Еркінбаев ұлан оралұлы ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқыш» еңбегі ХХ ғасыр басындағы әдебиеттану ғылымының контексінде

10.01.08 - Әдебиет  теориясы. Мәтінтану

10.01.02 – Қазақ әдебиеті

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

Қазақстан Республикасы

Алматы  2007
Диссертация Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Әдебиет теориясы және әдебиеттану методологиясы бөлімінде орындалды

Ғылыми жетекшілер:                                Филология ғылымдарының докторы А.С.Ісімақова.

Филология ғылымдарының докторы, профессор И.В.Силантьев.

Ресми оппоненттер:                                  Филология ғылымдарының докторы, профессор А.Ж. Жақсылықов.

                                                                  Филология ғылымдарының кандидаты Г.Орда.

Жетекші ұйым:                                          Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің қазақ әдебиеті кафедрасы

Диссертация 2007 жылы «___» _________  сағат    ____  ҚР БҒМ М.О.Әуезов

атындағы Әдебиет және өнер институты жанындағы филология ғылымдарының

докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 53.34.01 Диссертациялық кеңестің

мәжілісінде қорғалады (050010 Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).

       Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің

Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010 Алматы қаласы,

Шевченко көшесі, 29).

Автореферат 2007 жылы  «___» ____________ таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы,

филология ғылымдарының

кандидаты, доцент                                                               С.С.Қорабай

ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Диссертациялық жұмыста ірі энциклопедист ғалым, қазақ әдебиеттану ғылымындағы әдебиет теориясының негізін салушы Ахмет Байтұрсынұлының – сөз өнерінің теориялық сипаты жөніндегі тұжырымдары талқыланып отыр. Ол тұжырымдар ғалымның 1926 жылы Қызылорда қаласында жарық көрген «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінде баяндалғаны белгілі. Жұмыста ғалымның теориялық пайымдары негізінен ХХ ғасыр басындағы ресей және дүниежүзілік әдебиеттану ғылымының контексінде (Б.В.Томашевский, В.М.Жирмунский, А.И.Белецкий, Г.О.Винокур, Ю.Н.Тынянов, Р.Якобсон, В.Кайзер, Г.Г.Гадамер, В.Б.Шкловский, М.М.Бахтин, Цв. Тодоров, Р.Уэллек және О.Уоррен, Ю.М.Лотман, М.Гаспаров) талданады. Сонымен қатар, қазіргі әдебиеттану ғылымының теориялық және әдістемелік тәсілдері де бұл диссертациялық жұмыста қамтылды. «Әдебиет танытқыштағы» әрбір категорияның табиғатын ашу барысында бүгінгі әдебиет теоретиктерінің (В.Шмид, Е.Фарино, В.Е.Хализев, С.Н.Бройтман, Н.Д.Тамарченко, И.В.Силантьев, О.А.Клинг, Д. Каллер, В.И. Тюпа, С.Н.Зенкин т.б.) зерттеу тәсілдері де назардан тыс қалмады. Зерттеу барысында ғалымның сөз өнерін зерттеуге арналған әдістемелік ұстанымы басшылыққа алынды. Негізінен мұндай тәсілдің яғни, «Әдебиет танытқыштағы» жүйенің сақталу себебі   пән талабынан шығып отыр. Кітап басындағы «Аңдату» тарауындағы өнердің жүйесінен бастап, драманың қасиеттеріне дейінгі аралықта – А. Байтұрсынұлы сөз өнерінің ішкі спецификасын жан-жақты аналитикалық талдаудың озық үлгісін көрсетеді. «Әдебиет танытқыштағы» бұл зерттеу жүйесі бүгінгі күн талап тұрғысынан да шығып отыр.

1989 жылы ғылыми айналысқа қайта оралған «Әдебиет танытқыш» ұлттық әдебиеттану ғылымында өзінің лайықты бағасын алып үлгерді. Еңбектің теориялық салмағын саралай келе академик З. Қабдолов «Әдебиет танытқыштың» ең бір құнды жері деп, жекелеген әдеби-теориялық категориялардың этимологиясын, олардың мән-мағыналық жүгін төл әдебиетіміздің өз ішінен тапқандығын дөп баса айтады. Мәселен, «..әдебиеттің Аристотель белгілеген негізгі үш тегін, яки жанрын (эпос, лирика, драма) грек тілінен түп-түгел қазақ тіліне ауыстырып алады да (А. Байтұрсынов «Дарынды сөз» тарауында: эпосты– әуезе,  лириканы – толғау,  драманы – айтыс деп атайды – Ұ.Е.), әр жанрдың түрлерін өзіміздің төл әдебиетімізден іздейді. Мысалы, лириканың алғашқы үлгілерін қазақтың сонау тұрмыс- салт жырларынан іздеп табады. Сонда, ең жеңілі жоқтау – эпитафияға, мақтау – одаға, даттау – сатираға балама болып шыға келеді. Дәл осы ретпен әдебиеттің үшінші тегін Аристотельше «драма» деп емес, Ақаңша «айтыс-тартыс» деп алады да, осы жанрдың түрлерін, айталық, трагедияны – мерт, яки әлекті тартыс, драманы – сергелдең, яки азапты тартыс, комедияны – арамтер, яки әурешілік деп атайды» [1, 25-26]. Академик З. Ахметов болса, «Әдебиет танытқышта» қазақ өлеңінің ырғақтық құрылыс-жүйесін айқындайтын өлең сөздің бунақ, тармақ, шумақ сынды категорияларының алғаш қалыптасқандығын атап айтады [1, 64].

 «А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» - қазақ әдебиеттану ғылымының үлкен көрсеткіші болуымен қатар, теориялық ой-жүйесіне мықтап түрен салған, қазақтың парасатты толғамын, ойшылдығын  эстетикалық таным-білігінің молдығын танытқан кезеңдік туынды» [2, 275] екендігі еңбектің жалпы гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі бөлекше орнын білдірсе, «автордың төңкерістер дәуірінде өмір сүрсе де, әдебиет мәселелеріне саясатты, партия мақсаттарын, араластырмай негізінен ғылыми өлшем, талғам арқылы, жеке бөлшектерге, бұтақтарға, тармақтарға назар аударуы, қазіргі терминологиямен айтқанда, структуралық поэтика тұрғысынан талдау жасап, қорытындылар шығаруы; үнемі дәлдік пен деректің бірінші қатарға шығуы» [3, 51], «әр категорияның өзінің логикалық дамуы, қалыптасқан жүйесі бар түсінік ретінде айқындалуы <..>,  яғни, әр тұжырымның ішкі заңдылықтары ашылып, парадигма ретінде дәлелденуі» [4, 26.] – «Әдебиет танытқыштың» ғылыми тереңдігі мен зерттеушілік стратегиясының ауқымдылығынан хабар білдірсе керек.

Еңбектің құндылығына жан-жақты тоқтала келе әдебиет сыншысы Т. Кәкішев: «Мұндай еңбек бізде бұған дейін де, бұдан кейін де қайталанған жоқ. Ол – әдебиет теориясы мен әдебиеттану ғылымының міндет-парызын қатар атқарып, біздің алдыңғы ағаларымыздың эстетикалық сауатын ашуға мұрындық болған жүйелі оқулық. Ондағы анықтамалар мен терминдердің өзі күні бүгінге шейін біздің ғылыми арсеналымыздан орын алатын құнды қағидалар мен атаулар. Көркемдік әлеміндегі сөз өнерінің сай-саласын ұғындыратын «Әдебиет танытқыш» – қазақ әдебиеттану ғылымының негізін қалаған өміршең қондырғы-фундамент» [5, 210-211] деп жазады.

Біз де зерттеу барысында жоғарыда келтірілген құнды пікірлерді ұдайы басшылыққа алып отырғанымызды айта кеткен жөн. Десек те, көп жағдайларда А.Байтұрсынұлына қандай әдеби-эстетикалық теориялардың  тірек  болғанын дөп басып  айту қиынға соғады. Себебі, еңбекте сілтемелер берілмеген, солай бола тұра басы бүтін бір сұлу ән секілді терез синтезге құрылған. Алайда,  мына пікірді де ескерген жөн сияқты. Академик Р.Нұрғалидің пайымдауынша, «Әдебиет танытқыштағы» өнерді сәулет, сымбат, кескін, әуез, сөз өнері деп бөлуі мен оларға берілген анықтамалар Байтұрсынұлының Лессингтің әйгілі «Лаокоон» трактатымен терең таныс болғаннан білдіреді. Әңгіме әдеби жанрлардың баяны жайлы болғанда, ішкі ғалам (субъективный мир) және тиіс ғалам  (объективный мир) ұғымдарының қолданылуы ғалымның Аристотель, Гегел, беріректегі Белинский мен Веселовский пайымдарымен де таныстығынан хабар береді [6, 51]. Бұл әрине, кітаптың түпкі желісіне яки генезисіне қатысты мәселе. Зерттеу аясында қандай да бір ұғымның тарихына қатысты сөз болғанда бұл мәселелер орны орнымен диссертация мәтінінде көрініс тапты. Және де бізді «Әдебиет танытқыштың» бүгінгі теориялық тұжырымдарға қатыстылығы қызықтырды. Көп жағдайда «Әдебиет танытқыштағы» жекелеген теориялық категорияларға қатысты тұжырымдардың өміршеңдігі айқын екені сөзсіз.

Зерттеу барысында «Әдебиет танытқыштың» теориялық тұжырымдарын талдау  - автордың  ұсынған нұсқасы бойынша, яғни, А. Байтұрсынұлының сөз өнерін жүйелеу тәртібі мен  көркем сөз  теориясын пайымдау әдісіне  сәйкес жүргізілді.

«Әдебиет танытқыштың» құрылымдық ерекшелігі – тараулардың, жекелеген тұжырымдардың реті бір-бірінен  туындап отыратын қисындылығында. Мәтіндегі теориялық әдіске негізделген баяндау тәсілінің бірден-бір ерекшелігі – нәрсенің анықтамасын айтудан бұрын оның қасиетін айтатынында. Яғни, кез-келген категорияны түсіндіру барысында біз үйреншікті дедуктивті әдіспен емес, көбіне сол дедукцияның өзіне негіз болып келетін жолды ұстанып, нәрсенің анықтамасынан қасиетіне қарай емес, керісінше, нәрсенің қасиетінен анықтамасына қарай баяндалады. Және оны пәлсәпалық һәм филологиялық ұғым-түсініктердің ішінде – қарапайым түсінікті тілмен дәл әрі шумақтап (обобщение) беріледі. Еңбектегі роман, повесть, әңгімеге байланысты тұжырымдар мен «Тіл көрнекілігі» тарауындағы категориялардың анықтамалары осы айтқандарымызға дәлел  бола алады. Сонымен қатар «Әдебиет танытқышта» әдебиеттану ғылымының қай кезеңінде болса да қажеттілігінен айнымайтын сөз өнерінің теориялық негіздері көптеп кездеседі.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бұған дейін де «Әдебиет танытқыштың» құнды еңбек екендігі жиі айтылып (Ш.Сатпаева, Р.Сыздықова, З.Қабдолов, З.Ахметов, Р.Нұрғали, А.Ісімақова, Ө.Әбдіманов т.б. ғалымдар) келеді. Дегенмен, бұл еңбектің  бүтіндей теориялық тұжырымдамасы арнайы зерттеу тақырыбына айналған жоқ. Осы тұрғыда «туған топырағымызда әдебиет теориясының басы болып саналатын» (З.Қабдолов) «Әдебиет танытқышты» (1926) ХХ ғасыр басындағы әлемдік әдебиеттану ғылымындағы басты-басты әдеби-теориялық тұжырымдармен бірлікте талдау да әзір бірізге түсе қойған жоқ. Академик Р.Нұрғали: «Ахмет Байтұрсыновтың ұлы еңбегі «Әдебиет танытқыш» төңірегінде әлі де көп зерттеулер жүргізу керек» [3, 35] – екендігін баса айтады. Осы ретте, әрине бұл диссертациялық жұмыс өзектілігі де «Әдебиет танытқышты»  әлемдік әдебиеттану ғылымының аясында кең көлемді талдауға алғаш түсіп отырғандығымен тікелей байланысты. Еңбектегі әрбір категорияның теориялық деңгейі де, әлемдік әдебиеттану ғылымында лайықты бағасын алған белгілі мамандардың тұжырымдарымен қатар түсіп жатады.  Осы негіздерді ескере отырып, «Әдебиет танытқыш» толыққанды теориялық еңбек ретінде арнайы зерттеуді қажет етеді деп санаймыз.

Тақырыптың  зерттелу  деңгейі. Қазақ әдебиетінде сөз өнері теориясының сан қырлы категориялары жайлы  және алаш зиялыларының мұраларындағы әдеби-теориялық, әдеби-эстетикалық пайымдары мен Абай, Әлейхан, Жүсіпбек, Міржақып, Смағұл, Мағжан, М.Әуезов және басқа ақын жазушылардың шығармашылық даралығын айқындап берген Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, М.Базарбаев, Ш.Сәтпаева, З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев,  Р.Нұрғали, Ш.Елеукенов, Ж.Ысмағұлов, Т.Кәкішев, Ә.Нарымбетов, М.Мырзахметұлы, Ж.Дәдебаев, А.Еспенбетов, Қ.Әбдезұлы, Б.Әзібаева, Ә.Байтанаев, К.Сыздықов, С.Мақпырұлы, Б.Майтанов, С.Дәуітов, Ф.Фаткуллин, С.Негімов, А.Ісімақова, Г.Пірәлиева, Г.Елеукенова, Д.Қамзабекұлы, Р.Имаханбетова және  т.б. ғалымдардың еңбектері болды.

         Диссертация жұмысының тақырыбына қатысты қомақты зерттеулер мен пікірлер білдірген ғалымдар санатында З.Ахметов, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, А.Ісімақова еңбектері зерттеуге негізгі арқау болды.

– «Әдебиет танытқышты» ХХ ғасыр басындағы әлем әдебиеттану ғылымындағы әдеби-теориялық  пайымдармен қатар талдай отырып, ондағы ортақ тұжырымдардың ұқсастықтарын анықтау. Сонымен қатар, еңбектегі теориялық тұжырымдармен бүгінгі әдебиет теориясының да арақатынасын анықтап белгілеу.

–  «Әдебиет танытқыштағы» «сөз өнерінің ғылымына» (теориялық поэтика ғылымы) қатысты әдістемелік ұстанымдарды  нақты синхрониялық және диахрониялық әдісті басшылыққа ала отырып жүйелеу.

– «Әдебиет танытқыштағы» әдеби категориялар, теориялық тұжырымдар мен терминдер жүйесінің семантикасын анықтау.

– Ахмет Байтұрсынұлының теориялық тұжырымдарына ХХ ғасыр басындағы Роман Якобсон, Борис Эйхенбаум, Виктор Шкловскийлер негізін салған формалистік мектеп ұстанымдарының әсері мен теориялық поэтика мен лингвистикалық поэтиканың ара-жігіне қатысты қағидаларды айқындау және талдау.

Зерттеудің  ғылыми  жаңалықтары. Диссертацияда ХХ ғасыр басындағы «Әдебиет танытқышпен» кезеңдес теориялық еңбектер молынан қамтылып, сол кезеңдегі теориялық көзқарастың жүйесі айқындалды. «Әдебиет танытқышта» келтірілген теориялық пікірлер мен тұжырымдар, әдістемелік тұрғыдан алғанда А. Байтұрсынұлы ұстанымына жақын орыс әдебиеттануындағы белгілі әдебиет теоретиктері Б.В. Томашевский, В.М. Жирмунский, Ю.Н. Тынянов, Г.О. Винокур секілді т.б. ғалымдардың негізгі еңбектерімен салыстырылды. Осының нәтижесінде А.Байтұрсынұлы мен аталмыш ғалымдардың теориялық поэтика мен лингвистикалық поэтиканың ара-жігіне қатысты ұстанымдары айқындалып ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отыр. Сонымен қатар, диссертациялық жұмыстың төмендегідей ғылыми жаңалықтары айқындалды:

– Жұмыс  барысында «Әдебиет танытқыштағы» сөз өнерінің теориясына қатысты тұжырымдардың жүйесі жасалынды. Және ол жүйенің «әдеби шығарманың құрылымы», «шығарманың стилистикалық белгілері», «поэтикалық семантика», «поэтикалық фонетика», «көркемдік бірлік», «әдебиеттегі романизация»  секілді әлем әдебиеттануындағы қалыптасқан ғылыми-теориялық тұжырымдармен сәйкестіктері анықталды.

– А. Байтұрсынұлының ірі лингвист ғалым екендігі (әдебиеттану мен тілтану әдістерін қатар қолданғандығы) бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы психолингвистикалық  талдаулардың жетістіктері арқылы дәлелденді.

– Сөз өнерінің компоненттерін анықтауда «Әдебиет танытқыштың» реттік баяндауы басшылыққа алынды. Сол кезеңдегі әлем әдебиеттануындағы теориялық еңбектердің мазмұны да «Әдебиет танытқыштағы» жүйе арқылы зерделеніп, еңбектің кәсіби әдістемелік жетістігі дәлелденді.

– «Әдебиет танытқыштың» сөз өнерінің теориялық аспектісін анықтап берген тұжырымдарының бүгінгі теориялық талап тұрғысынан да шығып отырғандығы нақты мысалдар арқылы дәлелденді.

Зерттеу   жұмысының   ғылыми,   теориялық,    әдістемелік  негіздері. Б.В.Томашевский, В.М.Жирмунский, А.И.Белецкий, Г.О.Винокур, Ю.Н.Тынянов, Р.Якобсон, В.Кайзер, Г.Г.Гадамер, В.Б.Шкловский, М.М.Бахтин, М.О.Әуезов, Р.Уэллек, Қ. Жұмалиев, О.Уоррен, Ю.М.Лотман, З.Қабдолов, З.Ахметов, Цв. Тодоров, М.Л.Гаспаров  сынды ғалымдардың еңбектері диссертациялық жұмыстың негізгі дерек көзі бола отырып, басты әдістемелік ұстанымын да айқындап берді.

Сонымен қатар, диссертацияның басты стратегиялық бағытын белгілеу барысы мен нақты талдауларға барған тұстарда бүгінгі теоретик ғалымдардың (Р.Нұрғали, Ш. Елеукенов, Ж.Ысмағұлов, В.Е.Хализев, С.Н.Бройтман, А.Ісімақова В.Шмид, Е.Фарино, Н.Д.Тамарченко, И.В.Силантьев, О.А.Клинг, Д. Каллер, В.И. Тюпа, С.Н.Зенкин т.б.) еңбектері негізге алынды.

Екінші рет «Әдебиет танытқыш» 1991 жылы «Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, публицистикалық мақалалары» атты жинақта қайта басылды. Құрастырған, алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген академик Р.Нұрғалиев [7].

2003 жылы «Әдебиет танытқыш»  «Алаш» баспасынан «А.Байтұрсынұлы. Бес томдық шығармалар жинағы» деген атпен шыққан жинақтың бірінші томында басылды. Жинақтың «Ахмет Байтұрсынұлы – қоғам қайраткері, ақын, қазақ тілі білімі мен әдебиеттануының реформаторы» деген алғы сөзі мен ғылыми түсінігін әдебиеттанушы А.Ісімақова жазған. Оқу құралы ретінде «Әдебиет танытқыш» 2003 жылы «Атамұра» баспасынан да жарық көрген [8]. 

 Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың ғылыми практикалық мәні оның өзектілігімен, ғылыми жаңалығымен тікелей байланысты болып табылады. Оның басты себебі, бүгінгі күнге дейін «Әдебиет танытқыш» комплексті түрде зерттеу нысанына айналмағандығында. Бұл диссертациялық жұмыс әдебиет теориясы бойынша келешекте жазылар ғылыми жұмыстарға септігін тигізеді деген ойдамыз.

         Жұмыстың зерттеу нәтижелерін арнаулы және жоғарғы оқу орындарында оқытылатын – әдебиет теориясы, қазақ әдебиетінің тарихы, қазақ әдеби сынының тарихы, мәдениеттану, жалпы тіл білімі пәндеріне негізгі әрі қосымша материалдар ретінде қолдануға болады. Сонымен қатар, диссертация мазмұнының - әдебиет теориясына байланысты теориялық еңбектер мен талдауларға, әдістемелік оқу құралдарына арналған еңбектерге де тікелей қатысы бар. Еңбектің практикалық мәні ретінде – оның ғылыми мазмұнын әдебиет теориясы мен қазақ әдебиеті тарихынан арнаулы семинарлар мен арнаулы курстар өтуге де пайдалануға болады.

Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде төмендегідей қорытынды тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:

– Диссертацияда ХХ ғасыр басындағы «Әдебиет танытқышпен» кезеңдес әлемдік әдебиеттану ғылымының теориялық еңбектері молынан қамтылып талданады. Осы арқылы сол кезеңдегі әдеби-теориялық көзқарастың негізгі жүйесі айқындалды.

– Әдістемелік тұрғыдан алғанда А. Байтұрсынұлы ұстанымына жақын орыс әдебиеттануындағы белгілі теоретик ғалымдар Б.В. Томашевский, В.М. Жирмунский, Ю.Н. Тынянов, Г.О. Винокур т.б. еңбектерімен салыстырылды. Сол арқылы А. Байтұрсынұлы мен аталмыш ғалымдардың теориялық поэтика мен лингвистикалық поэтиканың ара-жігіне қатысты қағидалары анықталды.

– Жұмыс барысында «Әдебиет танытқыштағы» сөз өнерінің теориясына қатысты басты-басты тұжырымдардың жүйесі жасалды. Және ол жүйенің «әдеби шығарманың құрылымы», «шығарманың стилистикалық белгілері», «поэтикалық семантика», «поэтикалық фонетика», «көркемдік бірлік», «әдебиеттегі романизация» т.б. әлем әдебиеттануындағы қалыптасқан ғылыми-теориялық тұжырымдармен сәйкестіктері анықталды.

– Сөз өнерінің компоненттерін анықтауда «Әдебиет танытқыштағы» реттілік бойынша зерттеу басшылыққа алынды. Жұмысқа тартылған сол кезеңдегі әлем әдебиеттануындағы теориялық еңбектердің мазмұны да «Әдебиет танытқыштағы» жүйе арқылы зерделенді.

–  «Әдебиет танытқыштың» сөз өнерінің теориялық аспектісін анықтап берген тұжырымдарының бүгінгі күннің теориялық талап тұрғысынан да шығып отырғандығы нақты мысалдар арқылы дәлелденді.

– Ахмет Байтұрсынұлының теориялық тұжырымдарына ХХ ғасыр басындағы Роман Якобсон, Борис Эйхенбаум, Виктор Шкловскийлер негізін салған формалистік мектеп ұстанымдарымен үндестігі сарапталады.

–  «Әдебиет танытқыштағы» «сөз өнерінің ғылымына» (теориялық поэтика ғылымы) қатысты әдістемелік ұстанымдары  анықталып, теориялық тұжырымдар мен терминдер жүйесінің семантикасы – бүгінгі әдеби-теориялық тұрғыдан сараланды.

– «Әдебиет танытқыш» еңбегінде ХХ ғасыр басындағы әдеби-теориялық  пайымдардың ұқсастықтарын анықтау. Яғни, аталмыш тұжырымдармен қазіргі әдебиет теориясының арақатынасы белгіленеді. Салыстыру барысында сөз өнері мен тілдік категориялардың байланысы айқындалды.

Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және  жариялануы. Диссертациялық жұмыстың қолжазбасы Ресей Ғылым Академиясы Филология институтының Әдебиеттану секторында, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Әдебиет теориясы және әдебиеттану методологиясы бөлімінде талқыланып қорғауға ұсынылды. Зерттеу тақырыбы бойынша жазылған мақалалар Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті белгілеген ғылыми басылымдар мен халықаралық, республикалық конференцияларға арналған жинақтарда жарияланды.

Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, бөлім тараушаларынан, екінші, үшінші бөлімдердің тараушаларына негізделген қосымша кестеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сонымен қатар, осы диссертация жұмысына қатысты жарық көрген мақалалардың жарияланымы берілді.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, ұсынылған тұжырымдары, зерттеу нысаны мен дерек көздері, зерттеу әдістері, жұмыстың теориялық әдістемелік, тәжірибелік маңыздылығы, сарапталуы және құрылымы жөніндегі мәліметтер берілген. 

«Сөз өнерінің ерекшелігі» деп аталатын жұмыстың бірінші бөлімінде – пәннің өзіндік ерекшелігі сөз болып, сөз өнерінің өзге де өнерлерден ерекшелігінің арақатынасы белгіленеді. Бұл тақырып аясында біз пәннің генезисіне (өнердің болмысына қатысты Аристотель мен Платонан бастап, Л.Толстой, Н.Буало, ағайынды Шлегелилер, ағылшын романтиктері У.Вордсворт, С.Колридж, Р. Саути беріректегі ағылшын өнертанушылары К.Белл, Р.Фрай, «семантикалық сыншылар» деп атап жүрген Ф.Уилрайт, Б.Кроче, философ Э.Кассирер, Вяч.В.Иванов, структуралист К.Леви-Стросс т.б. ғалымдар пікірі ескерілді) баруға басымдық таныттық.  Сонымен қатар, бұл бөлімдегі «Сөз өнерінің қасиеті жайлы. Көркем сөздің спецификасы» атты тараушада «Әдебиет танытқыштағы» сөз өнерінің ерекшелігіне қатысты негізгі тұжырымдар Г. Гадамер, В.И. Белецкий, В.В.Кожинов секілді әдебиет және эстетика теоретиктерінің тұжырымдарымен қатар талданды.

Еңбектегі сөз өнерінің мәнін көрсететін қысқа тұжырымдамада пән болмысының классикалық үлгісі жасалады: «Сөз өнері – деп жазады ғалым, - адам санасының үш негізіне тіреледі: 1) ақылға, 2) қиялға, 3) көңілге»  Өнер жүйесіндегі  бастапқы үш негіз  құрамды осылай нақтылып алған соң, былайша ой қорытады: «Ақыл ісі – аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып ойлау, қиял ісі – меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бернесіне ұқсату, бернелеу, суреттеп ойлау; көңіл ісі – түю, талғау» [9, 168].

Мұндай тұжырымдаманы (анағұрлым шектеулі түрде) алдымен әлемді көркемдік  тұрғыдан  түсіну әдісіне жатқызуға болады. В.В.Кожиновтың пайымына сүйенсек, әдебиеттанушы былай деп жазады: «К середине 20 в. утверждается <…> синтетическое понимание литературы как одной из форм художественного освоения мира, как творческой деятельности, которая принадлежит искусству, но вместе с тем является такой разновидностью художественного творчества, которая  занимает в системе искусств особое место; это отличительное положение литературы зафиксировано в употребительной формуле «литература и искусство»» [10, 457]. Мәселенің екінші қыры – «сөз өнерінің»  рухани қызметі. Жоғарыда  айтылған «тану», «меңзеу» және көп жағдайларда «түю», «талғау»  сөздерінің аспектісі ең алдымен  рухани ұғымға жақын. Яғни, болмысты санамен түсіну: В.В. Кожиновтың айтуынша: «тіпті форманың қарапайым компоненттері де (эпитет немесе  метафора,  баяндау және диалог) түсіну кезінде ғана санаға қонбақ (сол күйінде қабылдау барысында емес)».  Осыған орай, ең бастысы «Духовность, насквозь пронизывающая литературу, позволяет ей развернуть свои универсальные, по сравнению с другими видами искусства, возможности» [10, 454]. Сөз өнерінің  мұндай  саналы қасиеті  адамдардың іс-әрекеті және ойлары мен  мінездеріне  жалпы алғанда қатысты екенін кезінде Аристотель тайға таңба  басқандай атап көрсеткен (әрине, ең алдымен сюжетке  байланысты – Ұ.Е.) [11, 23-31].

Жоғарыдағы тұжырымдармен қатар Байтұрсынұлының: «Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түйгенін түйгенінше айтуға жарау» [9, 168] деген ғылыми тұжырымы психолингвистикалық мәселелер аясында сараланды. Бұл ретте, Байтұрсынұлы тезисінің («Ойын ойлаған қалпында, қиялын меңзеген түрінде, көңілдің түйгенін түйген күйінде тілмен айтып, басқаларға айтпай білдіруге көп шеберлік керек») мәні А.С. Выготский,  А.А.Леонтев, Джонатан Каллер, Г.Пірәлиева секілді ғалымдардың әдебиеттегі психологизм мәселелеріне байланысты пікірлеріне сүйене отырып ашылды. Аталмыш тезистегі синтездің (поэтика мен лингвистика; психоаналитика мен герменевтика; поэтика мен герменевтика т.с.с.) көрінісі нақты мысалдармен дәлелденді деген қорытындыға келуге болады. Ал «Әдеби шығарманың құрылымдық сипаты. «Шығарма сөз» атты тараушада «әдебиет» түсінігінің терминдік әрі семантикалық мағынасы ашылады. Және «шығарма сөз» терминінің спецификасы әлемдік әдебиеттану ғылымының шеңберінде «мәтін», «әдеби шығарма», «дискурсс» терминдерімен бірлікте қаралады.

 «Шығарма сөздің» синкреттік сыпаты мен көркемдік сыпаты бір нәрсе емес. Және де бұл екеуі тіптен екі бөлек те нәрсе емес. Еңбектегі бұл тараушаның негізгі нысаны «шығарма сөздің» (әдеби шығарманың, литературное произведение) құрылымы болып табылады: «Шығарма сөздің бәрінен бұрын байқалатын тысқы нәрселері: 1) тақырыбы, 2) жоспары, 3) мазмұны, 4) түрі». Әрине шығарма сөздің ауқымы кең екені бұл жерде тағы да айқындала түседі. Ғалым айтып отырған «шығарма сөздің тысқы нәрселері» тек әдеби туындыға ғана емес, театр, музыка секілді өнердің басқа түрлеріне де қатысты. Дегенмен А. Байтұрсынұлы түсіндірмесіндегі бұл жүйе негізінен әдеби шығармаға қатысты айтылып тұр. Шығарма сөздің тақырыбына қатысты А. Байтұрсынұлы былай дейді: «Тақырып   әңгімедегі пікір не нәрсе туралы болса, сол нәрсе тақырыбы болады». Бұл жерде ғалым тақырыптың тікелей, терминдік мәнінен таратып отыр. Яғни, түбірі грек сөзіннен келіп шығатын тақырып түсінігінің мағынасы – негізге салынған нәрсе (греч. thema – то что положено в основу). Негізге салынған нәрсені А. Байтұрсынұлы пікір деп отыр. Пікір не нәрсе туралы болса дегенді сюжеті не жайында болса соны тақырып дейміз деп те ұғуға болады. Егер тақырыптың көркемдік шындықтың мәндік жағына қатыстылығымен байланыста қарасақ мәселе солай болған болар еді. Алайда А. Байтұрсынұлы анықтамасында әңгіменің пікірінен туындайтын тақырып пен оқиғаның, сол секілді тақырып пен идеяның ара жігі ажыратылмаған. Бәлкім, шығарманың бұл компоненттердің бәрін де ғалым «пікір» ұғымына сыйдырып тұрған да болар. Себебі көп жағдайда олардың ара-жігін ажыратып жату да артық. Ал керісінше детективті шығармаларда оқиға пікір не тақырыптан да маңызды болып кететін жерлері тағы бар. Және бір қырынан келгенде бұл жердегі «пікір» сөзі «ішкі тақырып» ұғымымен де баламалас келеді.

Жалпы «тақырып» сөзін термин ретінде қарастыратын болсақ, әдебиеттану ғылымында оның мағынасы әрқалай. Бір ғалымдар тақырыпты өмірдің шынайы материалы деп көрсе, келесі бері тақырып деп – негізгі қоғамдық проблемаларды айтады. Осылардың ішіндегі салмақтысы деп, яғни әдеби шығарманың фундаменті болатын тұжырым деп авторлық пікірлеуді айтады. Мұны бүгінгі әдебиеттану тілімен айтқанда – автордың бастапқы мақсұты, ой талғамының озығы. А. Байтұрсынұлы да барар жолын ашып айтпағанымен, тоқ етерін дөп басып айтқан «әңгімедегі пікір не нәрсе туралы болса, сол нәрсе тақырыбы болады». Б. В. Томашевский пікірі де осыған саяды, ол шығарманың басты тақырыбы деп сол жоғарыда айтқан авторлық талғамды айтады. Сол талғам пікір тудырады. Ал шығармадағы сол пікірлер жиынтығы шығарма тақырыбын құрайды әрі әрқайсысы өз алдына оқырманды тарта біледі. Және де, Томашевскийдің ойынша, сол пікірлер көркемдік құрылымындағы компоненттерді де біріктіріп тұр. Махаббат, өлім, төңкеріс сияқты жиынтық ұғымдарды ғалым содан шығарады [15, 176-178]. Бірақ, осы қисынды пікірдің алғышартын айтқанда орыс ғалымы Байтұрсынұлыдан алшақ кетеді. Яғни, қазақ ғалымы тақырып анықтамасына қатысты ә дегеннен «пікір» сөзін қолданып, мәселенің мағына шеңберін кеңейтіп жіберсе, Томашевскийде ол былай өрбиді: «В художественном выражении отдельные предложения, сочетаясь между собой по их значению, дают в результате некоторую конструкцию, объединенную общностью мысли или темы» [15, 176]. М.М.Бахтин болса, тақырыпқа қатысты ғалымның бұл анықтамасына үзілді-кесілді қарсы шықты. М.М.Бахтиннің пікірінше, тақырыпты пікірлеудің табиғатымен бірлікте түсіну керек. Ал кез-келген пікірлеу әлеуметтік һәм тарихи жағдаяттан хабар береді. Ал Томашевский айтатын тілдік түсініктер тақырыпқа әсер ете алмайды, олар жекелеген сөздер мен сөйлемдерге ғана ықпал етуі мүмкін. Мұнан шығатын түйін тақырып лингвистикалық бірліктермен  қаншалықты ажырамас ұғым болса, пікірлеудің семантикасымен де соншалықты ажырамыс ұғым [16, 147].

Қорыта айтқанда, А.Байтұрсынұлы шығарма сөздің аясында тақырыптың нақты әрі негізгі екі аспектісін ғана баяндайды.  Бірі ауқымы кең мағынадағы пікір тақырыбы да (a), екіншісі тікелей мағынадағы (яғни, мағына ауқымы тар) шығарманың басына қойылатын тақырып жөнінде (b).