АЎЫЛ-ХОЖАЛЫҒЫНДА ИСБИЛЕРМЕНШИЛИКТИ РАЎАЖЛАНДЫРЫЎДА ФЕРМЕР ХОЖАЛЫҚЛАРЫНЫҢ ӘҲМИЙЕТИ

АЎЫЛ-ХОЖАЛЫҒЫНДА ИСБИЛЕРМЕНШИЛИКТИ РАЎАЖЛАНДЫРЫЎДА ФЕРМЕР ХОЖАЛЫҚЛАРЫНЫҢ ӘҲМИЙЕТИ

Реформалардың дәслепки басқышында мәмлекетимиздиң аўыл-хожалығының абаданшылығын тәмийинлеў ҳәмде жобалы экономикадан базар экономикасына өтиўдиң дәслепки тийкарлары жаратылды. Бунда баслы бағдар жеке үй алды участкаларын раўажландырыўға дыққат қаратылған еди, нәтийжеде олардың жер майданлары еки есеге көбейип, халықты азық-аўқат өнимлери менен үзликсиз тәмийинлеўге ерисилди.

Реформаның екинши басқышында «Жер кодекси», «Аўыл-хожалық кооперативи ҳаққында», «Фермер хожалықлары ҳаққында», «Дийхан хожалығы ҳаққындағы» Нызамлар қабыл етилип, норматив ҳүжжетлер тастыйықланды.

Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2003-жыл 24-марттағы «Аўыл-хожалығында реформаларды тереңлестириўдиң әҳмиетли бағдарлары ҳаққындағы» Пәрманы, аўыл-хожалығында тарийхый әҳмиетке ийе ҳүжжет болып, тараўдың раўажланыўында жаңа басқышты белгилеп берди.

Аўыл-хожалығындағы реформалар экономикалық өзгерислердиң ең әҳмиетли буўыны деп белгиленди, жаңаша хожалық механизми-фермер хожалықларын шөлкемлестириў ҳәм ҳәрекетиниң тийкарғы қағыйдалары ислеп шығылды. «Меншик мәселесин шешиў,-деди Президентимиз И.Каримов, -базарды иске асырыўға қаратылған барлық илажлар системасының фундаменти болып хызмет етеди».

Фермер хожалықларын раўажландырыўды хошаметлеў ушын ҳуқықый ҳәм шөлкемлестириўшилик илажлар жәнеде беккемленди. Фермерлерге ажыратылған жерлерди мийрас етип қалдырыў шәрти менен узақ мүддетли 50 жылға шекем ижараға алыў ҳуқықы нызам менен белгиленди. Республика бюджетинен фермерлерди қоллап-қуўатлаў ушын көплеген муғдарда кредитлер ажыратыла баслады.

Республикамыздағы фермер хожалықлары ғәрезсиз субъект сыпатында өзиниң толық ҳәрекет етиўи ҳәм раўажланыўы тийкарларын, оның өзине тән болған принциплери қурайды. Бул принциплер төмендегилерден ибарат:

1. 
   Өндирис процессине тийисли шериклеслерди ғәрезсиз таңлаў ҳәм олар менен өз-ара қатнасларды еркин орнатыў.
   
2. 
   Фермер хожалығын жүргизиў ушын жер участкаларын, ҳәрекеттеги нызамларға байланыслы 50 жылға шекем, бирақта 30 жылдан кем болмаған мүддетке толық ижараға алыў.
   
3. 
   Барлық өндирислик қураллар, турақ-жай, техника, шарўа маллары сыяқлы аўыл-хожалығының басқада, хожалықты жүргизиў ушын зәрүр болған қуралларына толық ийелик етиў.
   
4. 
   Өним жетистириўдиң қурамын еркин белгилеў, жетистирилген өнимди сатыў ҳәмде алынатуғын табыстан пайдаланыў еркинлиги.
   
5. 
   Фермер хожалықларының мәмлекет тәрепинен финанс-экономикалық ҳәм басқада формаларда қоллап-қуўатланыўы.
   
6. 
   Хожалықты ғәрезсиз басқарыў ҳәм оның ҳәрекети ушын толык экономикалық жуўапкершилик.
   
7. 
   Хожалық ағзаларының, жоқары өним ҳәм зүрәәтлиликти асырыў ушын өз-ара биргеликте мийнет етиўи.
   
8. 
   Фермер хожалығы ағзаларына, мәмлекеттиң социаллық-тәмийнат, ғаррылық, майыплық ҳәмде ўақытша мийнетке жарамсыз болғанда төленетуғын напақаларын алыў ҳуқықының гарантиясы.
   

Фермер хожалықларының саны ҳәм оларға ажыратылған егислик майданлардың көбейиўи нәтийжесинде аўыл-хожалық егинлериниң қурамы ҳәм майданларында олардың үлеси жылдан-жылға асып бармақта. Мәселен, Республикамызда фермер хожалықлары бойынша 1995-2010-жылларда масақлы дән егилген майданлар 11,4 мың гектардан 691,6 мың гектарға шекем, жетистирилген өнимниң көлеми 17,2 мың тоннадан, 2645,2 мың тоннаға шекем, пахташылықта 3,4 мың гектардан 785,2 мың гектарға ҳәм 6,3 мың тоннадан 1834,5 мың тоннаға шекем, мийўе-овощ, картошка ҳәм палыз егинлери 9,4 мың гектардан 82,9 мың гектарға ҳәм 30,7 мың тоннадан 768,0 мың тоннаға шекем өсти.

Дийханшылықтың тийкарғы өнимлерин ислеп шығарыўдың хожалық жүритиў формалары бойынша структурасында кескин алға илгерилеўлер болды. Дән жетистириўде аўыл хожалығы кәрханаларының үлеси 2010-жылда 1991-жылға қарағанда 55,1 процентке, картошка жетистириў 50,1 процентке, овощ жетистириў 35,9 процентке қысқарды. 2010-жылда картошка ҳәм овощлардың көпшилиги дийхан хожалықлары тәрепинен ислеп шығарылды. Фермер хожалықларының дән жетистириўдеги үлеси сезилерли түрде артты (0,1 проценттен 76,4 процентке шекем).

Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2003-жыл 27-октябрьдеги 3342-санлы «Фермер хожалықларын 2004-2006-жылларда раўажландырыў концепциясы ҳаққындағы» Пәрманы ҳәм Министрлер Кеңесиниң 2004-жыл 30-октябрьдеги 476-санлы «2004-2006-жылларда фермер хожалықларын раўажландырыў концепциясын иске асырыў илажлары ҳаққындағы» қарары қабыл етилди. Бул концепция келешекте аўыл-хожалық өнимлерин жетистириўде тийкарғы субъект болып есапланатуғын фермер хожалықларын 2004-2006- жыллар даўамында турақлы раўажландырыўды тәмийинлеў мақсетинде ислеп шығылды. Бул ислеп шығылған концепция, аўыл халқының табысларының асыўына ғана емес ал Республикамыздың халқын сапалы ҳәм арзан азық-аўқат өнимлери, санаатты болса жергиликли шийки-зат пенен тәмийинлеў дәрежесин жақсылаўға мүмкиншилик жаратады.

1. 
   «Фермер хўжалиги тўғрисида» ги Узбекистон Республикасининг Қонуни. 2004.
   
2. 
   Салимов Б.Т.ва бошқалар «Деҳқон ва фермер хўжаликлари иқтисоди» Т.2004.
   

Саноат ишлаб чиқариши тараққиётининг бутун жараёнини белгилаб берадиган халқ хўжалигининг асосий тармоқларидан бири кон-қазиб олиш комплекси ҳисобланади. Валюта тўпланиши манбаи бўлган саноат учун хом ашё – қора, ноёб, рангли ва асл металларга эҳтиёж мунтазам ошиб бормоқда.

Минерал ресурсларнинг қайтадан тикланмаслиги, улардан оқилона фойдаланиш зарурати, қазиб чиқариш, қайта ишлаш ва ташишда нес-нобуд бўлишини камайтириш, шунингдек иккиламчи хом ашё сифатида ишлатиш ва минерал ресурслардан фойдаланишда экологик иқтисодий ёндошувга риоя қилиш лозим. Минерал-хом ашё ресурсларига бўлган эҳтиёж истеъмол маҳсулотлари ишлаб чиқаришга нисбатан жадал ортиб бормоқда.

Қорақолпоғистонда фойдали қазилма катта заҳиралари мавжуд. Фойдали қазилмаларнинг кўпгина турлари таркибида фойдали компонентлар юқори даражада бўлибгина колмай, катта миқдорда йўлдош элементларга ҳам эга; конларнинг кўпчилигида очиқ усулда ишлаш мумкин, рудаларни бойитиш технологияси ҳам нисбатан оддий. Бу технология кўп миқдорда фойдали компонентлар чиқаришни ва жаҳон бозорида харидоргир маҳсулот олишни таъминлайди.

