ӘҪӘРҘӘр ун дүрт томда том IX коммунист роман и повести Роман һәм повестәр
жүктеу/скачать 2.02 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЙӨКМӘТКЕҺЕ КОММУНИСТ. Роман.............................................3 ПОВЕСТӘР
- М. Мирхәйҙәров”.
IX Бөгөн опера театрында яңы сезон асыу спектакле – йылдағыса “Томбойоҡкүл” балеты. Көн һаман кискә ауыша, спектакль башланыр сәғәт яҡынлай ҙа яҡынлай... Сәғит, бүлмәһендә яңғыҙы ҡалып, Сәғиҙә хаҡында уйлай. Теге аяныслы көндә уны тиҙ ярҙам дауаханаһына үҙе оҙатып ҡуйһа ла, башҡа күрешкәне лә, шылтыратышҡаны ла юҡ: йәйге ялында ай буйына диңгеҙ ярында Алғыр Ниәтшин менән бергә булғандарын ишетеп көйөндө шул... Һағышынан айный алмай, телевизор клавишаһына баҫа. Экрандағы кеше йөҙө томанланған күҙҙәренә көскә тоташа, тауышы меңәр саҡрымдағылай тоноҡланып ишетелә: -- Бөгөнгө беҙҙең зәңгәр планетабыҙҙың хәле – үҙен араҡы, тәмәке һәм төрлө наркотиктар менән тынҡыслаған ахмаҡ әҙәм балаһыныҡы кеүек. Ул бахырҙың бауыры, бөйөрө, үпкәләре, йөрәге һәм башҡа эске органдары шул зарарлы матдәләрҙән нисек һыҡтап һыҙлаһа, киңгәһә, зәңгәр планетабыҙҙың да яҙмышы ҡыл осонда: күкккә ашҡан ағыулы быуҙарҙан, ергә-һыуға һеңгән химикаттарҙан, күҙгә күренмәй йәйелеүсе бысраҡтарҙан арсаланырға хәле ҡалмай бара уның. Минутлыҡ рәхәткә алданып үҙенең мәңгелек ғүмерен әжәл алҡымына һалған әҙәм балаһы бөгөн инде яңғыҙ үҙен генә түгел, ә көллө тәбиғәтте, бөтә планетаны аяныс хәлгә тарыта. Әҙәм организмының да, зәңгәр планетабыҙҙың да ағыуҙарға ҡарышырлыҡ тәҡәте ҡороп бара – уның эске резервтарының да сиге бар. Шул критик сиккә етеү – үлем... Замандаштарым, белегеҙ! Үҙенең сафлығын юйған әҙәм – донъяның сафлығын быуа. Үҙенең сафлығын ҡайғыртҡан йән – донъяның сафлығын һаҡлай... Сәғит клавишаны батыра, зәңгәр экран тоноҡланып һүрелә. Ҡайҙа ғына һуғылһаң да, әлеге лә баяғы бер балыҡ башы. Юҡ, былай ҡалыу мөмкин түгел! Өҫтәлдәге ҡайырма календарҙе аса. Ике дана театр билеты ҡыҫтырылған. Эйе, ике, сөнки ул Сәғиҙә бейегән иң шәп “Томбойоҡкүл” спектакленә йәнә кемделер килтерергә ғәҙәтләнгән... Сәғит күҙҙәрен йомған килеш театр билеттарына төблеп ҡата, оҙаҡ ойоп ултыра, күҙе йомоҡ килеш барып койкаһына йығыла. Бына ул үҙен күңеленең ҡараңғы бушлығынан алыҫтағы зәңгәр планетаға бағып торғандай тоя. Юҡ, сағыу балҡышлы саф зәңгәр, юҡ! – ап-аҡ саф томбойоҡ был! Ғаләм төпкөлөнән һомғол һабағында тирбәлә. Япа-яңғыҙ аҡ томбойоҡ, берҙән-бер аҡ томбойоҡ. Ҡайһындай саф томбойоҡ!.. Ләкин һомғол һабаҡ буйлап үрмәләй-үрмәләй ҡара быу күтәрелә, томбойоҡҡа ҡылйыландай урала. Үҙе – ҡара, ә һаҡалы еп-ерән... Сәғит, ошо ҡотосҡос ҡылйыландың беҙҙәй осло күҙҙәрен күрмәҫ өсөн, муйынын