Джек Лондон. Мартин Иден Бірінші тарау

трамвайдың баспалдағында тұрып, кейін бұрылды, Мартиннің үңірейіп
кеткен көзін көргенде жүрегі елжіреп кетті.
— Немене, жүрмейсің бе?—деді ол.
Өзі жалма-жан трамвайдан түсе қалып, қасына барды.
— Мен денсаулық сақтау үшін бойлай жаяу жүремін,— деді ол.
— Жарайды, олай болса мен де жаяу жүрейін, маған да пайдалы болар.
Соңғы кезде нашарлап кетіппін.
Мартин апасына көз тоқтатып, бірінші рет қараған еді, өзгергенін енді
байқады. Шаршаған, үсті-басы алқам-салқам, беті күлдіреп, қатпарланып,
бəдені бұзылған; өзі біртүрлі жайылып, салпиып кетіпті; аяғын тырп-тырп
басып жүрген жүрісі дені сау, көңілі тетік əйелдің ұршықтай үйірілген
жеңіл жүрісін мазақ ету үшін əдейі жасаған карикатура сықылды.
— Қой, трамвай күтейік,— деді Мартин келесі аялдамаға жеткенде,
Гертруданың алқынып қалғанын аңғарып.
— Құдай-ау, сақтай гөр! Шаршағаным рас. Сен де трамвайға
отырсайшы. Ұлтаның өте жұқа екен. Солтүстік Оклендке жеткенше тесіліп
қалар.
— Үйде тағы бір пар башмағым бар,— деді Мартин.
— Ертең түскі асқа кел біздікіне,— деді Гертруда күтпеген жерде.—
Бернард үйде болмайды. Сан-Леандроға кеткелі жатыр.
Мартин басын шайқады, бірақ тамақ есіне түскенде, көздерінен жарқ
өткен қомағайлығын жасыра алған жоқ.
— Қалтаңда жалғыз песің жоқ, Март, сенің жаяу жүргенің сондықтан
ғой. Денсаулық сақтаймын деген боласың əліңе қарамай!
Пысқырайын деп еді, дəрмені жетпеді.
— Тұра тұршы...

Сумкасынан алып, Мартинге бес долларлық алтын ақша берді.
— Жақында туған күнің толып еді, ұмытып кетіппін оны.
Мартин алтын ақшаны уысына қалай қыса қойғанын өзі де байқамай
қалды, алмауға тиіс екенін кейін түсініп, қатты қобалжыды. Бірақ тамақ,
тіршілік, рух жəне тəн қуаты, творчестволық жігер тасқыны — бəрі осынау
оймақтың аузындай дөңгелек алтынның ішіне сыйып тұрған сияқты. Кім
білген, бəлкім бірдеме жазып тастаса мына секілді алтын дөңгелектің
талайын табар да. Марка сатып алуға ақшасы болмай стол астында
ыбырсып жатқан көп қолжазбаның үстіне тастай салған соңғы екі
мақаласы көзіне айқын елестеді. Олардың тасқа басылған аттары көзіне
оттай басылды: «Керемет абыздары», «Сұлулық бесігі». Əлі ешқайда
жібермеген еді оларды, осы құралыптас мақалаларының ішіндегі ең тəуірі-
ді. Əттең марка жоқ. Жіберсем өтер еді деген үміт аштыққа қосылып, екеуі
ақыры еріксіз көндірді: ол көз ілестірмей алтын теңгені қалтасына сүңгітіп
жіберді.
— Мен мұны өзіңе жүз есе етіп қайтарамын, Гертруда,— деді ол əрең,
өйткені, булығып, көмейі түйіліп, көзіне жас келген еді.— Осы сөзімді
ұмытпа! Енді бір жыл толмай мен мына сықылды жүз дөңгелек əкеліп
беремін саған. Менің сөзіме шанбай-ақ қой. Күт. Кезінде көрерсің!
Гертруда сөзіне сенген де жоқ. Əлденеге ұялды да, не дерін білмей:
— Ашығып жүрсің ғой, Март, білемін жайыңды. Кескініңде жазулы тұр
бəрі,— деді.— Түскі асқа үнемі келіп тұр. Хиггинботам үйде жоқта өзім
хабар етермін. Балалардың біреуін жібере қоярмын. Март-ау...
Мартин не айтайын деп келе жатқанын біле қойды, өйткені апасының
ой өрісі өзіне мəлім.
— Бір жерге орналаспайсың ба?
— Немене, сен де менен үміт үздің бе?
Гертруда басын шайқады.
— Маған өзімнен өзге ешкім сенбейді, Гертруда,— деді ол өз-өзінен
өршеленіп.— Дегенмен, бірсыпыра жақсы дүние жазып тастадым. Ерте ме,