Бир қатор фойдали қазилмалар, чунончи, олтин, уран, мис, табиий газ, вольфрам, калий тўзлари, фосфорит, каолин бўйича Ўзбекистон тасдиқланган заҳиралар ва истиқболли рудалар жиҳатидан дунёда етакчи ўринларни эгаллайди.

Маълумки, бозор иқтисодиёти шароитида минерал-хом ашё ресурслари ҳам ички, ҳам ташқи бозорнинг истеъмол объекти бўлиб ҳисобланади. Шулардан келиб чиқиб, бозор иқтисодиёти шароитида мамлакат минерал-хом ашё базасини мустаҳкамлашда улардан самарали ва оқилона фойдаланилиши лозим.

Қизилқумда захиралари ўнлаб тоннани ташкил қиладиган Даугизтоғ ва Амантайтоғ олтин-сульфид Булуткон, Балпантоғ, Аристантоғ, Турбой конлари аниқланган.

_____________

Промышленность Республики Узбекистан -2006 г.стат.сборник Гос ком РУз по стат. 2007.
Республика ҳудудида кумуш захирасининг асосий миқдори Қалмақир ва Дальнее, Учқулоч, Хандиза комплекс конларига тўғри келади.

Уран захираси ва қазиб олиниши бўйича Ўзбекистон дунёнинг етакчи ўнлигига киради. Уран билан қўшимча равишда рений, скандий, селен, ноёб ер унсурлари қазиб олиниши мумкин. Уран захирасининг маълум кисми Қорақалпоғистонда жойлашган.

Бу ерда ўнлаб темир руда конлари топилган. Тебирбулоқ титанмагнетит кони Уралдаги Качканар конига ўхшаш.

Республика ҳудудида Алисой, Оқсойда марганецнинг йирик конлари аниқланган.

Қизилқумда Марокаш турига яқин бўлган қатор фосфоритлар конлари очилган. Жерой-Сардар конининг фосфор ангидриди захиралари ишлатилмоқда. Фосфор ангидридининг умумий захираси 33,5 млн. т бўлган Қоракатин ва Шимолий Джетимтау конлари аниқланган.

Республикада калий бўлган ўғитлар ишлаб чиқариш учун хом ашё базаси эга – бу Тубегатан калий тузлари конидир. Унинг ўрганилган захиралари 686 млн. т ни ташкил қилади, таркибидаги хлорли калий миқдори 36,8 фоизга тенг.

Тошли туз кони Қорақалпоғистондаги Оққалъа конлари 90 млрд. т га баҳоланган. Борсакелмас туз кони ва Жамансой оҳактош кони негизида 270 минг т кальцийлаштирилган ва 100 минг т каустик сода ишлаб чиқариш қувватига эга бўлган Қўнғирот сода заводи фаолият юритмоқда.

Республикада рангли, ноёб ва тарқоқ металлар йирик базаси ташкил қилинди, булар бевосита ва комплекс конларни қамраб олади. Вольфрамни Саутбой ва Саритоғ, Турбой, Олтинтоғ, Ауминза-Белтоғ руда туманларидаги конларда прогнозлаш ва излаш ишларини кучайтириш орқали вольфрам хом ашё базасини мустаҳкамланди.

Сирдарё ва Амударё сланец манбалари икки ҳавзасида прогноз килинган.Уларнинг чегараси қўшни давлатлар – Тожикистон, Туркманистон, Қозоғистонга бориб тақалади, бу улкан ресурслар мавжудлигидан далолат беради, дастлабки баҳоларга қараганда захира 93 млрд т тенг.

Республика нометалл фойдали қазилмаларнинг катта ресурсларига эга. Буларга, асосан, кон-руда ва кон-кимё хом ашёси, агрорудалар, шиша-сопол хом ашёси, қурилиш материаллари конлари киради. Хом ашёси турли саноат ва озиқ-овқат маҳсулотларини тозалаш учун сорбент сифатида ишлатиладиган кўп сонли конлар, шунингдек абразив материаллар манбалари мавжуд. Безатувчи, яримқиммат ва кам учрайдиган қимматбаҳо тошлар турфа хил учрайди.

___________________________

«Региональная экономика и Управление» Абдурахмонов К., Абдуллаев О., Дадабоев М. –Учебник Т. -2007г

Курилиш материаллари ғишт, цемент, керамзит хом ашёси, кесиладиган тош, гипс, оҳактош, бетонни тўлдирувчи ва бошқаларнинг жуда куп кони мавжуд. Улар негизида иссиқликни сақловчи,том ёпиш материаллари ишлаб чиқариш бўйича корхоналар, шунингдек кулолчилик комбинатлари ва шиша, асбоцемент трубалар ишлаб чиқарадиган заводлар ишламоқда.

Рангдор тошлар хом ашёси турли хил кам учрайдиган, баъзида эса ноёб рангдор тошлар, минераллар ва тоғ жинслари кенг тарқалган. Рангдор тошларнинг куп тури топаз, турмалин ,аквамарин, тоғ биллури, пушти кварц, гранатнинг деярли барча турлари, шунингдек заргарлик-безатувчи тошлар: руда конлари Султануездогда мавжуд.

Гидроминерал хом ашёси Устюрт артезиан ҳавзаларининг ерости сувларини тадқиқ қилиш натижасида йод, бром, литий, рубидий, цезий, стронций ва бошқаларнинг саноат концентрацияси топилди. Уларни комплекс ўзлаштириш табиий газ, нефть ва конденсатни қазиб олиш билан бирга катта иқтисодий самара берибгина қолмай, атроф муҳитга техноген таъсирни камайтиради.

Ерости сувлари истеъмол ва қишлоқ хўжалигини сув билан таъминлашда уларнинг аҳамияти беқиёс. Кораколпокстон республикаси қазилма бойликлари катта имкониятларга эга.
Кўплаб конларнинг комплекслилиги ва қўшимча унсурлар ажратиб олиш имконияти уларнинг қадрини оширади.

Кораколпоғистон республикаси ҳудуди халқ хўжалигида қўлланиладиган минерал хом ашёнинг ҳар хил турларини ўз ичига олган турли фойдали қазилмаларга бой. Айникса,Устюртда, Орол денгизигининг куриган жойларида нефть, газ ва конденсат захираларига бой. Бу ерларда Россия, Малайзии, Сингапур ва бошка хорижий мамлакатлар геология кидирув ишларини олиб бормокда.

______________________

«Минтаканинг ижтимоий-иктисодий салохияти» Ташпулатова Л.М. Т. –ТДИУ -2004 й.

Республикадаги қазилма манбаларини комплекс ўрганиш муҳим иқтисодий натижаларга олиб келди. Аниқланишича, қатор конлардаги қўшимча компонентлар, қазилма жинслари, қолдиқли бойитиш, кондициясиз рудалар қолдиқларини ҳам ишлатиш, улардан олинган маҳсулотлар конларни ўзлаштириш рентабелллигини анча оширади.

Республиканинг минерал-хом ашё базаси тизимли равишда урганиш захираларининг нихоят катта эканлигидан далолат беради, улардан фойдаланиш самарадорлигини яхшилашни амалга ошириш бирламчи вазифалардан бири саналади.

Бозор муносабатлари шароитида Кораколпокстоннинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланиши учун фойдали қазилмаларни қазиб олиш ва уларни қайта ишлашнинг юқори даражаси муҳим аҳамиятга эга бўлади. Хозирги шароитида бу сезиларли иқтисодий самара беради ва ноишлаб чиқариш харажатларини камайтиради.

Ўзбекистон Республикаси томонидан казилма бойликларни казиб олиш ва фойдаланиш буйича қонунлар кобул килинган.

Ўзбекистон Республикасида еростидан фойдаланиш масалаларини бошқарадиган асосий қонун 2002 йил 13 декабрда янги таҳрирда қабул қилинган «Ерости бойликлари тўғрисида»ги Қонун ҳисобланади. Қонун ерости бойликларига эгалик қилиш, улардан фойдаланиш ва қўллаш, еростидан фойдаланишда ерости бойликлари, атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва иш хавфсизлиги муносабатларини тартибга солади.

Ўзбекистон Республикасининг 2008 йил 1 январидан жорий этилган янги Солиқ кодексига мувофиқ ерости қазилмаларидан фойдаланувчи имзолаш ва тижорат аниқлаш бонусларини тўлайди. Имзолаш бонуси ерости қазилмаларидан фойдаланувчининг тегишли лицензия асосида фойдали қазилмаларни излаш, ўрганиш ва қазиб олиш бўйича фаолиятни амалга ошириш ҳуқуқини берадиган бир марталик қатъий белгиланган тўловидир.

Тижорат аниқлаш бонуси тегишли лицензияда кўрсатилган ерости участкасида ҳар бир фойдали қазилмани тижорат йўлида топганлиги, ўрганиш пайтида қазиб олинадиган захиралар кўпайганлиги учун тўланади.

Қонун еростини геологик ўрганиш ишларини молиялаштирган юридик ва жисмоний шахсларга тадқиқ қилинган фойдали қазилма конига ишлов бериш учун лицензияни олишга фавқулодда ҳуқуқ беради.

«Ерости бойликлари тўғрисида»ги Қонуннинг янги таҳририга мувофиқ еростидан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқлари анча кенгайган.

1. 
   И.А.Каримов « Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқоралик жамиятни ривожлантириш концепцияси «Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг «Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси қонунчилик палатаси ва сенатининг қўшма мажилисиндаги маърузаси. //Халқ газетаси 2010 йил 13 ноябрь.
   
2. 
   И.А.Каримов Жахон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишининг йўллари ва чоралари. –Т. Ўзбекистон, 2009 31-34 б.
   
3. 
   И.А.Каримов «Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамиятини барпо этиш-устувор мақсадимиз. –Т. Иқтисодиет -2010 -122 б.
   
4. 
   Абулқосимов Ҳ. Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотлар –Т: Академия, 2008 йил.
   
5. 
   Абдурахмонов К.Х., Абдуллаев О., Дадабоев Ш. «Региональная экономика и управление» 2007г.
   
6. 
   Ташпулатова Л.М. «Минтақанинг ижтимоий-иқтисодий салохияти Т: ТДИУ -2004 йил.
   

Бизнинг республикамизда 20 йиллик давомида олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотларда кичик бизнесни ривожлантиришга катта эътибор берилмоқда. Президент И.А.Каримов 21 январ 2011 йилдаги баёнатида «биз ҳаммамиз кичик бизнeс ва xусусий тадбиркoрлик иқтисoдиётнинг тeз ўзгариб турадиган бoзoр талабларига жавoб бeришини таъминлайдиган замoнавий тузилмаларини шакллантиришда, янги иш ўринларини ташкил қилишда ва аҳoли дарoмадларини oширишда қанчалик ўта муҳим рoл ўйнашини албатта чуқур англаймиз.

Кичик бизнeс ва xусусий тадбиркoрлик сoҳасининг мамлакатимизни мoдeрнизация қилиш ва янгилашнинг ишoнчли таянчи бўлган мулкдoрлар синфини, ўрни ўрта синфни шакллантиришдаги улкан аҳамиятини ҳeч нарса билан қиёслаб бўлмайди»³- деб ўткан эди.

Узбекистон Республикасида 2010 йил ЯИМ дерлик 52,5% кичик бизнес ва тадбиркорлик асоси ташкил этган, ва 2011 йилда мазкур соҳанинг ЯИМги улуши 54 фойзга етказиш кўзда тутилган.

Қорақалпоғистон Республикасида 2010 йилда рўйхатга олинган кичик бизнес субъектларининг сони 8967 тани, шундан фаолият кўрсатаётганлари 7463 тани ташкил қилиб, ўтган йилга нисбатан

Фаолият кўрсатмаётган кичик бизнес субъектларини 1504 та бўлиб, уларнинг руйхатдан ўтган субъектлардаги улуши 16,8 фоизни ташкил этди.

Қорақалпоғистон Республикаси тижорат банклари томонидан кичик бизнесни ривожлантириш мақсадида 2010 йилда 105964,7 млн.сўм миқдорида кредитлар ажратилди яъни 2009 йилга нисбатан 139,8 фоизни ташкил килди. Шу жумладан 105057,4 млн.сўм банкларнинг ўз маблағлари ҳисобидан ва 907,3 млн.сўм бюджетдан ташқари жамғармалар ҳисобидан ажратилди. Ишлаб чиқариш ва таъмирлашга 12881,2 млн.сўм, хизматлар соҳасига 18618,0 млн.сўм, қурилиш соҳасига 9974,3 млн.сўм, қишлоқ хўжалиги соҳасига 23916,2 млн.сўм, айланма маблағларни тўлдириш ҳисобига ва ТМБ харид килишга 29621,7 млн.сўм ва бошқаларга 10953,3 млн.сўм миқдорида кредитлар берилди.

Мамлакатимизда кичик бизнесни ривожлантиришда бир қанча амаллар оширилганлиги билан, ечилиши зарурли бўлган муоммалар ҳали ҳам мавжуд. Асосан, кичик бизнес субъектлари учун узоқ муддатли кредитларининг ҳажмини кўпайтириш, раҳобат муҳитини шакллантириш, янги техника ва технологияларни жорий етиш учун чет ел инвестицияларини жалб этиш зарур. Корхоналарни замонавий техника-технологиялар билан жиҳозлаш ҳамда рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш уларсиз мумкин эмас.

Рақобатбардошлик - бу очиқ иқтисодий тизимнинг ҳар қандай иқтисодий субъектга қўядиган асосий талабидир. Рақобатбардош бўлиш бу товар ва хизматларнинг ташқи ёки ички бозорга мўлжалланганлигидан қатъий назар истеъмол, сифат ва баҳо кўрсаткичларини дунё стандартлари даражасига кўтаришдан иборат бўлиб, корхоналарнинг рақобатчилар билан иқтисодий курашда устунликка эга бўлиши кўп жиҳатдан мамлакатдаги иқтисодий шароитга, рақобатчилик афзалликларининг тўрт асосий белгиси: омил шароитлари (табиий, меҳнат, технологик ва инвестицион ресурслар, инфратузилма ва ҳ.к) нинг жаҳон бозоридаги рақобатбардош, ёрдамчи соҳаларнинг мавжудлиги, маҳсулот ва хизматларга бўлган талаб, корхонанинг стратегияси ва унинг ички бозордаги рақобати таркиби ва мазмуни билан белгиланади.

Соғлом рақобатни ривожлантиришда аксарият ҳолларда иқтисодиётимиз учун хос бўлган қуйидаги муаммоларни бартараф этиш чора-тадбирлар тизими ишлаб чиқилиши муҳим аҳамият касб этади:

- тармоқлар тузилишидаги номувофиқликлар ва ишлаб чиқаришда юқори технологияларнинг етишмаслиги;

- соҳа ва тармоқлар миқёсидаги рақобатда адолат мезонларининг бузилиши;

- мансабдор шахслар томонидан тадбиркорлик фаолияти борасида суистеъмоллик ҳолатларига йўл қўйилиши;

- нарх белгилашда монопол мавқенинг сақланиб қолиши, хусусан иктисодиётнинг аграр ва индустриал секторида нархларнинг кескин фарқланиши;

- мамлакатга товарларнинг контрабанда йўли билан кириб келиши;

- фаолият турини ва даромадларни яшириш ҳолатларининг мавжудлиги;

- соғлом пул муомаласи учун ҳозирги шароитдан келиб чиқадиган бозор инфратузилмасининг етарли эмаслиги;

- субъектларнинг бозор иқтисодиёти қоидаларини чуқур тушуниб етмасликлари;

- иқтисодий жиноятчилик ҳолатларининг мавжудлиги.

Шу муносабат билан рақобат муносабатларини ривожлантиришнинг мавжуд реал имкониятларини ҳисобга олиш муҳим рол ўйнайди.

1. 
   И.А.Каримов «Барча рeжа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, xалқимиз фарoвoнлигини oширишга xизмат қилади» 2010 йилда мамлакатимизни ижтимoий-иқтисoдий ривoжлантириш якунлари ва 2011 йилга мўлжалланган eнг муҳим устувoр йўналишларга бағишланган Узбeкистoн Рeспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси
   
2. 
   «Ишлар таҳлил қилинди вазифалар белгиланди» Қорақалпоғистон тонги газетаси. 2011 йил., 3-феврал, №7 сони (913)
   
3. 
   Қорақалпоғистон Республикасининг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимoий-иқтисoдий ривoжлантириш якунлари бўйича статистик маълумотлар
   

Мамлакатимиз аграр тармағида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш асосида бозор муносабатларини шакллантиришнинг ташкилий, иқтисодий ва ҳуқуқий механизмлари тўлиқ яратилди. Натижда тармоқда турли мулкчилик ва хўжалик юритиш субъектлари тенг ҳуқуқ ва эркинликда фаолият кўрсатмоқда.

Сўнгги йилларда аграр тармоқда товар маҳсулоти ишлаб чиқарувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ва таъминот корханалари ўртасидаги иқтисодий муносабатларни бозор талаблари асосида такомиллаштириш энг аввало қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини бошқаришнинг бозор тамойилларига мос келадиган ташкилий тузилмани шакллантириш; қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи асосий субъект сифатида фермер хўжаликларини устувор йўналиш сифатида ривожлантириш ва уларнинг мустақиллигини кенгайтириш ҳамда ҳуқуқий муҳофазасини таъминлаш; суғорма деҳқончилик майдонлари чекланган шароитда қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчиларнинг манфаатларини таъминлашга қаратилган иқтисодий ва ҳуқуқий шарт-шароитлар яратиш, тайёрлов, қайта ишлаш ва моддий-техника ресурслари етказиб берувчи корхоналар, молия-банк муассасалари ҳамда бошқа хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида мустаҳкам ўзаро иқтисодий муносабатларни такомиллаштириш тадбирлари белгиланган.

Аграр тармоқда юқорида белгиланган тадбирлар орасида ўзаро ҳамкорлик асосида ўрнатиладиган иқтисодий муносабатлар алоҳида ўринни эгаллайди. Чунки, аграр тармоқда қишлоқ хўжалиги маҳсулот ишлаб чиқарувчи хўжалик субъектлари билан тайёрлов, хизмат кўрсатадиган ва таъминот йўналишидаги корхоналар, молия-банк тизимидаги муассасалар ўртасидаги ҳуқуқий-иқтисодий муносабатларнинг қонуний тузилиши ва амал қилиниши пировард натижада томонларнинг моддий манфаатдорликларини ошириши билан бир қаторда мамлакат аграр тармоғини барқарор ривожланиши ва тармоқ ялпи маҳсулоти кўпайишини таъминлайди.

Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов 2002 йилнинг биринши ярим йиллигида Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантириш юзасидан устувор вазифалар тўғрисидаги маърузасида «Ҳозирги кунда давлат, қишлоқ ҳўжалиги корхонаси ва деҳқон, фермер ўртасидаги муносабатлар фақат шартнома асосида қурилмоқда ва қурилиши шарт» деб қатъий кўрсатиб ўтди.

Аммо, аграр тармоқда товар маҳсулоти ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш ва таъминот жараёнларида иқтисодий муносабатларини бузилиши, энг аввало тузилган шартнома жараёнида белгиланган мажбуриятлар, унда кўрсатилган иқтисодий-молиявий шартларни ўз муддатида бажармаслик маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ва деҳқонлар моддий манфаатдорлигини таъминлашга салбий таъсир кўрсатмоқда.

Ўзбекистон Республикасининг маъмурий-таркибий худуди бўлган Қорақалпоғистон Республикаси мамлакатимизнинг шимолий минтақаси ҳисобланади. Қорақалпоғистон Республикаси қишлоқ хўжалигида мамлакат ялпи худудий маҳсулотининг 3,4 фоизи, асосий қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бўлган пахта хомашёсининг 5,0 фоизи ва доннинг 4,0 фоизи ишлаб чиқарилади.

Айниқса, товар маҳсулоти ишлаб чиқарувчилар ва тайёрлов ҳамда қайта ишлаш корхоналари ўртасида ўзаро иқтисодий муносабатларда томонларнинг, биринчи навбатда деҳқонларнинг манфаатларини камситилиши ва ҳуқуқларини поймол қилиниши, иқтисодий муносабатларнинг асосини ташкил этувчи контрактация шартномаларини тузилиши жойларда кўпроқ «компания» тарзида амалга оширилиши, ўзаро муносабатларда иқтисодий механизмлар ўрнига маъмурий-буйруқбозлик услубини қўлланилиши, шартномада белгиланган шартларни ўз муддатида бажарилишининг молиявий-иқтисодий жиҳатдан таъминланмаганлиги, шартномалар тузилишидан бошлаб унинг муддати тугагунгача бўлган даврда томонлар ўзларига юклатилган жавобгарлик ва мажбуриятлар маъсулиятини тўлиқ ҳис қилмасликлари, умуман аграр тармоқда иқтисодий муносабатларнинг ҳуқуқий, ташкилий ва иқтисодий механизмларини такомиллаштириш асосида бозор тамойилларига мос, ҳуқуқий жиҳатдан томонлар манфаатдорлиги кафолатланган иқтисодий муносабатларни жорий қилиш бўйича алоҳида илмий-амалий асосланган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш долзарб вазифалардан ҳисобланади

Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози шароитида мамлакатимизда кичик бизнeс вa xусусий тaдбиркoрликни жaдaл ривoжлaнтириш иқтисoдий ўсишни таъминлaш, янги иш ўринлaрини тaшкил қилиш, aҳoлининг дaрoмaдлaри вa фaрoвoнлигини oширишнинг муҳим омили сифатида амал қилмоқда.2009 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг маҳсулот ишлаб чиқаришдаги салмоғи қишлоқ хўжалигида 97,9 фоиз, пулли хизматлар кўрсатишда 48,7 фоиз, чакана товар айланмасида 46,5 фоизни ташкил этгани ҳолда, саноат ишлаб чиқаришида атиги 16,9 фоизга етган, холос.

2009 йил давомида қишлоқ жойларда 197,2 км узунликдаги табиий газ, 1665 км узунликдаги ичимлик сув тармоқлари қувурларини тортиш, 366 та қишлоқ аҳоли пунктларида ичимлик сув таъминоти объектларини реконструкция қилиш, ободонлаштириш бошқармаларини 2100 дона махсус техникалар билан жиҳозлаш, 134 та кўп қаватли уйларни мукаммал таъмирлаш ишлари бажарилганини кўришимиз мумкин. Умуман олганда, ҳудудларда ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилма объектларининг қуриб, ишга туширилиши натижасида, республика бўйича қўшимча 1,3 млн. нафар аҳолининг ёки 268,4 мингта оиланинг турмуш даражаси яхшиланиб, зарур ҳаётий ва ижтимоий-маиший эҳтиёжларга бўлган талабини қондиришга эришилган. Бу эса, юқорида таъкидланганидек, аҳоли ва хўжалик юритувчи субъектларнинг моддий фаровонлиги ва имкониятларининг кенгайиши орқали ички эҳтиёжнинг ўсишигa аҳамиятли таъсир кўрсатади.

Қишлoқ xўжaлигидaги ислoҳoтлaрни чуқурлaштириш, сoҳaнинг мoддий-тexник бaзaсини мустaҳкaмлaш, энг муҳими, қишлoқ xўжaлиги иқтисoдиётини юксaлтириш, юртимизни oбoд этиш йўлидa тoбoрa ҳaл қилувчи кучгa aйлaниб бoрaётгaн фeрмeрлик ҳaрaкaтининг сaмaрaсини янaдa oшириш мaқсaдидa йирик кўламдаги ишлaр амалга оширилмоқда.

Ўтиш иқтисодиёти мамлакатлари тажрибаси кўрсатишича ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқаришда янги иқтисодий механизмларни жорий этиш «синов ва хатолар» услубида амалга оширилади.

Республикада аграр иқтисодиётини эркинлаштириш жараёни чуқурлашиб бормоқда яъни «иқтисодиётни эркинлаштириш» тушунчаси ҳам кўпроқ жамият ҳаётида учрайдиган маъмурий услублар ёрдамида бошқариадиган иқтисодиётдан, эркин бозорга ўтишда қўлланиладиган атамалар шаклида ўз мазмун моҳиятига эга бўла бошлади.

Фикримизча, иқтисодиётни эркинлаштириш-бу давлатнинг хўжалик юритувчи субъектларнинг ишлаб чиқариш-молиявий фаолиятига аралашувини камайтира бориши бевосита боғлиқ. Ишлаб чиқариш муносабатлари тез ўзгаришга мойил эмаслиги, у ўнлаб йиллар давомида шаклланиши ва такомиллашиши туфайли, ўз имкониятларини амалга ошириш асосида янги ишлаб чиқариш усулларига ўрин беради. Ушбу жараён узоқ давом этувчи ривожланиш босқичини босиб ўтиб, сайқалланади.

Иқтисодиётни эркинлаштириш кўрсаткичлари фермернинг маҳсулот етиштириш билан боғлиқ фаолияти эркинлиги даражаси орқали ифодаланиши лозим.

Тармоқ иқтисодиётини эркинлаштиришнинг асосий йўналишлари қўйидагилар ҳисобланади: деҳқоннинг асосий ишлаб чиқариш воситаларига эгалигини таъминлаш; маҳсулот ва яратилган қўшимча қийматга эгалик қилинишини таъминлаш; экинлар таркибини белгилаш ва агротехник тадбирларни амалга оширишда эркинлигини таъминлаш; маҳсулот сотиш каналини танлаш ва баҳо белгилаш эркинлигини таъминлаш; хорижий ҳамкорлар билан ишлаб чиқариш алоқалари ўрнатишга имкон яратиш; рақобат муҳитидаги ресурслар бозоридан эркин маҳсулот сотиб олиш имкониятини яратиш; рақобат муҳитидаги хизматлар бозоридан сифати ва баҳоси жиҳатидан мақул хизматлар харид қилиш имкониятини яратиш; рақобат муҳитидаги қайта ишлаш корхоналарига маҳсулот сотиш имкониятини яратиш чора-тадбирларини амалга ошириш.