һындырырҙай артҡа салҡая, башын сатнатырҙай бәрә стенаға. Өнмө был, төшмө, әллә хәтәр һаташыумы?.. Ишек шаҡыйҙар икән. Әсәһе, кемдәрҙелер эйәртеп инеп, уның баш осонда тора. Төшлөгөн уҙған ҡояштың һүрән нурҙары тиртә тәҙрәнән. Ишек төбөндәгеләр тамаҡ ҡыра. Бәй, үҙебеҙҙең Алеша менән Дуняша – вахтасы ҡыҙыҡай бит был! Эйәртенешеп килгәндәр. Ҡарағыҙ әле: ҡыҙҙарҙың һипкел-йондоҙҙар һибелеп биҙәлгән йөҙҙәре ниндәй матур – күктәрҙең сихри яҡтылығы ошо йөҙҙәрҙән башлана! Күкрәгенән шатлыҡ тулҡыны сайпылған Сәғит айнып ырғып торҙо, ҡунаҡтарҙы түргә уҙырға ҡыҫтаны. Ләкин йәштәр бик ашығыс ҡына килгәндәр икән. Ҡыҙҙың шаян һипкелдәре менән йәм-йәшел егет күҙҙәре яңы йоҡонан уянғандай иҫәнгерәүле Сәғиттең күңелендә, нисектер, икеһе бергә ҡушылды – йәшкелт иҙел ҡосағында шат тирбәлеүсе аҡсарлаҡтар көтөүендәй сағыу ҡыуаныс тыуҙы. -- Беләһегеҙме, Сәғит ағай, -- тине Алеша, күҙҙәренең саф йәшеллегенә бүлмәне күмелдереп, тулҡынланыуҙан һүҙҙәрен яртылаш йотоп, -- Дуняша менән балетҡа тип килгәйнек, тик... тик... билет таба алмайбыҙ. -- Тантаналы сезон асыу, “Томбойоҡкүл” бит әле... – тине ҡыҙ. – Шундай үкенес... Һеҙ, Сәғит ағай, телефондан шылтыратып, контрамарка алып бирмәҫһегеҙме икән? Ошо мәлдә Сәғиткә донъя йөҙө ҡапыл яҡтырып, сафланып киткәндәй булды, уның күҙ алдында ап-аҡ томбойоҡ төҫмөрләнде. Йөрәгенең тулағанын башҡалар ҙа ишеткәндәй албырғанып, календәргә ҡыҫтырылған ике билетты алды, матростың түш кеҫәһенә төшөрҙө: -- Хәйерле юл теләйем, дуҫтар, һеҙгә... Бөгөн... бөгөн... прима-балерина Сәғиҙә Салауатова бейей... – Ҡунаҡтарҙы ишектән оҙатып ҡалып, көҙгө янына килде, таушалған күлдәген һалып, ҡарҙай ап-аҡ нейлон күлдәген кейеп, иң айбарлы галстугын бәйләне. “Эйе, беҙҙәрҙең сезон ябыла – һеҙҙәрҙеке асыла!..” Контрамарканы үҙенә алырға тейеш... Ҡәҙерле уҡыусым, күҙ һалһаңсы Ағиҙелдән күтәрелмеш киртләс-киртләс мәрмәр баҫҡыстар буйына! Унда, биш аҙымын бер баҫып, үҙенә ҡуша йылға елдәрен эйәртеп, мыҡты һынлы ағиҙелсе ҡалаға менеп бара. Баҫҡыстар артта ҡалды, егет, сажин аҙымдарын һалып, ике ҡулын ныҡ һелтәп, нурҙай тура урам буйлап ашыға. Елгә ҡаршы күкрәк киреп, ҡыйыу аҙымлап бара – Планетаның тәбиғәтен һаҡлаусы инспектор. Донъяның ул ағын да, ҡараһын да күрә белергә тейеш! Сәғит шуны йөрәге менән тоя: икеһенең хушлашыу кисе түгел был. Томбойоҡтар ил күрке өсөн тыуа, томбойоҡтар хушлашмаҫҡа, мәңге бәхет килтерергә үркелә -- бына шуны белеү зарур беҙҙәргә. Эйе, ҡара йәнле ҡылйыландар томбойоҡто уралып быумаһын өсөн, һәр беребеҙ үҙендәге ап-аҡ томбойоҡ сафлығын балҡытырға, Матурлыҡты арыҫландарҙай ҡурсаларға бурыслы. 25.12.1976 ЙӨКМӘТКЕҺЕ КОММУНИСТ. Роман.............................................3 ПОВЕСТӘР ХЕҘМӘТ..............................................................112 ТЕГӘНӘК.............................................................159 КИПАРИСТАР СӘСКӘ АТҠАН САҠТА.............195 ТОМБОЙОҠ.........................................................225 1 Ямиғ – йыйыусы (соборный), бөтә мәхәллә йыйылып йома намаҙы уҡыла торған ҙур мәсет. 2 Хөлләһе – кейеме. 3 Ерекмәндең – ер (ауыл) кешеһенең. 4 “Мулдәкә”леккә -- уҡытыусылыҡҡа, ҡаҙаҡ балаларын уҡытырға. 5 Ҡалтаһы – аҡса һауыты. 6 Кершәнник – атаҡлы урыҫ яҙыусыһы Н.А. Крашенинниковтың бабаһы Петр Крашенинников беҙҙең бабаларҙан һатып алынған ерҙә нигеҙләгән баҙарлы ҡасаба, хәҙерге Петровское (Сәнкем-Биктимергә 18 саҡрым). 7 Биштәр – арҡа тоҡсайы. 8 Бүтәгә -- даланың ер йөҙөн япҡан ҡылдай нескә йомшаҡ һабаҡлы үлән (ковыль), ә уның көмөштәй ҡыл-сәскәһе – ҡылған. 9 Мәғзүм (эскерһеҙ) – мулла улдарына хөрмәтләп өндәшеү. 10 Шәриҡтәштәренә -- бергә уҡыусыларына. 11 Баш яҡҡа – йылғаларыбыҙ (йәғни Ҡаҫмарт, Һаҡмар) башланған яҡҡа – һыу үренә. 12 Фатих Дәүләтшин 1917 йылдың 25 – 29 авгусындағы II Башҡорт ҡоролтайында Башҡорт Мәркәз Шураһының (Башҡорт Үҙәк Советының) малиә (финанс) эштәре бүлеге мөдире итеп һайлана. 13 Ғөбәйҙула Тажи улы Уразов (Мөхәммәткамал Дәүләтшиндың ҡыҙының улы) 1918 йылда – ҡыйыу ҡыҙыл партизан, 1919 – 20 йылдарҙа -- Муса Мортазин бригадаһының полк комиссары; 1920 йылдың июнендә совет Башҡорт ваҡытлы хөкүмәте ағзалары эш урындарын ташлап киткәс, Шәмиғолов режимындағы яңы хөкүмәттең секретаре итеп һайлана. 14 Хут – ҡышҡы селлә аҙағындағы шартлама һыуыҡ. 15 Һаумал – яңы ғына өлгөргән, ҡырҡыуланмаған йәш ҡымыҙ. 16 Әхмәтзәки Вәлиди Туғандың “Хәтирәләр”енән алынды. 17 Гүаһ – таныу. 18 Деисылыҡ тәғлимәте буйынса, Аллаһы Тәғәлә ғәләмде яралта ла һуңынан донъя эштәренә ҡыҫылмай, тәбиғәт үҙ ҡанундарынса хәрәкәт итә, ә кеше иһә үҙ ихтыярында. 19 Мәмүн (813 – 833) – был хәлиф ваҡытында исламдың мутазилсы ағымы рәсми төҫ ала. Мутазилсылар Ҡөрьәндең Алла тарафынан бирелеүен танымай, уны боронғо грек фәлсәфәһенә яҡынайтырға тырыша. 20 Шөбһә -- шик, икеләнеү. 21 Тәҡсир – ғәйеплемен, мәғәнәһендә. 22 Зөлҡәрнәйҙең – Александр Македонскийҙың. 23 Фатих – асыусы, башлап ебәреүсе, яулап алыусы. 24 Вәлие – эйәһе, хужаһы. 25 Атлы казак – башҡорт казачийҙары. 26 Ыҫтанында – станицаһында. 27 Ғабдула (Абдулла) Дәүләтшин – 1918 йылда Ырымбурҙа Автономиялы Башҡорт хөкүмәте большевиктар тарафынан ҡулға алынғас, уның урынына (халыҡ күҙен буяр өсөндөр) шулар ойошторған Ваҡытлы Башҡорт Революцион Комитеты рәйесе. 28 Янарал – генерал. 29 Сәрғәскәр – ғәскәр башлығы, командующий. 30 Ғәбделәхәт Сибәғәт улы Сәйетбатталов – боронғо шағирыбыҙ Һибәтулла Сәлиховтың дүртенсе быуын тоҡомо (шәжәрәһе: Сәлих – Һибәтулла – Сәйетбаттал – Сибәғәтулла – Ғәбделәхәт), 1917 йылдан – большевик; 1918 йылда Ырымбур казактары йыйынында йыйын президиумына ағза, йыйын сәркәтибе итеп һайлана; Сәнкем-Биктимер төбәгендә ҡыҙыл гвардия ойоштороп, уның командиры була, аҡтар ҡамалышында ҡалған Орскиҙа – ҡаланың оборона башлығы; Ҡыҙыл Армия сафтарында төрлө фронттарҙа һуғыша; 1920 йылда Башчека рәйесе урынбаҫары булараҡ Башҡорт автономияһының дошмандары шәмиғоловсыларҙы рәсми рәүештә ҡыйыу фашлай; шунан һуң Башглавмилиция башлығы вазифаһында 1921 йылдың 6 февралендә ҡапыл үлә. 31 Әҫпе – аллергия йәки астма, әҫпе еләге төнәтмәһен эсеп дауаланалар. 32 Хөрриәт – азатлыҡ. 33 Әлхасил – ҡыҫҡаһы. 34 Темеҫкен – разведчик. 35 Дахил – эскелек. 36 Ирәм (Имир) – шул исемле гермафродит тәүбабабыҙ Дәү Хоҙайҙың (“Урал батыр” эпосындағы Йәнбирҙе менән Йәнбикәнең) гүзәл баҡсаһы – атабыҙ Әҙәм (Урал), өсөбеҙ Һауа (Шүлгән) яралған ожмах. 37 Ауыл аҫырауы – аҙна һайын сиратлап өйберенсә йәшәп тамаҡ туйҙырыусы үкһеҙ етьем бала. 38 Һибә -- бүләк, бушлай биреү (спонсорлыҡ). 39 Мөхәммәт пәйғәмбәр еренә хаж ҡылып, Зәм-зәм шишмәһенән алып ҡайтмалы изге һыу. 40 Ғәбделхәй Иркәбаев, буласаҡ шағир, 1919 йылда большевиктар тарафынан яуыздарса үлтерелә. 41 Сәлем Солтанов – 1918 йылда Ғәбделәхәт Сәйетбатталов әтрәтенең ҡыҙыл гвардиясыһы; 1919 йылда аҡ башҡорт ғәскәре һалдаттары араһында уларҙы ҡыҙылдар яғына сығырға өндәп йөрөүсе өгөтсө-агитатор, шул йылдың февралендә Темәстә башҡорт ғәскәренең ҡыҙылдар яғына сығыуын ҡарарлаған ғәскәри йыйын делегаты. 42 Төхфәт Сенәкәй – буласаҡ шағир, Шаһизада Бәпесевтең Ырымбур осор дуҫы, ул һәләк ителгәс, уның түгелеп-сәселеп ҡалған әҫәрҙәрен ил буйынса йөрөп йыйыусы, шағир хаҡында хәтирәләр авторы. 43 “Столыпин галстуктары” – батша самодержавиеһына ҡаршы көрәшеүселәрҙең аҫыулы кәүҙәләре һәленеп торған дар бағаналарын халыҡ шулай атаны. 44 Рассыльный – курьер, йомошҡа йөрөүсе. 45 Ғәбйәлиловтар – 1921 йылда Автономиялы Башҡорт Совет Социалистик Республикаһына ҡаршы хәҙерге Ырымбур өлкәһендә ҡораллы фетнә ойошторған һәм Муса Мортазин тарафынан баҫтырылып ҡулға алынған ағалы-энелеләр. 46 Ҡөрьәнел-хафиз – Ҡөрьәнде яттан белеүсе. 47 Утыпша (утопший) – һал ағыҙғанда төпкә батып ятып ҡала торған бүрәнә. 48 Әһле (әһел) – эйә. 49 Нәһи сикләнмеш – сикләнеше тыйылған. 50 Ҡыҫҡаса алына. 51 Ылыҫ – улус, волость. 52 Багбестан – Бағбостан Вилдан ҡыҙы Мөьминова (1884, хәҙерге Ырымбур өлкәһе Һарыҡташ районы Ҡабан ауылында – 1963, Өфө ҡалаһында) – танылған мәғрифәтсе, Ырымбурҙа ҡыҙҙар мәктәбе асҡан, Совет осоронда Өфөлә уҡытыусы. 53 Тәсаллыт –тәьҫире, йоғонтоһо. 54 Маәшбәһә -- шуның кеүек. 55 Лазым – тейешле. 56 Шөғбә -- бүлек. 57 Груһ – төркөм, группа. 58 Һазым – һеңдереү. 59 Мөнасип – тиңдәш. 60 Муафыйҡ – килешле, ярашлы. 61 Хәсис -- әшәке, түбән, һаран кеше. 62 Ибраһим Бикчәнтәйев – 30-ынсы йылдарҙа РКП(б)-ның Ырымбур өлкә комитетының татар телендәге органы – “Коммуна” гәзите редакторы, совет яҙыусыһы Әнүәр Бикчәнтәйевтең ата яғынан туғаны. 63 Татар милләтселәренең баяғы “ҡыҙыллашҡан” ойошмаһы. 64 Ҡот – кит, кит балығы. 65 Пакһауз – тимер юл станцияһындағы йөктәр келәте. 66 Б.В. Точисский – башҡа ҡараштағы һис кем менән килешмәүсән ҡарт большевик; 1918 йылда уны өйөндә Н.Д. Кашириндың ҡыҙыл казактары үлтереп, мәйетен ҡала ситендәге тиреҫлеккә сығарып ташлап, бер-нисә көн үткәс өҫтөнә сүп өйөп яндыралар. 67 Гайдар – һәйҙәр, хәйҙәр, әйҙәр (һуғышҡа әйҙәүсе). 68 Киреһенсә, ҡанлы Шәмиғолов режимы уларҙы юҡ иттертергә юҫыҡланған. 69 Таҫыллы дәүләт эшмәкәре Мөхәммәтйән Ғәлиулла улы Булатов. 70 Ирҙәре эшләп йөрөп ҡулға алынған кантон үҙәге Темәстән. 71 Буласаҡ №1 мәктәп урынында. 72 Был ваҡиғаны хәҙерге Әбйәлил районы Асҡар ҡасабаһынан билдәле Мөғәлләм сәсән Мирхәйҙәров авторға ошолай яҙҙы: “Беҙ кисә генә (29.01.1972) һикһән йәштәге Моратшин Абдулла ҡарт менән осраштыҡ, башҡа ҡарттар ҙа бар ине. Ул Поленов хаҡында бик асыҡ белә. Баймаҡ районы Ҡуштүбә ауылынан 7 башҡортто атырға алып сыға, улар менән әле генә плендан ҡайтып килгән уҡытыусы Шаһимырҙанов та була – бик мыҡты, көслө; герман һуғышында атлы ғәскәрҙә хеҙмәт иткән. Ете кеше араһында: “Былар беҙҙе Темәскә кантон төбөнә еткермәй үҙ хөкөмдәрен ҡылмаҡсылар. Шулай була ҡалһа, тотайыҡ та аймылышайыҡ. Яулашып шәһит үләйек”, -- тиҙәр. Атырға булғанда, был ҡаса. Ҡара арғымаҡ менгән Поленов ҡыуып етеп, ҡылысы менән һелтәнә, был ергә ята. Поленов үтеп, боролғас, был тағы аунай; өс-дүрт һелтәнгәс, ҡылысын тартып ала, палачтың уң ҡулын ҡушҡарынан өҙә саба. Икенсегә асыу-көс менән һелтәгәнендә, ҡаяға тейеп, ҡылысы сурт-урталай һына. Нагандан атып үлтерелә Шаһимырҙанов уҡытыусы һәм башҡалары ла. Һорашып яҙып алыусы: М. Мирхәйҙәров”. Автор менән осрашыуында ул тәүҙә себен эйәләтеп штаб бүлмәһенең мейес башында ятҡан, шунан һуң ҡыҙыл табутҡа һалынған Поленов ҡулының матәм митингыһы үткәреп, оркестр уйнатып күмелеүен һөйләне. 73 Һуңынан был “Комсомольская правда” гәзитенең 1990й. 12 февраль һанында ла баҫылып тыҡты. 74 Эреҡорт — “рекорд” һүҙен шулай әйтә. 75 Шабра (урыҫса) – күрше. 76 Сусҡа балаһын – сирек литр араҡылы шешәне, тигән һүҙ. 77 “Литературная газета” №37, 8 сентябрь 1971 йыл. жүктеу/скачать 2.02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|