кеш пе — бəріне де ақша алуым керек.
— Жақсы екенін қайдан білесің?
— Неге десең...— Əдебиет пен əдебиет тарихы туралы білетіндерінің
бəрі есіне түсе кетті де, өзіне не себепті сенетінін қаншама тəптіштеп
айтқанымен апасына түсіндіре алмасын білді. – Неге десең, журналда
басылып жүрген мақалалардың тоқсан тоғыз процентінен менің
жазғандарым артық.
— Сонда да орынды кеңеске құлақ асқаның жөн, иə, құлақ асқаның
жөн,— деді қайталап Гертруда,— ал ертең кел.
Мартин апасын трамвайға отырғызды да, өзі жүгіріп почтаға барып, бес
доллардың үш долларына марка сатып алды. Кейін, Морздардың үйіне бара
жатқан бетте почтаға кіріп, маркасының бəріне қалың-қалың көп пакет
тапсырды. Қолында екі центтік үш марка ғана қалған.
Ол бір есте қаларлық кеш еді, өйткені, Мартин сол күні Рэсс
Бриссенденмен танысты. Бриссенденнің Морздікіне қалай келгенін, кім
ертіп əкелгенін Мартин біле алған жоқ. Мұның жайын Руфьтен де сұраған
жоқ. Алдымен ол өте қуқыл, тым ажарсыз көрінді. Бір сағаттан кейін тіпті
надан екен деп те ойлап қалды. Өйткені, Бриссенден ұялмай-қызармай
бөлме біткеннің бəрін аралап, суреттерге қарағыштап, стол үстінде не
сөреде жатқан кітап-журналдарды тіміскілеумен болды. Ақыры өзге
жұртты мүлде елең қылмастан, өз үйінде жүрген немедей, шалқайып,
моррис креслосына барып отырды да, үн-түн жоқ, қалтасынан кітабын
алып, оқи бастады. Кітап оқып отырып, анда-санда шашын бір сыйпап
қояды. Сонан кейін Мартин оны ұмытып кеткен. Тек қонақ тарқар алдында
көріп қалады, өңкей келіншектердің ортасында əңгіме айтып отыр екен,
əйелдер оның сөзін рақаттанып тыңдай қалысыпты.
Үйіне қайтып бара жатып, Мартин жолда Бриссенденді қуып жетті.
— А, сіз екенсіз ғой,— деді оған.
Бриссенден құлықсыз күңк ете түсті де қатарласа жүрді. Мартин сонан
қайтып сөз тартқан жоқ, екеуі үн-түнсіз бірнеше квартал бірге жүрді.
— Паңсынған кəрі есек!

