Әлихан Бөкейханның өмірі мен шығармалары
жүктеу/скачать 18.77 Kb.
|
| Әлихан Бөкейханның өмірі мен шығармалары Әлихан Бөкейханов 1886-1937 жылдары өмір сүрген қазақтың көрнекті қоғам қайраткері, "Алаш" партиясының мүшесі. Ол бұрынғы Семей облысы Қарқаралы болысының Тоқырауын болысында, қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай болсында туған. Әлихан Нұрмұхамедұлының саяси және азаматтық ұстанымдарын қалыптастыруда екі жағдай шешуші рөл атқарды. Біріншіден, Әлихан дала ақсүйектерінің дүниетанымына тән бостандық пен теңдік тәрбиеленген ортада өсті. Екіншіден, 20-ғасырдың басында қазақтардың еуропалық мәдениеті мен тарихын жақсы білетін ағартушы еді. Қазақ зиялысы Әлихан Бөкейхановтың азаттық сүйгіш мінезі үлкен дәрежеде Герцен, Чернышевский, Толстойдан тараған Ұлы Француз революциясы идеялары мен орыс ағартушылық гуманизмінің ықпалымен қалыптасты. Ә.Бөкейханов қазақтардың алғашқыларының бірі болып жоғары білім алған. Алдымен Омбы техникумында оқыды, кейін Петербург орман шаруашылығы инженерлік институтында оқуын жалғастырды. Ә.Бөкейханов орман шаруашылығы институтын бітіргеннен кейін Половцев экспедициясына қатысып, содан кейін 1895 жылы Омбыға келеді. Омбыда орман мектебінде математикадан сабақ береді және «Степной край» газетінің жұмысына белсене қатысады, онда әртүрлі мақалалар жариялайды. 1904-05 жылдары Ә.Бөкейханов А.Байтұрсынов пен М.Дулатов, енді оның ойы тек халықты отаршылдық қамыттан азат етумен айналысады. Ол өз мақсатына жалғыз жете алмайтынын, оған халықтың бостандығы жолындағы күреске жетекшілік ететін саяси күш – партия қажет екенін жақсы түсінеді. 1905 жылы Ә.Бөкейханов Оралда бес облыстың съезін өткізіп, онда Қазақ конституциялық-демократиялық партиясын ұйымдастыру мәселесі көтерілді. 1906 жылы дәл осындай жиын Семейде өтті. Жергілікті басылымның хабарлауынша, съезде Ә.Бөкейханов пен ақын Шәкәрім Құдайбердиев «Халық бостандығы» партиясының бағдарламасын таныстырды. Бағдарламада қазақ жерінің бөлінбейтін мемлекеттегі қазақ халқына тиесілі болуы туралы мәселе көтеріліп, ол туралы Үкімет қаулысын шығару қажет болды. Сонымен қатар, бағдарламада Ресейден келген иммигранттардың проблемалары көтеріліп, бұл жерде тәртіп орнату қажет болды. Сондай-ақ қазақ жастары үшін мектеп, медресе, институт, университеттер ұйымдастыру талаптары айтылды. 1907-13 жылдарда Бөкейханов пікірлес достары Ахмет Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Сералин, Б, Қаратаевтармен бірге саяси қызметпен белсенді айналысып, «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналын шығарады. Қазақ зиялыларының жаңа толқыны байқалып, бұл туралы Шоқан Уәлихановтың серігі, қазақ тарихы мен ауызша халық шығармашылығын зерттеуші Г.Н. Потанин мақалаларының бірінде жазады. Революцияға дейінгі жылдарда А. Бөкейханов Қазақстандағы жер мәселесіне белсене араласып, орыс қоныстанушылар мен жергілікті қазақтар арасында жерді әділ бөлу үшін күресті. Оның беделінің жоғары болғаны сонша, оны патша шенеуніктері өз жазбаларында атап көрсетеді. Орынбор губергниясы басқармасының бастығы генерал – майор Бабич 1914 жылы Торғай губерниясының губернаторына жазған хатында былай деп жазды: «Ірі қызметкерлерден 1-ші Мемлекеттік Думаның бұрынғы депутаты, маман Әлихан Бөкейханов сіздерге далалық аймақтардан аграрлық мәселесі бойынша белгілі». Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде, ақпан және қазан төңкерістері аралығындағы кезеңде Ә.Бөкейханов қазақ автономиясы мәселесімен айналысты, оның нәтижесі Алаш партиясының құрылуы және Қазақ автономиялық мемлекеті Алаш-Орданың пайда болуы болды. 1917 жылдың желтоқсаны. Бірақ Алаш автономиясының құрылуы мен нығаюына азамат соғысы кедергі жасайды, оның үстіне 1919 жылы Алаш партиясы ыдырады. Революциядан кейінгі жылдарда Ә.Бөкейханов ірі саяси істерден шеттетілді, бұған большевиктердің Мемлекеттік Думаның бұрынғы депутаты, коммунистерге дұшпан кадеттер партиясының мүшесіне деген сенімсіздік себеп болды. Соған қарамастан, Ә.Бөкейханов 1922 жылы ақыры Қазақ АССР-ін құрған социалистік мемлекеттің игілігі үшін жұмыс істеді, ол қуыршақ үкіметпен болса да, ең болмағанда ұлттық мемлекеттік құрылымның атын атады. Ә.Бөкейханов Мәскеудегі орталық баспада әдеби әріптес болып қызмет етеді. 1928-1930 жылдары "Алаш" партиясының негізгі мүшелері тұтқындалғанда ОГПУ Әлихан Бөкейхановты бір рет тергеуге шақырып, одан кейін мүлдем мазалаған жоқ. 1920-1930 жылдарда Бөкейханов НКВД үш рет тұтқындаған. 1937 жылы тамызда ол жалған айыппен тағы тұтқындалады. 1937 жылдың 27 қыркүйегінде "терорлық ұйымға" қатысы бар деген айыппен сотталып, өлім жазасына кесіліп, дәл сол күні үкім орындалады. Төңкеріске дейінгі орыс қоғам қайраткерлері де білімі мен беделін мойындаған, бейкүнә өмірден өткен ағартушы қазақ, қазақ халқының мүддесін қорғаған бірден-бір саяси күш – «Алаш» ұлттық партиясының жетекшісі, жазушы-ақын, А. жалынды публицист және шешен, 1989 жылы 14 маусымда КСРО Жоғарғы Сотының арнайы қаулысымен ақталып, толық ақталды. Бүкіл саналы ғұмырын халықтың азаттығы жолына арнаған біртуар азаматтың қызметі сан қырлы болды. Ресейдің жергілікті және қалалық қоғам қайраткерлері съездерінің делегаты, Бірінші Мемлекеттік Думаның депутаты, Мұсылмандардың халық құрылтайының депутаты, IV Мемлекеттік Думаның Мұсылман фракциясы бюросының мүшесі, орман шаруашылығы ғалымы. -энциклопедист, экономист, мал шаруашылығы бойынша ғылыми зерттеулерді ұйымдастырушы, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы, публицист. Ә.Бөкейханов – қазақ халқының қоғамдық-саяси, рухани, мәдени тарихында ұмытылмас із қалдырған көрнекті тұлға. Статистика материалдары тарихи дерек көзі Статистика-әртүрлі деңгейдегі басқару жүйелерінде кері байланысты қамтамасыз ету және басқару шешімдерін әзірлеу үшін мәліметтер жинау жүйесі. «Статистика» сөзі көп мағыналы. Деректану Дискурсында ол кем дегенде үш мағынаға ие, оларды нақты ажырату керек. Біріншіден, Статистика (статистикалық ақпарат) деп статистикалық өңдеуге ұшырауы мүмкін кез келген жаппай деректер түсініледі.Деректерді статистикалық өңдеу туралы айтатын болсақ, статистика (математикалық немесе теориялық) Ықтималдықтар теориясына негізделген математиканың бір саласы ретінде айтылады, оның міндеті деректерді кездейсоқ өзгергіштікпен түсіндіру болып табылады. Сонымен, Статистика Тарихи дереккөздердің бір түрі ретінде. Статистика, ең алдымен, бухгалтерлік құжаттамадан ерекшеленеді, өйткені статистикалық мәліметтер белгілі бір саладағы ұзақ мерзімді саясатқа дейін басқару шешімдерін әзірлеу үшін жиналады, ал бухгалтерлік құжаттама әдетте қабылданған шешімдердің орындалуын қамтамасыз етеді. Бұдан шығатыны, статистикалық ақпарат белгілі бір экономикалық немесе әлеуметтік саланың, оның ішінде дамудың жай-күйін анықтау үшін кейінгі өңдеу есебімен жиналады. Соңғысы өте маңызды, өйткені бұл басқарушылық шешімдердің тиімділігін бағалауға мүмкіндік беретін белгілі бір процестің дамуы. Бұдан, өз кезегінде, Статистикалық зерттеу жүргізу үшін арнайы бағдарлама әзірленіп жатыр, ол есепке алу құжаттамасының формулярынан кем дегенде екі ерекшелікпен ерекшеленеді. Біріншіден, алынған деректерді математикалық статистика әдістерімен өңдеуге арналған есептеу формулярға мәліметтердің дұрыстығын математикалық тексеру үшін қажетті "артық" ақпаратты енгізуге мәжбүр етеді. Екіншіден, бұл динамикадағы процесті анықтау қажеттілігі әр түрлі статистикалық зерттеулердің деректерін салыстыруға ұмтылуға мәжбүр етеді. Мысалы, зауыттар мен зауыттардың ведомостарын есепке алу құжаттамасының бір түрі ретінде қарастыра отырып, біз XIX ғасырдың аяғында ескерілетін өндірістердің номенклатурасы нақтыланды және статистикалық есепке алу бірлігінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін цензура енгізілді. Тәуелсіз Қазақстан кезіндегі тарихнамалық дамудың үрдістері Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар мәселелері бойынша зерттеулердің тарихын, теориясы мен әдіснамасын зерделеу процесі әртүрлі тыйымдардан бастап жаңа ғылыми парадигмалардың пайда болуына дейін ұзақ жолдан өтті. XVIII – ХХ ғғ. басында Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстарды қозғайтын жұмыстардың тарихнамалық талдауы әртүрлі тұжырымдамалық тәсілдері мен әртүрлі тұжырымдары бар орасан зор қабат болып табылады. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік жылдарындағы қаралып отырған проблеманы зерттеудегі қазақстандық тарихшылардың елеулі жетістіктері мен жетістіктеріне қарамастан, олардың кейбіреулері әлі де аз зерттелген немесе мүлде зерттелмеген болып қалатыны анықталды. Мысалы, 1916 жылғы көтеріліс кезінде ұлтаралық қақтығыс мәселесі өткір және сонымен бірге аз зерттелген болып қала береді.ғалымдар КСРО ыдырағаннан кейін қол жетімді материалды нашар пайдаланады. ХХ ғасырдың басындағы XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ зиялылары өкілдерінің жұмыстары. сондай-ақ, олар үлкен ғылыми қызығушылық тудырады және XVIII – ХХ ғасырдың басында Қазақстанда ұлт-азаттық қозғалыстарды зерттеу бойынша жаңа бағыттың пайда болуына және еңбектердің пайда болуына ықпал ете алады. XIX ғасырдағы қазақстандық ағартушылықтың ең көрнекті өкілдерінің бірі Ш.Уәлиханов өз еңбектерінде патшалықтың отаршылдық саясатына қарсы ұлт-азаттық көтерілістерге назар аударды. Хан билігі институтының жойылуы, даланың округтерге бөлінуі және Сібір мекемесінің қазақ даласын басқару үшін енгізілуі қазақ қоғамының наразылығын тудырды. Сұлтан Қасым 1825 жылы және одан кейін оның балалары Саржан мен Кенесары наразыларды басқарып, бүлік шығарды және 1846 жылға дейін қарумен тоқтатылды. Сұлтан Қасым мен оның ұлы Саржан бастаған қазақтардың көтерілісі Қазақстанның отарлануына, Қарқаралы (1824 ж.24 шілде), Көкшетау (1824 ж. 17 Қыркүйек), Баянауыл (1826 ж.) және басқа да бұйрықтар мен бекіністердің құрылысына байланысты болды. Автор осындай қорытындыға келеді. Көтерілісшілер үкіметтік әскерлерге қарулы қарсылық көрсетті, бірақ күштер тең болмады, сондықтан олар наразылықтың пассивті түрін – қоныс аударуды жиі қолданды. Алайда, жаңа орында да, Кенесары Қасымов патша билігіне жазалаушы отрядтар оларды жалғыз қалдырмады: "1825 жылдан 1840 жылға дейінгі кезеңде олар (жазалаушы отрядтар – Ред.) біздің ауылдарды он бес тонауға опасыздық жасады. Сондықтан біз, қазақтар, мұндай қуғын-сүргінге, тонауға және кісі өлтіруге төтеп бере алмай, белгісіз бағытқа көшуге мәжбүр болдық. Алайда, мұнда да олар бізге тыныштық бермеді. Жазбаша ескерткіштер Қазақстан тарихының әртүрлі кезеңдері бойынша үзінді-үзік жарықтандырылады және бұл ғылыми айналымдағы барлық дереккөздерді неғұрлым толық зерделеу үшін жеткіліксіз екені анық. жүктеу/скачать 18.77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|