсә саңә ҡаршу сүлә

Дошманыңа табан тура бағып, бысағыңды беләүлә (ҡайра),

Үкереп ҡасан ҡалҡынып килһә һиңә, ҡаршы һуғыш.


ҡамади – ҡамашты
атаси анаси ачиғ алмилә йисә

уғли ҡизи тиши ҡамәр

Атаһы-анаһы әсе алма ейһә (ашаһа),

Уғлы-ҡыҙының теше ҡамашыр.


синә -- һына
ҡиш йәйғарү сувланүр

ар ат маник таврайүр

икләр йамә саврайүр

ат йин таҡи баҡрашүр

Ҡыш йәйерәп һыуланыр,

Ир, ат менеп, тарбайыр.

Ыйыҡтар (ауырыуҙар) йәнә һауығыр,

Ат-йән (мал-тыуар) тағы баҡрышыр.


сатғә -- сатлан, саталан
ажун туни кундузи йилкин качәр

кимни ҡали сатғәсә күчин кавәр

Заман төнө-көндөҙө елеп-ҡасыр,

Кемде, ҡалҡып, сатлаһа – көсөн ҡабыр.


курди мани амлайү

баҡди маңә имлайү

ҡалдим куңул тумлийү

ҡадғү мани турғурүр

Күрҙе (ҡараны) мине ымлап,

Баҡты миңә имләп.

Ҡалдым күңел тулышып –

Ҡайғы мине тураҡлар...


самлә -- сәмлә

санлә -- һанла

йастә -- яҫта
билкә букү йунчиди

ажун ани танчади

ардам ати тинчиди

йаркә такиб суртулүр

Белем бөркөп йонсоно,

Заман уны тансыны (сәпәне),

Артым аты тынсыны –

Ергә төкөлөп һөрнөгөр.


йаҡәдәҡи йалғәғәли аликдәки ичғинүр

Яҡалағын ялағандың ҡулындағыһы ысҡыныр.


йилкин булуб бардуҡи куңлум аңәр бағлайү

ҡалдим аринч ҡадғуҡә йшим уҙү йиғлайү

Елкенсәк булып (килеп) киткәстен, күңелемде уға бәйләнем,

Ҡалдым әрнеүле ҡайғыға – йәшем түгеп илайым...


чуғилә -- сүгәлә

шағилә, жағилә -- шаула


ҡатун сини чуғиләди

таңут бәкин йағиләди

ҡани аҡиб жағиләди

буйун сувин ҡизил сағди

Ҡатын-ҡытай һағаланы –

Таңут бәген яғаланы (яуланы).

Ҡаны ағып шауланы –

Буйын һыуына ҡыҙыл һауҙы.


йубилә -- йүпәләү, алдау
таңут хәни йубиләди

улум бирлә тубүләди

ҡаҙашләри табәләди

улум күруб йузи ағди

Таңут ханы йүпәләне,

Үлем менән түбәләне,

Ҡорҙаштары табаланы (таланы) –

Үлем күреп йөҙтүбән ауҙы...


сатиғсә -- һатыуса
әвин барҡин сатиғсәди

йулуғ бириб йариғсәди

тирик арсә туруғсәди

аңар саҡинч куни туғди

Өйөн-барыһын һатыулашты,

Йолоҡ (выкуп) биреп яраҡлашты,

Тере ҡалырға тырышты –

Уға һағыныс (һағыш) көнө тыуҙы...


ҡунуҡлә -- ҡунаҡла
йағи бакдин уҙуҡләди

куруб суни аҙуҡләди

улум ани ҡунуҡләди

ағиз ичрә ағу сағди

Дошман бәктән уҙҙырҙы,

Күреп шуны, аяҡланы.

Үлем уны ҡунаҡланы –

Ауыҙы эсенә ағыу һауҙы...


таң – тиң
таңсиздә такирмән турғурсә

йараҡсиздә йәр барир

Тиңһеҙҙә (тейешһеҙ ерҙә) тирмән торғоҙһа,

Яраҡһыҙҙа (көтмәгәндә) ер бәрер.


таң – таң ҡалыу

таң – таң


таң атә йурталим

буҙруч ҡанин ирталим

йасмил бакин урталим

амди йикит йавилсүн

Таң ата йөрөрбөҙ,

Бәҙрүш ҡанын иретербеҙ (ҡойорбоҙ),

Йәсмил бәген үртәрбеҙ –

Барса егет йыйылһын.


киң – киң
киң түн убрәмәс

каңашлик билик артәмәс

Киң тун иҙрәмәҫ,

Кәңәшле белем арытмаҫ.


маң – миң
бириң маңә сүзкийә

маңлик ҡарә тузҡийә

йалвин тутәр кузкийә

муңум маник билиңә

Бирсе миңә һүҙкәйең,

Миңле ҡара (ҡара миңле) төҫкәйең,

Ялҡын тотар (төтәр?) күҙкәйең –

Моңомдо минең белһәңсе!


аркә муң такир

тәғ саңириңә йил такир

Иргә моң тейер,

Тау сағылына ел тейер.


миң – мең
бирин бирин миң булүр

тамә тамә кул булүр

Берәм-берәм – мең булыр,

Тама-тама – күл булыр.


наң – нәмә?

наң – нәмә (әйбер, байлыҡ)


булмиш наңик савар сан

аҡрун аңар савинкил

бармиш наңик саҡинмә

азрәк аңар укуңил

Булмыш нәмәңде һөйәр һин,

Аҡрын уға һөйөн гел.

Бармыш (киткән) нәмәңде һағынма,

Аҙыраҡ шуға үкен гел.


йуң – йөн

йиң – ең


саңир – сағыл

сиңир – һеңер

таңиз – диңгеҙ

туңуз – дуңғыҙ

ҡуңуз – ҡуңыҙ, ҡуңғыҙ

муңуз – мөгөҙ


сускән үҙкә таңри муңуз бирмәс

Һөҙгән үгеҙгә Тәңре мөгөҙ бирмәҫ.


суңиш – һөңөш, һөңгөләшеү

сиңуҡ – һыныҡ

сиңил – һеңел, һеңле

куңул – күңел


күздан йарисә

куңулдан йамә йирәр

Күҙҙән йырағайһа,

Күңелдән йәме ерләнер (китер).


сиңаҡ – сыйнаҡ (серәкәй)
сандә ҡубар чаҙанләр

ҡуҙғү сиңаҡ йиланлар

дук миң ҡуйү туманләр

ҡуҙруҡ тикиб йукрушур

Һиндә ҡубар саяндар,

Ҡуҙғыр серәкәй, йыландар –

Дәү мең ҡубып, ун меңдәр

Ҡойроҡ текәләтеп йүгерешер.


суңук – һөйәк
аҙкү ар суңуки арир ати ҡалир

Изге ир һөйәге арыр, аты (исеме) ҡалыр.


туңү – туңҡолаҡ (һаңғырау)

туңә -- юлбарыҫ

ҡаҙиң – ҡайын
ҡаҙиң ҡашиңә сукут сүлиңә

Ҡайын – ҡайыҙына, өйәңке – һүленә.


тариң – тәрән

ҡалиң – ҡалым


ҡалиң бирсә ҡиз алир

карәк булсә ҡиз алир

Ҡалым бирһә -- ҡыҙ алыр,

(Ҡәбергә) керәк булһа – киҙеү алыр.


бирдим саңә ҡалиң

амди муни алиң

амкәк маник билиң

уғрәр туңур барғали

Бирҙем һиңә ҡалым,

Инде мыны алың.

Имгәкләнеүемде минең белең –

Үкеререм (дарманым) тыныр, (яныңа) барғылап.


йалиң – яланғас

йалиң – ялан


уҡуш савинч булсә ҡатиғ ухсунүр

Ығышлығы һөйөнөс булһа, ҡаты уҡшыныр.


мандә булнур савинч ути ҡаҙғү атәр

ҡарши куруб сағдич ани учмаҡ атәр

Миндә булыныр һөйөнөс уты – ҡайғыны атыр,

Ҡаршы күреп һағышты, уны ожмах итер.


саҡинч – һағыныс

ҡаринчә -- ҡаранса (ҡырмыҫҡа)

йаңән – фил
туйин табуғ сәк таңри сафинч сиз

Кафыр табынһа, Тәңре һөйөнөсһөҙ.


тун кун табун таңрикә буйнамағил

ҡурҡуб аңар айманү уйнамағил

Төн-көн табын Тәңрегә -- буйлама гел,

Ҡурҡып унан айманһыҙ, уйнама гел.


маңкү – мәңге
туғуб таҡи ҡалмади маңкү аран

ажун куни йулдузи тутчи туғәр

Тыуып, тағы ҡалманы мәңге ирҙәр,

Заман Көнө, йондоҙо (һаман) яҡтылыҡ түгәр.


йаңкү – яңғырау, шаңдау
йазмас атим йағмур

йаңилмәс билкә йаңкү

Яҙлыҡмаҫ атым – ямғыр,

Яңылышмаҫ билге – яңғырау (шаңдау).


йаңкә -- еңгә

ҡучңар – ҡусҡар (һарыҡ тәкәһе)

ашич – ашнаҡ, ҡаҙан
ики ҡучңәр баши

бир ашичтә бишмәс

Ике тәкә башы

Бер ашнаҡта бешмәҫ.


ҡаңдаш – ҡандаш (туған)
ҡаңдаш ҡумә урүр

уҡдаш урү тартәр

Ҡандаш күмеп орор,

Уҡташ үргә тартыр.


тирңаҡ – тырнаҡ

ҡалңуҡ – ҡауыҡ

туңлук – тынлыҡ

куңлак – күлмәк

ялңүс – яңғыҙ
ялңүс ҡәз утмәс

Яңғыҙ ҡаҙ ҡаңҡылдамаҫ.


йалңуҡ -- Әҙәм пәйғәмбәр
йалңуҡ уғли йүҡәҙүр

аҙкү ати ҡалир

Әҙәм уғлы юғалыр,

Изге аты (исеме) ҡалыр.


йалңуҡ -- әҙәм балалары
йағи арур йалңуҡник наңи тавәр

билик ари йағисин нәлик савәр

Дошман урыр әҙәмдәр нәмә (байлыҡ) табыр,

Белем ире дошманын ниңә һөйөр?


йалңуҡ – ялсы

йаңлуҡ – яңылыш

табчаң – топчан

ҡалҡаң – ҡалҡан

ҡазғанч – ҡаҙаныш

ҡурҡунч – ҡурҡыныс

ҡуңрағу – ҡыңғырау

ҡараңғү – ҡараңғы

йаң – ең (победи)

таңаш – тиңдәш


маник билә ҡайңашди

билки маңә таңашди

аран билә суңушди

алблар башин ул йүвар

Минең менән кәңәште,

Белеме миңә тиңләште,

Ирҙәр менән һөңгөләште –

Алптар башын ул юяр.


туңул – төңөл

тиңлаш – тыңлаш

таңлаш – таңлаш, таң ҡал

маңраш -- алыш


урди булит иңрашү

аҡти аҡин муңрашү

ҡалди будун таңлашү

кукрар таҡи маңрашур

Орҙо болот иңрәшеп,

Аҡты ағын мөңрәшеп,

Ҡалды бөтөнөһө таңлашып –

Күкрәр тағы, алышыр.


муңаш – менгәш

суңдә -- эҙәрлекләү

маңдә -- мөнтә
уҙү бариб суңдади

такрә туруб аңдиди

сачин ҡарә маңдәди

арзү лайү ар авәр

Үҙе барып эҙәрлекләне,

Тирәһендә тороп аңдыны,

Сәсен-ҡараһын мөнтәне –

Әрһеҙләнеп ир ауыр...


маңрә -- ҡысҡыр

муңрә -- мөңрә

тиңлә -- тыңла

саңлә -- саңла (сысып кит)

маңилә -- мейе ашау, ләззәтләнеү
ани йитиб суңүләди

башин йандрү йаңиләди

аран байуб маңиләди

аник албин ҡарә буғди

Уны етеп һөңгөләне,

Башын, яндырып, яңыланы.

Ирҙәр, байып, мейеһен ашаны –

Уның албын ҡара (гүр) быуҙы.


алин арслан тутәр

кучин сичғән тутмәс

Алғыр арыҫлан тотор,

Көслө сысҡан да тотмаҫ.


сандруш – һайраш
сабанда сандруш булсә

уруткүндә иртәш булмәс

Һабанда һайраш булһа,

Уратҡанда (ырҙында) ирешеү булмаҫ.


бурсмуҡ – бурҫыҡ

ҡилдруҡ – ҡылсыҡ

ҡурҡлиҡ – ҡурҡаҡлыҡ

турткил – дүрткел


ҡари укуз балдуҡә ҡурҡмәс

Ҡарт үгеҙ балтанан ҡурҡмаҫ.


ҡурҡмә аңар утрү туруб таҡрә йурә

ҡабсә аник албағутин андан турә

Ҡурҡма унан, оторо тороп тирәләй йөрө,

Ҡапһа, уның алптарын шунда тура.


ҡирҡ – ҡырҡ

силк – һелк

тирскәк – терҫәк
сүв курмәкинчә атук тартмә

Һыу күрмәйенсә итек тартма (сисмә).


карт – кирт

аларт – аларт

амурт – һыуыт
тусун мунуб сакиртсун

асизликин амуртсун

иткә кайик ҡайтартсун

тутмиш сәни умналим

Төҫөн (яҡшы атын) менеп һикертһен,

Эҫелеген һыуытһын,

Эттән кейек ҡайтартһын –

Тотмош һаны имләнем.


ҡабарт – ҡабарт

йадриҡ – ялтыраҡ

йарскү – ярғанат

йумуртғә -- йомортҡа

сүҙ – һөҙ (төкөр)
күккә сүҙсә йүзкә тушүр

Күккә һөҙһә (төкөрһә), йөҙгә төшөр.


сиҙ – һей

ҡүҙ – ҡуй


уғлум саңә ҡуҙурман ардам укут хүмәрү

билкә арик булуб сан баҡҡил аниң табәрү

Уғлым, һиңә ҡуям артым, ҡот-ҡомарыу,

Белекле ир булып һин, баҡ ҡыл (үҫтер) шуның табышын.


кәҙ – кей

сәлчи – һалсы, һалмасы (ашнаҡсы)

ҡалдурғә түн – ҡыптыр тун

инанч – инаныс


Хәйерле булырына инаныс бағлап, һүҙлектәге төрки һүҙҙәрҙең байтағын, ә әҙәби өлгөләрҙең бөтәһен дә бөгөнгө башҡорт уҡыусыһына йәтешләтеп күсерҙем, бөйөк баба китабын тулайым ғәрәпсәнән башҡортсаға ауҙарыуҙы арҙаҡлы ғалимдарыбыҙға ҡалдырам.

Йыһат Солтанов

31.12.2011



1 Тимәк, 1266 йылдың 1 авгусында.

2 Мәхмүт Ҡашғариҙың.

3 Тимәк, 1072 йылдың 25 ғинуарында.

4 Тимәк, 1074 йылда.





Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет