Экономика факультети бизнес ҳӘм басқарыў факультети экономиканы раўажландырыўда модернизациялаў, киши бизнес ҳәм жеке исбилерменликтиң орны Мақалалар топламы Экономика илимлериниң кандидаты Б. Мырзаевтың редакторлығында

БЕРДАҚ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҚАЛПАҚ МӘМЛЕКЕТЛИК УНИВЕРСИТЕТИ

Редакторлар: Ережепова Б.

Пахратдинова Ш.

Отеев О.

Пикир билдириўшилер:

Экономиканы раўажландырыўда модернизациялаў, киши бизнес ҳәм жеке исбилерменликтиң орны /Мақалалар топламы экономика илимлериниң кандидаты Б.Мырзаевтың редакторлығында – Нөкис: «Қарақалпақстан», 2011 ж.

Топламда берилган мақалалардың мазмунына авторлардың өзлери жуўапкер саналады

© Авторлар жәмәәти, 2011

© «Қарақалпақстан» баспасы, 2011
КИРИСИЎ
Бүгинги күнде республикамыз экономикасын раўажландырыўда модернизациялаў, киши бизнес ҳәм жеке исбилерменликтиң орны жүдә үлкен әҳмийетке ийе машқалалардан бири болып табылады. Бүгинги күнде бул машқалаларды шешиў бағдарында Өзбекстан Республикасы Президенти И.Каримов «Мәмлекетимизде демократиялық реформаларды жәнеде тереңлестириў ҳәм пуқаралық жәмийетти раўажландырыў концепциясында» - «Ҳәзирги ўақытта және бир әҳмийетли мәселе - елимиз экономикасында киши бизнес, биринши гезекте, жеке исбилерменликтиң роли ҳәм үлесин және де кеңейтиўди тәмийинлей алатуғын нызамларды қабыл етеў мәселеси биз ушын әҳмийетли болып қалмақта.

Өзбекстанның быйылғы жылғы жалпы ишки өниминде киши бизнестиң үлеси 50 проценттен артып баратырғанына қарамастан, бул тараў реал экономикамызда, түринен бурын, санаатта жетекши орынды ийелей алмай атыр. Бул ўазыйпаны шешиў ушын “Исбилерменлик жумысы еркинлигиниң кепилликлери ҳаққында”ғы Нызамның жаңа редакциясын таярлаў зәрүр. Бул нызамда киши бизнес ҳәм жеке исбилерменлик субъектлерин шөлкемлестириў жолларын әпиўайыластырыў, олардың жумысы ушын көбирек еркинликлер бериўди нәзерде тутыў керек. Бул секторды кредитлестириў, ресурслардан пайдаланыў, мәмлекет буйыртпаларын алыў, исбилерменлик субъектлери ислеп шығарып атырған өнимлерди сатыў ушын жаңа жеңилликлер бериў, халық-аралық әмелиятқа муўапық дәраматлардың жыллық декларациясы түрине басқышпа-басқыш өтиў, финанс ҳәм статистика есап-санақлары системасын тағыда әпиўайыластырыў, соның ишинде, бундай есап-санақларды ўәкиллик берилген мәмлекетлик уйымларға электрон түрде усыныў сыяқлы механизмлер есабынан қоллап-қуўатлаў мәселелери де нызамда өз көринисин табыўы керек¹» - деп ҳәр тәреплеме кең түрде тоқтап өткен еди.

Усы «Мәмлекетимизде демократиялық реформаларды жәнеде тереңлестириў ҳәм пуқаралық жәмийетти раўажландырыў концепциясы» материалларында атап өтилген, сондай-ақ 2011-жыл киши бизнес ҳәм жеке исбилерменлик жылы мәмлекетлик дәстүри бағдарында тийкарғы алып барылып атырған жумыслар, ўазыйпалар, машқалалар, оларды шешиў жоллары бойынша берилген илимий-әмелий көз-қараслар, усыллар, бағдарлар усы республикалық илимий-әмелий конференция материалларындағы илимий мақалаларының авторлары тәрепинен берип өтилген ҳәм усыныс етилген. Бул берилген усыныс ҳәм пикирлер республикамыз экономикасын реформалаў ҳәм модернизациялаў бағдарында ҳәм усы бағдарға қызығыўшылар ушын ҳәр тәреплеме үйрениўге жәрдемлеседи.
ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАЛЫК РЕФОРМАЛАРДЫҢ НӘТИЙЖЕЛИ ТУРМЫСҚА ЕҢГИЗИЛИЎИНДЕГИ КИШИ БИЗНЕСТИҢ ӘҲМИЙЕТИ
Утемуратова Г.Х.

Қарақалпақ мәмлекетлик университети
Өзбекстан Республикасында жедел пәтлер менен социал бағдарланған базар экономикасын қурыў жолында қатаң өзгерислер орын алмақта.

Ғалаба хабарлары арқалы биз сиз бенен гуўасы болып атырған өзгерислер – булардың барлығы Президентимиз И.А.Каримов басшылығында әмелге асырылып атырған реформалардың нәтийжеси.

Турақлы өсимлер тийкары болып бизиң экономикамыздың барлық тармақлардағы көрсеткишлери есапланады, атап өтиўимиз керек бул көрсеткишлер макроэкономикалық турақлылық корсеткишлери фонында әмелге асырылмақта.

Дунья жузи тән алған базар экономикасының «өзбек моделин» ҳәзирги күнлери жетекши раўажланган мәмлекетлер басшылыққа алмақта. Елимиз басшысы И.Каримов белгилеп берген бес принциптиң бәршеси раўажланыў тийкары екенлигиниң гуўасы болып ДЖФЭК қубылысы есапланады.Атап өтиўимиз тийс банк системасының кризиске қарсы туўрыўының тийкарғы аспекти - бул қатаң пул-кредит сиясаты есапланады. Бизге белгили мәмлекеттиң экономикалық қудирети ең алды менен ақылана әмелге асырылатугын монетар сиясаттан ғәрезли.

Биз Өзбекстан Республикасының УИӨ акырғы 19 жылдағы өсимине келетуғын болсак бул көрсеткиш 3,5 мәрте,оскен, Жан басына есаплаганда 2,5 мәрте, пухаралардың реал дараматлары 3,8 мәрте, социал-гуманитар өлшемдеги жетискенликлер, яғный мәмлекетимиздиң социаллык қорғаў қарежетлери 5 есе артты. Турмыс сапасының артыўының гуўасы бул аналар өлиминиң 2 есеге ал балалар өлимшилиги 3 есе кемейгени, пухараларымыздың орташа жасы 67 жастан 73, ал ҳаяллар жасы 75 жаска жетти.

2008-2010 жыллары, яғный дерлик барлык раўажланған мәмлекетлер экономикасы сезилерли дәрежеде пәсейгени менен Өзбекстан республикасында УИӨ 2008 жылы 9 %, 2009 – 8,1, ал 2010 году 8,5, ал 2011 жылда- 8,3 процента мөлшерленбекте. Биз бул кестеде айырым ҳалық аралық шөлкемлердиң пессимистлик (МВФ), ямаса оптимистлик болжаўлары кориўимизге болады.

Өзбекстан Республикасы экономикалык осимлериниң болжаўлары

	МВФ		АБР		Узбекистан
	2010	2011	2010	2011	2010	2011
ЎИӨ өсими	8%	7%	8,50%	9%	8,50%	8,30%
Инфляция дәрежеси	10,60%	11,40%	9,30%	9,50%	7-8%	7-8%

Бугинги куни Өзб.Р банк системасын ҳалық аралық талапларға жуўап беретуғын турақлы системалардың бири ретинде кабыл етиўимиз мумкин.

Банк системасының турақлылығын тәмийнлеў ушын,олардың инвестициялық активлигин арттырыў мақсетинде 26 ноябр 2010 жылы Өзбекстан республикасы Президентиниң "2011-2015 жылларда республикамыз финанс банк системасынын турақлылығын жәнеде арттырыўды реформалаўдың жетекши бағдарлары ҳәм жоқары ҳалық аралық рейтинг көрсеткишлерине ерисиўдиң жетекши бағдарлары» атамасындағы қарары кабылланған.

Соның менен бир қатарда тек ғана структуралық өзгерислер тийкарында бәсекениң тереңлесип баратырған бир пайытында ҳәрекет етип атырған карханаларды реконструкцияламай, жаңа жокары технологияга тийкарланган карханаларды қалиплестирмей,турақлы турде өним сапасын арттырып бармай экономиканың турақлы осимине ерисип болмайды. Сонлықтан структуралык өзгерислердиң жетекши бағдарлары модернизация, техникалық технологиялық қайта ускенелеў ҳәм ресурслар унемлениўи есапланады.

Жетекши тараўларға Президент тәрепинен анықланып берген нефть-химия, химия, электротехника санааты, автомобил қурылысы, фармацевтика, машинасазлық, информация-коммуникация технологиялар тараўлары киреди. Сондай ак жергиликли шийки зат ресусрлары.әсиресе аўыл хожылығы өнимлери,жеңил текстиль азықаўқат өндириси есапланады.

Сыртқы шийки зат базарларындағы өзгерислер мамлекетимиз экономикасына 2008 жылдағыдай тәсийр көрсетпейди, себеби биз таяр өним экспорты өсимине ерисилди ҳәм жоқары қосылған қун менен өнимлер ислеп шыгарыла баслады. 2010 жылы өнимлер экспорты 9млрд 566,1 млн.долларды курап 2009 жылга салыстырғанда 10,9%.ке өсти.Экспорт структурасында энергия тасыўшылар ҳәм нефт өнимлери 25,7%, азык аўқат товарлары 8,3%.