Күтпеген жерде нығарлай айтқан бұл сөз Мартинге тым тосын естілді.
Күлкісі келді, Бриссенденді бұрынғыдан да жек көріп кеткенін сезді.
— Сіз сол үйге неге барып жүрсіз?—деді ол тағы бір квартал жүргеннен
кейін.
— Өзіңіз ше?
— Құдай ақына, өзім де білмеймін. Бүгін бірінші баруым. Күн тəулікте
жиырма төрт сағат уақыт бар. Əйтеуір, бір жерде уақыт өткізу керек қой.
Жүріңіз, бірдеңе жұтайық.
Мартин өзінің елгезектігіне іштей ренжіді, үйінде «қара кəсібі» күтіп
тұрған; əрі бүгін түні ол Вейсманның бір томын оқымақ еді, Герберт
Спенсердің өзі жазған романнан да қызық өмірбаяны тағы тұр. Мынау
сүйкімсіз немеге уақыт алдырып керегі жоқ еді, деп ойлады Мартин. Бірақ
оны еліктірген серігі де, ішімдік те емес, соған байланысты жайттар:
жарқыраған аспалы шамдал шам, шар айна, жарқ-жұрқ, сыңғыр-сыңғыр
еткен шыны ыдыстар, қызара-бөрткен кісілер мен қызу-қызу сөздер. Иə, иə,
өмірде дегеніне жеткен, енді ақшаны судай шашып жүрген, паруайсыз,
көңілді мырзалардың саңқылдаған даусын естігісі келген. Мартин өзімен
өзі болып жалғыз қалған жан ғой — қырсық осында. Бриссенденнің
шақырғанына ере кету себебі де осынан. «Қайнар бұлақтан» кетіп, Джомен
қоштасқалы шарапханаға басын сұқпаған, дүкенші португалдан ішкен бір
стакан шараптан кейін əлі дым татпаған. Жігері емес, ақылы жасыса, адам
арақ аңсамайды. Қазір де оның ішуге зауқы жоқ. Бірақ жұрт ішіп, гуілдесіп,
айқайласып, қарқ-қарқ күліп, у-шу боп жатқан қызды-қыздыға кіргісі келді.
«Үңгір» де думанды кабактың бірі екен. Бриссенден мен Мартин сақтиян
креслоға шалқия отырып, шотланд вискиін содалы су араластырып, сіміре
жұтты.
Əңгіме-дүкен құрып, ара-тұра кезек-кезек арақ алдырып отырысты.
Араққа ақылын жеңдірмейтін Мартин шөлмектес серігінің де беріспей
отыруына аң-таң. Əсіресе, айтқан сөздері, пікірі ғажап. Көп ұзамай Мартин
Бриссенденнің білмейтіні жоқ, жалпы өмірде ұшыратқан екінші ең зиялы
интеллигентім екен деп ойлады.
Бірақ профессор Колдуэллдің басында бар кемшілік мұнда жоқ. Бұл бір
жанып тұрған от, ой-қиялы ұшқыр, көреген де зерек жан. Сөзге сондай

шебер. Жұқа ернінен ұшып шыққан өткір сөздері алғыр станокта ұшталған
құралдай теседі де, кеседі де. Енді бір сəтте ол айқын да ажарлы образдарға
толы көркем сөздерін толқытып, лекітіп, маржандай төгеді. Біресе сөздері
дауыл сұрапылына, əлем əлеметтеріне шақырған кернейдің шыңғырған
ұранды үніндей ащы естіледі, кейде күмістей сыңғырлайды, жұлдызды
аспанның салқын жасылындай жалт-жұлт етеді. Бриссенден ғылымның ең
соңғы табысын қысқаша айқын тұжырымдайды екен. Сонымен бірге
айтқандары ақын сөзіндей аңқылдайды, əсерін сөзбен баяндауға болмайды,
тек адамның көкірегінде оятқан нəзік те шытырман сезімі арқылы
асылдығын аңғаруға болар еді. Бриссенденнің ақылы адам баласының
болжауға тəжірибесі, айтуға тілі жетпеген сонау бұлдыр алыстағыны айқын
көре алатын сияқты. Оның дуалы аузы əдеттегі сөзге əдеттегіден өзге
мағына сыйғызады. Мүмкін, жабайы адам оның мазмұнын ұға алмас. Ал
Мартинге түсінікті де, жанына жағымды да.
Мартин демде Бриссенденге іші жылып қалды. Бұрын кітапта
оқығанын енді өмірде ұшыратқандай. Бұл бір алдында құрақ ұшып, құрдай
жорғалауына тұратын абзал адам екен, нағыз ойшыл екен. «Мен мұның
алдында кішірейіп, жік-жапар болайын»,— деп ойлады ол сөзін елтифатпен
тыңдай отырып.
— Биологияны, əлбетте, оқыған боларсыз?—деп қойды Мартин өзінің
де құр алақан емесін ескерткісі келгендей.
Бриссенден жоқ дегендей басын шайқады. Мартин таң қалды бұған.
— Биологияны білмейтін адам сіз жасаған тұжырымға келуге тиіс емес,
— деді Мартин Бриссенденнің көзінен оның да таңырқап қалғанын байқап.
— Сіздің қорытындыларыңыз ұлы ғалымдардың пікіріне үйлес. Олардың
еңбегін оқымауыңыз мүмкін емес.
— Мұны естігеніме қуанам, менің үстірт білігім ақиқатқа жол
тапқанына өте қуанамын. Бірақ пікірім дұрыс па, бұрыс па — маған
бəрібір. Өйткені, адам баласы абсолют ақиқатты бəрібір біле алмайды.
— Сіз Спенсердің жолын қуған шəкірті екенсіз ғой!— деп Мартин
қуанғаннан дауыстаңқырап жіберді.
— Бала жасымнан бері Спенсерді оқып көргенім жоқ. Бала кезімде
«Тəрбиесін» ғана оқығанмын.