Өзб.Р.»Исбилерменлик ҳәрекети еркинлиги кепилликлери»Нызамына сәйкес ҳәмде Өзб.Р.Президентиниң 15 май 2009 жылғы «Исбилерменлик ҳәрекетин раўажландырыўды қоллап-қуўатлаў иләжлары» хәқкындағы қарарына муўапық 2010 ҳәм 2011 жылларда киши бизнес ҳам жеке исбилерменликти раўажландырыўға кеўил бөлинди.

Буның айқын нәтийжеси төмендеги диаграммада көринеди.:

- 2010 жылы ЎИӨ киши бизнес үлеси 48,5 процентке жетти

- 8млн 633,6 мың адамның бәнтлилиги тәмийнленди ямаса барлык бәнтлилердиң 74,4 проценти,жеке секторда млн.629,7тыс.человек, киши кархана ҳам микрофирмаларда 2003,9 тыс.человек;

- санаат өними 4 трл.474,4 млрд.сум (18,7 барлық санаат өндирисиниң)

3 трл.360,4 млрд.сум инвестиция (31,2 процента улыўма республикада инвестициялар көлеминен) қурылыс жумыслары 3трл.093,9 млрд.сум (51,4 процента улыўма муғдардан)

Экспортирқа өним 1трлн.152,6 млн.долл.ямаса 12,0 улыўма экспорт көлеминен импорт 2трлн 250, млн.долл.(37,9 процента улыўма импорттың)

2010 жылы киши бизнести раўажландырыў ушын салық жуги жениллетилди. Яғный 8% орнына 7 % лик бирден бир салык ставкасы белгиленди., ал 2011 жылы бул көреткиш 6%ке кемейди.

Қайсы тараўда ҳәрекет етиўине байланыслы олар (киши бизнес субьектлери төмендеги имтиязлардан пайдаланыўы мумкин:

- 1 январ 2014 жылга шекем жанадан қәлиплескен қурылыс ремонт шөлкемлер барлық салық турлеринен ҳәм айырым шәртли ажыратпалардан азат етиледи;

- 1 январ 2012 жылга шекем гөш ҳәм сут өнимлерин қайта ислеўге қанигелескен микрофирмалар ҳәм киши карханалар бирден бир салық ставкасы 50% ке кыскарды. Бул мақсетлерде республикамызға киритилип атырған технологиялар бажыхана төлемлеринен азат етилди.

- 1 январ 2012 жылга шекем микрофирмалар. киши карханалар азық аўқатлық емес тутыныў өнимлериниң 15 турине қанигелескен болса Пайда ҳам мулк салыгынан, бирден бир салық төлемлеринен азат етилген.

Киши бизнесте жаслардың тартылыўын жеделлестириўде 28 июл 2010 жылғы «Билимлендириў шөлкемлери питкериўшилерин исбилерменлик ҳәрекетине тартыўдын қосымша иләжлары»атамасындағы Президентимиз қарарына муўапық 14 мың 248 киши карханаларда 34мың 404 қәсип өнер колледжи питкериўшилери орналастырылған.Усы ўақыт аралығында 1207 питкериўшилерге 3 млрд сумлық имтиязлы кредитлер ажыратылды.Булардың ишинде бизлердиң питкериўшилеримизде бар.

Таким образом, благодаря инвестиционным обязательствам, в экономику республики поступают значительные валютные средства и каждое конкретное предприятие обретает реальный шанс на «вторую жизнь».

2010 жылда 42 мәмлекетлик активлер 67,0 млн. долл. ҳәм 7,73 млрд. сум, соннан 62,0 млн. долл. США ҳәм 10,6 млрд. сум бул инвестициялық миннетлемелер. Яғный бул миннетлемелер инвесторлар тәрепинен алды сатты шартнамасына сайкес кабыл етилген, ягный олар модернизациялаў,қосымша жумыс орынларын доретиў импорт орнын басыўшы өним ислеп шығарыўға қанигелескен.

Экономикаға инвестицияларды тартыў Приватизация арқалы	Сырт ел инвестицияларын тартыў Приватизация арқалы млн. долл. США
Мәмлекетлик обьектлерди нулик сатып алыў қуны бойынша инвестициялық миннетлеме есабынан.

Реал сектор карханаларының капитализация дарежесин арттырыя ҳәм финанслық турақлылыгын тәмийнлеў, финанслық саламатластырыў механизмлерин жетилистириў мақсетлеринеде Өзб.Р.Президентиниң 18.11.2008 жылғы №УП-4053 «Экономиканың реал секторы карханаларының финанслық турақлылыгын арттырыўдың иләжлары ҳаққындағы қарарына муўапық 1 январ 2009 жылдан баслап жанадан ашылып атырған ашық ҳәм жабық акционерлик жәмийетлердиң устав фондының минимал муғдары АҚШ долларының 400,0 мың муғдарына сай сумма жәмийеттиң регистрация куниндеги курс бойынша есапланады.

Сондай ақ республикамыздың инвестициялық сиясатына сәйкес атап айтканда 2009-2014 жылларга модернизациялаў, техникалық ҳәм технологиялық қайта қуралландырыў өндириси менен 852 инвестициялық проект қамтып алынған, улыўма қуны 42,51 млрд. доллар.

2010 жылгы инвестициялық дәстурдиң тийкарғы көрсеткишлери төмендеги диаграммада көрсетилген.

Өзб.Р.Президентиниң 3 август 2009 жылғы №ПП-1167 «ауыл аймагында курылыс көлемин кенейттириўдиң қосымша иләжларына муўапық режелестирилген 310 турақ жайдан улгили проектлер бойынша 75 жай тапсырылган, Турткульде- 28 Амударья-– 12, Елликкалада-7, Хожелиде-6, Чимбай - 5, Нөкис районында 5, Коныратта 5, Шоманай - 4, Беруний - 3, Муйнак -1.

Өзб.Р.Министрлер кабинети ҚР социал-экономикалық раўажланыўының 5 жыллық дәстурин қабыл етти, бул бағдарга 1 трлн.2 млрд. сум ажыратыў нәзерде тутылган. Дәстурге сайкес социаллық обьектлерди салыў ҳәм санаат карханалары курылысы Нөкис қаласы,Шоманай, Кегели,Хожели ҳәм Шымбай қалаларында басланған.

Экономикалық өзгерислер нәтийжесиндетабий байлықларды өзлестириў ҳәм пайдаланыў жаңа дәрежеге көтерилди. Устюрт регионындағы изертлеў жумыслары ңатижесинде жаңа санаат әхмийетиндеги жаңа газ канлери ашылды. «Сургиль» кәнинде 59-киллометрлик газ тармақлары Бухара-Урал магистрал газ жөнелкиш трубаларына жалғанды.

Әлбетте орынланған жумыслар да жеткиликли, алдағы ўазыйпалар да жудә әхмийетли.Соның ушын да кадрлар барлық жетискенликтиң ҳәм тийкары ҳәм өлшеми.Соның ушын конференция катнасыўшыларың исендирип өтемен КМУ Экономика ҳәм Бизнести басқарыў факультети профессор-оқытыўшылары куш жигерин басекеге шыдамлы кадрларды таярлаўға бағдарлайды деп исендирип өтемен.
ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯ ҚИЛИШ ШАРОИТИДА АСАЛАРИЧИЛИК ТАРМОҒИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ
Убайдуллаев Қ, Бердимуратов Қ.Г.

Қорақалпоқ давлат университети
Республикамиз аграр соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар натижасида қишлоқ хўжалигининг барча тармоқларини ривожлантиришига кенг имкониятлар яратилмоқда. Шу ўринда таъкидлаб ўтиш керакки, қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигини оширишда, инсон саломатлигини мустаҳкамлашда ва экология мусаффологини сақлашда асаларининг тутган ўрни ката аҳамиятка эга. Мамлакатимизнинг иқлим шароити баҳорнинг дастлабки кунлариданоқ асалари оиласини ривожлантириш имконини беради.

Асаларичилик қадимдан анъанавий соҳа бўлишига қарамасдан, мустақилликка эришганимиздан кейинги йилларда ривожланишнинг янги боскичини бошдан кечирмоқда. Ўтиш даври иқтисодиётига хос бўлган жиҳатлар: хўжалик алоқаларининг бузилиши, ўта ихтисослашган тармоқларнинг нисбатан таназзулга тушиши, мулкчиликнинг турли шалклларига асосланган, хўжаликлар, шу жумладан, фермер хўжаликларининг барқарор ривожланиши учун ҳуқуқий-меъёрий, ташкилий-иқтисодий, молиявий-технологик асос ва база босқичма-босқич шаклланиши сабабли анъанавий ҳисобланган асаларичилик тармоғи ривожланишининг янги босқичини бошдан кечирмоқда.

Асаларичилик тармоғи ривожланган давлатлар, жумладан Хитой, Америка Қўшма Штатлари, Аргентина, Туркия, Мексика каби 120 дан ортиқ давлатларнинг махсус компаниялари, фермер ва деҳқон хўжаликлари асал маҳсулотларини ишлаб чиқариш, қайта ишлаш ва экспорт қилиш билан тизимли шуғулланадилар. Масалан, Хитой халқ Республикасида ҳар йили ўртача 250-270 минг тонна асал, 1,5 минг тонна асалари сути, 3,5 минг тонна гулчанг, 2,5 минг тонна мум, 300 тонна прополис ишлаб чиқарилади. Жаҳон бозорида 50 дан зиёд Хитой компаниялари асал маҳсулотларининг экспорти билан шуғилланмоқда. Шунингдек, бугунги кунга келиб жаҳон асалари маҳсулотлари ҳисобланадиган прополис, асалари заҳари, асалари сути ва бошқа доривор моддаларига фармацевтика саноат корхоналарида талаб ошиб бормоқда.

Маълумки, асалари билан чанглатилган қишлоқ хўжалик экинларини ҳосилдорлиги одатдагига нисбатан 1,5-2,0, ҳатто 2,5 маротаба юқори бўлиши илмий жиҳатдан исботланган. Шу сабабли, асаларичиликнинг қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилдорлигини шакллантириш ва оширишдаги улуши услубини ишлаб чиқиш ва ушбу, асосида бошка тармоқларида шаклланаётган даромаддан асаларичилик тармоғига (асаларичилик йўналишидаги деҳқон-фермер хўжаликларига) ажратиш тартибини ҳамда асаларичилик тармоғини 2020 йилгача ривожлантириш концепциясини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқдир.

Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан 2009 йил 3 мартда қабул қилинган 348-сонли «Республикада 2009-2011 йилларда асаларичилик соҳасини ривожлантириш бўйича амалга ошириладиган чора-тадбирлар Дастури» асаларичилик тармоғида туб ислоҳотларни амалга оширишга ҳуқуқий меъёрий асос бўлмоқда.

Шундан келиб чиқиб, тармоқни техник ва технологик жиҳатдан модернизациялаш, асал ва асаларичилик маҳсулотлари етиштириш технологиясини такомиллаштириш, тармоқда давр талабига жавоб берадиган технологик сиёсатни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, наслчилик ва дори-дармон билан таъминлаш ишларини йўлга қўйиш, соҳанинг кадрларга бўлган эҳтиёжни аниқлаш ва қондириш, тармоқни илмий таъминлаш ва илмий-тадқиқот ишларини давлат дастури доирасида ташкил этиш, соҳага чет эл инвестицияларини жалб этиш, маркетинг тадқиқотлари асосида асал ва асаларичилик маҳсулотларини қайта ишлаш, қадоқлаш, сақлаш ва экспорт қилиш, асаларичилик билан шуғулланадиган фермер хўжаликларига тармоқнинг хусусияти ва инсон саломатлиги, иқтисодиётдаги, қишлоқ хўжалиги ва экологиядаги аҳамиятидан келиб чиққан ҳолда солиқ имтиёзлари жорий этиш, молиялаштириш тизимини такомиллаштириш ва имтиёзли кредитлар ажратиш каби масалалар долзарб масала ҳисобланади.

Бундан ташқари, турли мулкчилик шаклларидаги асаларичилик хўжаликларига турли хил агросервис хизматлари кўрсатиш талаб даражасида эмаслиги, маҳсулот ишлаб чиқариш, тайёрлов, қайта ишлаш ва савдо корхоналари ўртасидаги ўзаро иқтисодий муносабатларни ривожланмаганлиги, асаларичилик йўналишидаги фермер хўжаликларида ихтисослаштириш масаласини издан кетганлиги ва бошқа долзарб муаммоларни ҳал этилишини талаб қилади. Шунинг учун ҳам, иқтисодиётни модернизация қилиш ва эркинлаштириш шароитида асаларичилик тармоғини истиқболли ривожлантириш бўйича илмий асосланган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш бугунги кунда ўта долзарб ва муҳим аҳамият касб этади.

Асаларичилик тармоғининг иқтисоди, хусусан асаларичилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш самарадорлиги муаммолари билан респбликамизда қатор олимлар Набиев А., Усмонов И., Азизов Ғ., Тўраев О., Чекалов А., Муродов У., Саломов С., Ибрагимов Т. ва бошқалар ўзларининг самарали изланишлари билан катта ҳисса қўшганлар.

Мазкур олимларни асаларичилик тармоғи қўшган ҳиссасини инкор этмаган ҳолда шуни таъкидлаш зарурки, ушбу илмий изланишлар ўз даврига хос бўлган мулкчилик шаклларидаги асаларичилик хўжликлари мисолида олиб борилган бўлиб, иқтисодиётни модернизация қилиш шароитида асаларичилик тармоғини ривожлантириш масалаларига эътибор берилмаган.

Бундан ташқари, ушбу олимларнинг ишларида ва бугунги кунда иқтисодиётни модернизация қилиш шароитида турли мулкчиликка асосланган асаларичилик хўжаликларини истиқболли ривожлантириш йўллари тадқиқ қилинмаган. Шу нуқтаи назардан, турли мулкчилик шаклидаги хўжаликлари фаолияти шароитида аҳолини табиий асаларичилик маҳсулотларига бўлган талабини эътиборга олган ҳолда, тармоқни истиқболли ривожлантириш бўйича илмий асосланган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш зарурлиги келиб чиқмоқда.

Бунинг учун вазифаларни ечиш талаб қилинади:

- бозор иқтисодиёти шароитида қишлоқ хўжалигида асаларичилик тармоғининг тутган ўрни ва аҳамиятини илмий жиҳатдан асослаш;

- асаларичилик тармоғини самарали фаолият кўрсатишининг ўзига хос хусусиятларини ҳамда тармоқни иқтисодий самарадорлигини белгиловчи кўрсаткичлар тизимини назарий асосларини ишлаб чиқиш;

- тармоқда ўтказилган ташкилий ва иқтисодий ислоҳотларга баҳо бериш орқали мавжуд муаммоларни бартараф этиш ҳамда ислоҳотларни амалга оширишнинг асосий йўналишларини белгилаш;

- асаларичилик хўжаликларида моддий-техника таъминоти ва сервис хизмат кўрсатиш ҳолатини таҳлил қилиш ҳамда таъминотини яхшилаш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш;

- асаларичилик тармоғи ривожланган хориж давлатларининг илғор тажрибалари ва ютуқларини жорий қилиш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш;

- асаларичиликда кооперация муносабатларини ривожлантириш асосида тармоқ иқтисодий самарадорлигини ошириш бўйича таклиф ва тавсиялар тайёрлаш;

- асаларичилик тармоғида ихтисослаштириш ҳамда тармоқни истиқболли ривожлантириш бўйича таклиф ва тавсиялар тайёрлаш;

- иқтисодиётни модернизация қилиш шароитида тармоқ хўжаликларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш механизмини такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш.

Вазифаларни ечишда Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Президент фармонлари, Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги, Қоракалпоғистон Республикасида асаларичилик хўжаликларининг йиллик ҳисоботларидан кенг фойдаланиш зарур бўлади.

Қўйилган вазифаларни ечиш натижасида ва уни амалиётга жорий қилиш тармоқда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларни чукурлаштириш, маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш, самарадорликни ошириш ва тармоқни барқарор ривожлантириш имконини беради. Ишлаб чиқилган таклиф ва тавсиялардан асаларичилик тармоғини самарали йўлга қўйиш, тармоқда фаолият юритаётган хўжалик субъектларининг даромадларини кескин ошириш, аҳолини сифатли экологик тоза қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлаш, асаларичилик тармоғида инфратузилма субъектлари билан ўзаро муносабатларни бозор тамойиллари ва иқтисодиётни модернизация қилиш талабларидан келиб чиққан ҳолда йўлга қўйиш имкониятини яратади.
ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ИҚТИСОДИЙ ИСЛОҲОТЛАР ВА АСОСИЙ ОЗИҚ-ОВҚАТ МАҲСУЛОТЛАРИНИ КЎПАЙТИРИШ

ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ
Убайдуллаев Қ., Аитбаев А.К.

Қорақалпоқ давлат университети
Қорақалпоғистон Республикасида қишлоқ хўжалигида амалга оширилаётган ислоҳотлар жараёни ва соҳа тармоқлари иқтисодиётини модернизациялаштириш тадбирлари натижасида қишлоқ хўжалиги ривожланишининг асосий макроиқтисодий кўрсаткичларини барқарор ўсишига эришилмоқда. Соҳада амалга оширилаётган ташкилий, иқтисодий ва ҳуқуқий тадбирлар, иқтисодиётда таркибий ўзгартириш, институционал жиҳатдан бошқарув тизимини такомиллаштириш, инвестицияларни соҳанинг иқтисодиётнинг энг зарур тармоқларига ёки йўналишларига сарфланаётганлиги, инновацион ишланмалар ва илғор тажрибаларни ишлаб чиқаришни иқтисодий рағбатлантириш борасида аниқ, мақсадли ва истиқболли механизмлар босқичма-босқич жорий қидинаётганлиги сабабли соҳада кескин йўқотишлар ёки кўрсаткичларни пасайишига йўл қўйилмади.

2009 йил натижасига кўра, республика қишлоқ хўжалиги соҳасида ялпи ички маҳсулотнинг 18,2 фоизи яратилиб, унинг 57,1 фоизи деҳқончилик, 42,9 фоизи чорвачилик тармогига тўғри келмоқда.

Республикамизда 2009 йилда амалдаги баҳоларда 12642,6 млрд сўмлик ялпи қишлоқ хўжалик маҳсулоти ишлаб чиқарилиб, бу 2008 йилга нисбатан 5,7 фоизга юқори бўлди.

Қишлоқ хўжалигида энг асосийси соҳада фойдаланадиган ер майдонлари ҳисобланади.

Қорақалпоғистон Республикаси қишлоқ хўжалигида экин майдонлари умумий ҳажмининг камайиши, бунда дон ва пахта экинлари ер майдонининг камайиши ва аксинча асосий истеъмолдаги озик-овқат экинлари майдони ҳажмини кўпайганлигига қарамасдан умумий ҳолатда барча турдаги қишлоқ хўжалиги экинларидан маҳсулот етиштириш миқдорида ўсиш бўлди.

Қишлоқ хўжалигида фойдаланадиган ер майдонлари ҳажмида экинлар майдонининг камайганлигига қарамасдан умум қишлоқ хўжалиги экинлари маҳсулотлари ҳажмининг кўпайганлигига энг аввало экинлар ҳосилдорлигини ошириш эвазига эришилди. Асосий турдаги қишлоқ хўжалиги истеъмол озиқ-овқат экинларининг ҳосилдорлиги 2009 йилда 2000 йилга нисбатан пахта хом ашёсида 3,5 ц/га, картошка – 68,6 ц/га ва сабзавот экинларида 70,5 ц/га ошган.

Мамлакат аграр секторида олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар аҳолини ўзимизда етиштирилаётган озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш имкониятини бермоқда. Ушбу сиёсат натижасида мамлакатимизда ғалла мустақиллигига эришилди ва қисқа муддат ичида ғалла импорти тўлиги билан тўхтатилди. Эндиликда мамлакат аҳолини дон махсулотларига бўлган иҳтиёжини тўлиқ таъминлашга эришиш билан бир қаторда ғалла экспорт қмлувчилар қаторига қўшилди. Импорт маҳсулотларига ўрнини қоплаш ва унинг олдини олиш бўйича амалга оширилаётган иқтисодий ҳамда ҳуқуқий сиёсат бошқа турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бўйича ҳам олиб борилмоқда ва қисқа муддат ичида ижобий натижаларга эришилмоқда.

Пахтачилик соҳаси республикамиз экспорти тушумининг муҳим манбаларидан бири ҳисобланади. Бугунги кунда республика валюта тушумининг 12,5 фоизи (2007 й.) пахта толаси экспортидан келиб тушмоқда.

Ўтган йиллар ичида пахта хом ашёсининг ер майдони камайганлиги ва аксинча, ғалла экин майдонлари кўпайганлигига қарамасдан уларнинг ҳосилдорлиги кўпайиш сари бормоқда.

Республикамиз бўйича мева-сабзавот, полиз, картошка ва узум маҳсулотларини ишлаб чиқаришда ҳам доимий ўсиш суръати кузатилмоқда.

Маълумки, қишлоқ хўжалигида турли мулкчилик ва хўжалик юритиш шакллари ичида ширкат, фермер ва деҳқон хўжаликлари фаолият кўрсатмоқда. Фермер хўжаликларини устувор йўналиш сифатида алоҳида эътибор берилаётганлиги, деҳқон хўжаликлари эса асосий истеъмол маҳсулотлари – мева, сабзавот, узум, картошка ва чорвачилик маҳсулотларини етиштиришда алоҳида юқори ўринни эгаллайдилар.

Мамлакатимизда 2010 йил бошида қишлоқ хўжалиги соҳасида 80,6 мингта фермер хўжалиги, 103 та қорақўлчилик ширкат хўжаликлари, 12 та қорамолчилик ширкат хўжалиги ва бошқа турдаги қишлоқ хўжалиги корхоналари фаолият кўрсатмоқда. Бугунги кунда фермер ва деҳқон хўжаликлари республикада етиштирилаётган ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 97,8 фоизини етиштириб бермоқда. Айрим қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бўйича улар улуши турлича бўлиб, пахта ва ғалланинг аксарият кисми фермер хўжаликлари томонидан, сабзавот, мева, узум ва картошка каби маҳсулотларнин 65-85 фоизи деҳқон хўжаликлари томонидан етиштирилмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 6 октябрдаги «Фермер хўжаликлари юритувчидаги ер участкалари миқдорларини мақбуллаштириш бўйича чора-тадбирлар ҳақидаги таклифларни ишлаб чиқиш бўйича Махсус комиссияни ташкил этиш тўғрисида»ги Ф-3077-сонли фармойиши талаблари асосида мамлакатимизда ер майдонларини тўлиқ инвентаризациядан ўтказиш ва фермер хўжаликларининг ер майдонларини мақбуллаштириш бўйича тадбирлар амалга оширилди. Бунда фермер хўжаликларини ихтисослашганлиги ва қайси худудларда фаолият кўрсатаётганлиги ҳисобга олинди. Натижада пахта-ғаллачиликка ихтисослашган фермер хўжаликларининг ер участкалари 93,7 гектарни ташкил қилди ёки 2,5 мартга кўпайди, худи шунингдек, сабзавотчиликда – 24,7 гектар (2,5 марта), чорвачиликда эса 164,5 гектарга етди.

2009 йил 22 октябрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Фермер хўжаликлари тасарруфидаги ер участкалари майдонларини янада мақбуллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Ф-3287-сонли фармойишига мувофиқ қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштиришни ташкил этишнинг асосий шакли сифатида фермер хўжаликлари фаолияти самарадорлигини янада ошириш, шунингдек ер сув ва бошқа моддий-техника ресурсларидан оқилона фойдаланилишини таъминлаш, хўжаликларнинг молиявий аҳволини мустаҳкамлаш мақсадида аниқ тадбирлар амалга оширилди. Ер участкаларини мақбуллаштириш тадбирлари натижасида фермер хўжаликларининг ер участкалари қайтадан кўриб чиқилди ва уларнинг сони 80,6 мингтани ташкил қилмоқда.

Мазкур тадбирдан сўнг пахта-ғаллачиликка ихтисослашган фермер хўжаликларининг ер участкалари 84,5 гектар, сабзавотчилик ва полизчиликда – 19,1 гектар, боғдорчилик ва узумчиликда – 9,5 гектар, чорвачиликда – 162,2 гектар ва бошқа йўналишлари бўйича 12,5 гектарни ташкил қилмоқда.

Фермер хўжаликларини устувор ривожлантириш натижасида уларга бириктирилган ер участкаларининг ҳажми ҳам кўпаймоқда.

Мамлакатимизда деҳқон хўжаликларини ривожлантириш истеъмол озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда ката ва муҳим ўринни эгаллайди. Ўтган вақт ичида Республикамиз Президенти томонидан деҳқон хўжаликларида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини, биринчи навбатда озиқ-овқат маҳсулотларини етиштириш, аҳолини сифатли, экологик тоза ва мавсумий маҳсулотлар билан узлуксиз таъминлаш борасида муҳим ҳужжатлар қабул қилинди. Шунингдек, деҳқон хўжаликларига хизмат кўрсатиш ва таъминот тизимидаги корхоналарни самарали фаолият кўрсатишини таъминлаш йўлида ҳам муайян тадбирлар амалга оширилади.

Қишлоқ хўжалигида хўжалик юритишнинг фермер хўжаликлари истиқболли деб ҳисобланиб, уларни устувор йўналиш сифатида ривожлантириш борасида аниқ стратегик жиҳатдан мақсадли чора-тадбирлар ва дастурлар амалга оширилмоқда. Умуман, фермер ва деҳқон хўжаликлари умумий ҳажмда қишлоқ хўжалиги истеъмол озиқ-овқат маҳсулотлари, жумладан сабзавот, мева, узум, полиз ва картошка маҳсулотлари 95 фоизидан кўпроғини етиштирадилар.

Мустақиллик даврида республикамизда амалга оширилаётган ислоҳотлар, иқтисодиётни босқичма-босқич эркинлаштириш ва модернизациялаштириш жараёнлари натижасида қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг ўсиш даражаси МҲД ичида юқари даражада (2009 йилда 2000 йилга нисбатан ўсиши, ўртача 5,8 фоизни ташкил қилмоқда) демак республикамиз аграр соҳасининг салоҳияти интенсив омиллар натижасида ривожланаётганлигидан далолат бермоқда.

Жаҳон молиявий инқирози шароитида ҳам агросаноат мажмуи тармоқларида маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг барқарор ўсиши намоён бўлмоқда .

Иқтисодий ислоҳотларни босқичма-босқич, ҳар бир даврнинг талабини ҳисобга олган ҳолда иқтисодий ва ҳуқуқий асослари бўйича таъсирчан механизмлари ишлаб чиқарилиб, амалиётга жорий қилинишлари натижасида мамлакатимизда асосий озиқ-овқат маҳсулотларининг нархи барқарор бўлиши таъминланмоқда, уларнинг кескин ошиб кетмаслигига эришилмоқда.

Асосий истеъмол озиқ-овқат маҳсулотлари нархининг дунё бозорида ошаётганлиги ва ички бозорда уларнинг нархини барқарор ушлаб туриш учун озиқ-овқат маҳсулотларини кўпайтириш борасида чора-тадбирлар ишлаб чиқилиши мақсадга мувофиқ. Бунинг учун фермер ва деҳқон хўжликларида ер участкаларидан самарали фойдаланиш учун зарур бўлган амалий ёрдамларни кучайтириш, қишлоқ хўжалиги озиқ овқат экинларини жойлаштириш тизимини қайта кўриб чиқиш ва такомиллаштириш, ҳосилдорлиги паст, мелиоратив ҳолати ёмон бўлган ер участкаларида тупроқ унумдорлигини оширишга ёрдам берадиган дуккакли экинлар, озик-овқат ва озуқа экинлари экилишини таъминлаш, фермер хўжаликларига озиқ-овқат экинларини экиш учун ер участкаларини ажратиб бериш ва мустақил фойдаланишларига амалий ёрдам кўрсатиш, боғ ва узумзорлар қатор орасига қўшимча озуқа ва озиқ-овқат экинларини экиш ва ҳ.к тадбирларни амалга ошириш зарур.