— ІІІіркін, мен де сіз сықылды білімге оңай жетіліп кетер ме едім, деді
Мартин жарты сағаттан кейін Бриссенденнің білімін ақылымен түгел бір
саралап өтіп.— Бір ғажабы — қарсы сөз айтарлық саңылау қалдырмайсыз.
Ғылымның a posteriori (Тəжірибеге сүйену (лат.).) айтатынын сіз бірден
кесіп айтасыз да төтесінен тұп-тура дұрыс қорытынды жасай қоясыз.
Расында да, ақиқатқа төте жол тауыпсыз жəне сол жолмен көз ілестірмей
тез өте шығасыз. Бұл табиғаттан тыс зеректік.
— Иə, бұған ұстаздарым абыз Джозеф пен ағам Дэттон да қайран
қалатын,— деді Бриссенден.— Бірақ ешқандай керемет жоқ мұнда. Бақ
бергенде, мен қаршадайымнан католик колледжіне түскем. Өзіңіз қайда
оқып едіңіз?
Мартин өзі туралы сөйлеп отырғанда, екі көзі Бриссенденде болған:
ақсүйектерге лайық нəзік келбетіне, салбыраңқы иығына, стулге тастай
салған пальтосіне, оның қалтасынан сорайып шығып тұрған кітаптарға
зерттей қараған. Бриссенденнің беті мен нəзік қолдары күнге күйіп,
қоңырқай тартыпты, бұған Мартин таң қалды. Бриссенденді таза ауада
серуендеуге құмар жан деу қиын. Олай болса, қайда жүріп күнге күйді
екен? Мартинге бұл табиғи нəрсе емес, аурудың зардабы сияқты көрінді де,
Бриссенденнің екі ұрты суалған ашаң, сопақ жүзі мен сұлу қыр мұрнына
қайта-қайта қарап, осы туралы ойлана берді. Оның көз қиығында елеулі
ештеме жоқ. Жанары құбылған қара көздері онша үлкен де емес, тым
кішкене де емес; бірақ көз нұрында бір жасырын ғажап ой, қайшылық
белгісі бар. Көздері тəкаппар, адуын, тіпті, ашулы сияқты көрінгенімен
əлденеге аяныш сезім тудырады. Неге екені белгісіз, Мартин іштей
Бриссенденді аяп кетті, көп ұзамай мұның да сырын білді.
— Менің құрт ауруым бар,— деді Бриссенден өзінің жуырда ғана
Аризонадан келгенін айтып.— Онда екі жыл шамасы тұрдым: таза ауа
жұтып, тазардым.
— Мұндағы үйреншікті ауа райынан сескенбейсіз бе?
— Сескенбейсіз бе?
Ол сөзін жай қайталағанмен Мартин Бриссенденнің бұл дүниеде
ешнəрседен айылын жимайтынын түсінді. Ол көздерін сүзіп, танауын
желбіретіп, қыранша қаһарлана түскендей еді. Қатты сұқтанған Мартиннің

жүрегі дүрс-дүрс соқты.
«Неткен тамаша адам, ə»,— деп ойлады да, дауыстап:
Қатал тағдыр қайырым етпей,
Қан жұтсам да бас имен,—
деді.
— Гэнлиді жақсы көресіз бе?—деді Бриссенден көздері нұрланып,
жадырап.— Əрине, оны жақсы көрмеу мүмкін емес. Аһ, Гэнли! Мəңгі
өшпес рух! Ол осы күні журналдарға өлең жазып жүрген дарынсыз
ақынсымақтардың қасында кілең əтектің ортасында жүрген гладиатор
сияқты.
— Журналдарда басылған дүние сізге ұнамай ма?— деді Мартин.
— Е, өзіңізге ше?—деп ақырғанда, Мартин селк ете түсті.
— Мен... мен де аздап жазушы едім, дəлірек айтсам, менің де журналға
бірдеме жазбақ ойымда бар.
— Талабыңыз жаман емес,— деді сəл жуасыған Бриссенден.— Жазу
ойыңызда болар, бірақ қайыры болмас. Бұған дейін сəтсіздікке ұшырап
келгеніңізді түсінемін, сол үшін де бағалаймын, сыйлаймын. Не жазып
жүргеніңізді де білемін, тіпті шығармаңызды оқудың керегі жоқ. Лəкин, бір
ғана кемшілігіңіз бар, сізге бөгет болып жүрген сол. Тегі, шығармаңыздың
мазмұны терең болар, ал журналдарға мұндайдың мүлде қажеті жоқ.
Оларға керегі қоқыр-соқыр, керегін артығымен алып та жүр бірақ, сізден
емес, əлбетте.
— Қара кəсіптен менің де қашып жүргенім жоқ.
— Жоқ, керісінше...— Бриссенден сəл кідірді де, Мартиниің өзін,
уқаланған ескі галстугін, жылтырап кеткен жеңдерін, жиегі қырқылған
манжеттерін өткір, өжет көздерімен бір шолып өтті; сонан көз тоқтатып,
омсырайған оның жүдеу кескініне қарап, біраз отырды.— Жоқ, қара кəсіп
қайта сізден безім жүр, ол бойлауық болып алған, тегі, ұстата қоймас. Бері
қара, қымбаттым, егер ас ұсынсам, өкпелемейсіз бе?

Мартин қызарып кеткенін сезді, Бриссенден бұған масайрап күлді.
— Тоқ адам ас іш дегенге өкпелемейді,— деді ол.
— Аздырғыш əзəзіл!—деді қызараңдап Мартин.
— Қарағым-ау, жазығым сұрағаным ба, басқа не айттым?
— Айтып қараңыз!
— Солай ма? Ендеше менің есебіме менімен бірге ас ішуге шақырамын.
Бриссенден осы сөзді айтты да, ресторанға баратын ыңғай білдіріп,
орнынан тұрды.
Ызасы келген Мартин жұдырығын түйді, қаны қызып, екі шекесі
дуылдады.
— Атақты жылан обыр келді! Жыланды тірілей жұтады! Тірілей
жұтады!—деді Бриссенден жəрмеңкедегі балағанның жаршыларына
еліктеп.
— Расында да, осы тірілей жұтып жіберейін бе?—деді Мартин аурудан
əбден жүдеген Бриссенденге оқты көзімен ата қарап.
— Мен бірақ татымаймын оған.
— Сіз емес, сылтауы іс татымайды десеңізші,— деді Мартин шын
ықыласымен күліп.— Шынымды айтсам, сіз отырғызып кеттіңіз. Менің
ашығуым табиғи нəрсе, ұялатын түгі де жоқ. Көріп отырсыз, əдет-ғұрып
дегенге, соқыр сенімге мəн бермеймін. Сіз шымбайыма əдейі тие
сөйлегесін, мен де теріс бағып, соқыр сенімнің соңына еріп кетіппін.
— Иə, шамданып қалдыңыз,— деді Бриссенден.
— Шамданғаным рас, мойындаймын онымды. Адамның бала жасынан
қанына сіңген соқыр сенімдері болады. Жетілдім-ақ, дегенмен кейде
осылай сыр беріп қалатыным рас. Əркімнің бір əлсіз жері бар, əлгі қит етсе,
қағанағы жарыла қалады деген сөз осыдан шыққан болар.

— Енді жарылмай ма?
— Жарылмайды.
— Нықпысың?
— Нықпын.
— Олай болса, жүріңіз, тамақ ішейік.
— Жүріңіз.
Мартип араққа ақша төлемек болып, қалған екі долларын шығара
бергенде, Бриссенден алақанымен иығынан сыпайы қағым еді, қайтадан
қалтасына сала қойды.

жүктеу/скачать 1.82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: