Эссе «Шәкәрім шығармашылығындағы дін философиясы»
жүктеу/скачать 20.86 Kb.
|
|
Дюсенбайқызы Еңлік Мамандық:Философия Курс:2 Пән атауы: «Дін философиясы» ЭССЕ «Шәкәрім шығармашылығындағы дін философиясы» Абай ілімінің гуманистік мотивтерін Шәкәрім Құдайберіұлы жалғастырды.Бұл терең ойшылдың есімі ұзақ уақыт бойы ұмытылып кетті. Оның көптеген баға жетпес туындылары жетпіс жылдан кейін қазақстандық ғалымдардың күш-жігерінің арқасында халыққа оралды. Шәкәрім- ерекше тұлға. Ол тек ақын, ойшыл ғана емес, сонымен бірге өз Отанының патриоты. Шәкәрім атамыз қылмыс,жаза және көп әйел алуға ерекше тоқаталады.Себебі:Шәкәрім өмір сүрген жылдары қылмыс,яғни жердің дауы мен жесір дауы кең белек алған кез болды.30-шы жылдардың басында ашаршылық Қазақстанда өршіп, мыңдаған адамның өмірін қиған кезде,Шәкәрім наразылық дауысын көтереді.Бірақ,мемлекеттік жүйе тұлғасындағы билік оған қарсы шығады. Шәкәрім философиялық аспектіде — маргиналды тұлға. Ол, өзінің дана ұстазы Абай сияқты, көшпелі өркениеттің соңғы ошағының күйреуіне куә болды және өз шығармаларында қайғы мен уайыммен кетіп бара жатқан рухани мәдениетпен қоштасты. Ақылмен келе жатқан өркениеттің еріксіздігін түсінген Шәкәрім, бір жағынан техниканың шексіз мүмкіндіктерін, ал екінші жағынан оның шектеулілігі мен кемшілігін түсінді. Ол өзінің философиялық трактаттарында адамды әмбебапқа, табиғатпен үйлесімділікке ақылға қонымды (жылы) көзқарасқа шақырады. Шәкәрімнің ілімі адамның ішкі әлемін зұлымдықтан, ашкөздіктен, екіжүзділіктен, өзін-өзі сүюден және басқа да жамандықтардан тазартуға ықпал етеді және ол өз шығармалары арқылы Аллаға құлшылық етуге сонымен қатар мұсылмандық парыздарды орындауға шақырады. Шәкәрім діни өлеңдер жазудың үлкен шебері болған.Оның шығармасында көп кездесетін діни ұғымның бірі-иман сөзі болатын.Иман-бұл бізді жаратқан Аллаға сену.Өз шығармасында Шәкәрім: “Адам егерде өзін-өзі танитын болса,бізді жаратқан Құдайды да таниды”-,деп жазған.Шәкәрімдегі дін түсінігі ол жүректің тазалығы деп келтіреді.Жүрексіз бірде бір адам жоқ,жүрек бүкіл жаратылыста бар.Бірақ сол таза жүрек тек таза ақылмен және ізгі амалдар жасаған адамда ғана болады. Шәкәрімнің дүниетанымының түсінігі лирикада ең толық көріністі табады, онда ол мәңгілік, рухтың өлмейтіндігі және жердегі барлық нәрсе туралы ойлайды. Шәкәрім орыс классикалық әдебиетіне жиі жүгінетін, жәнеде көбіне ол Л.Н.Толстоймен хат алмасудан тұратын.Ол Пушкиннің "Дубровский" және "боран" прозалық шығармаларын, Л.Н.Толстойдың бірқатар әңгімелерін және т.б. шығармаларын поэтикалық түрде қазақ тіліне аударды. Шәкәрім көп саяхаттап,Түркия, Сауд Арабиясы, Франция кітапханаларында жұмыс істеді. Діни философияны зерттеп, мұсылмандардың ғибадатханаларын өз көзімен көріп, шындықты табу үшін Меккеге бірнеше қажылық жасады. Ойшыл адамның бақытты өмірінің негізін: шынайы жүрек, ар-ождан ақыл және адал еңбек деп санайды. “Рухани игіліктерге қол жеткізу үшін тек адал еңбек пен асыл мақсаттар қажет. Рухани мүдделері бар адам ешкімге тәуелді бола алмайды, әсіресе зұлымдық жасай алмайды. Бірақ осының бәрін есте ұстағанның өзінде, адамдар көбінесе өзімшіл келеді және бұның барлығы бекер болады, - деп жазады Шәкәрім, - өйткені олардың көпшілігінің тәрбиесі кішкентай кезінен бастап жеңіл-желпі ойын-сауыққа, әңгімелесушіге деген позаға және адам табиғатының басқа да әлсіз жақтарына негізделген”.. Әрі қарай: “біреуге бағытталған сөздер мен біреуге арналған ән, олар таза жүректен шыққан кезде және көңіл-күйге сәйкес келетін қуаныш немесе қайғы-қасірет үнімен білдірілгенде, үйлесімділік емес пе?” Шәкәрімді онтоэтикалық мәселелермен бірлікте қарастырған қазақ халқының этникалық тарихының мәселесі де қызықтырды. “Түркілердің, қырғыздардың, қазақтардың және Хан әулеттерінің шежіресі” кітабында, “Қодар өлімі”, “Нартайлақ-Айсұлу”, “Еңлік-Кебек”, “Қалқаман-Мамыр”, “ұмытылған өмір” және т. б. поэмаларында ол қазақ халқының өткені мен бүгіні, салт-дәстүрлердің сабақтастығы, туыстық әдет-ғұрыптар мен т.б. Шәкәрім сын тұрғысынан, Абай сияқты қатаң ғылыми тұрғыдан өткенге қатысты оны бағалайды. Ол қазақ руханиятының мықты тұсын — оның ашықтығын, табиғатпен бірлігін әділ атап өтеді. Бұл адамның табиғатпен, адамның адаммен қарым-қатынасын, адамгершіліктің біртіндеп құлдырауын, тайпалық әдет-ғұрыптардан бас тартуды көрсетеді,бұл көшпелі өркениеттің өліміне әкеледі. Шәкәрім бұл фактіні жазып қана қоймай, отырықшы өркениеттің жеке адам үшін де, тұлғааралық қатынастар институтының өзі үшін де оң және теріс жақтарын бейтарап түрде әшкерелейтінін көрсетеді. Позитивті, жаңа нәрсе сөзсіз шығындармен байланысты, өйткені қазақтың тұлға, даралық ретінде қалыптасуы, тұтастай алғанда, жоғары прогрессивті бола отырып, оны өткенмен, аналық лонмен байланыстырған кіндіктің жоғалуымен қатар жүрді. Бұл Шәкәрімнің көшпелі өмірінің әсерінен қалыптасқан адам мен қоғамның идеалына қайшы келді. Бірақ жоғары гуманизм,оны адам деп аталатын жеке тұлға үшін шындықпен татуласу қажеттілігі туралы ойға жетелейді. Зерттеушілер үшінде бұл тұрғыда “Сібір газетінде” жарияланған және салыстырмалы түрде жақында, 1995 жылы ашылған қырғыздардың ұмытылмаған “өткені мен бүгіні” эссесі ерекше қызығушылық тудырды. Эсседе қазақтардың өткені мен бүгінінің сабақтастығы тақырыбы өзекті болып табылады. Шәкәрім жад тақырыбын көтере отырып, кейбір тарихи оқиғаларды бағалауға сыни көзқараспен қарайды: “бізден біржола қашқан нәрсе қандай да бір себептермен жақсы жағынан еске түседі, өткеннің қара дақтары мен қорқынышты дауылдары ұмытылып, сөніп қалады”. Әрі қарай:“бұрын табиғат жақсы, климат жұмсақ, өсімдік жамылғысы бай, адамдар шыншыл, табиғаттың өзі сияқты сөздер мен іс-әрекеттерде тұрақты болатын. Халықтың тұрмыстық әдет-ғұрыптары сирек бұзылды,бірақ халық тапталмады,алайда оларды қатаң жазалады. Жалпы, халықтың моральдық келбеті таза болды,байлық пен парақорлық кездеспеді, өйткені олардың қолдауы мен қорғанысы болмады”. Шәкәрімнің қайтарылған шығармаларының ішінде ғалымның 28 жылдық зерттеу жұмысының нәтижесі болған "үш ақиқат" философиялық трактаты ерекше орын алады. Мағыналық сұрақтарға жауап іздеуде ойшыл ежелгі даналыққа ғана емес,сонымен бірге қазіргі заманғы діни және философиялық әдебиеттерге де жүгінеді, сонымен бірге үлкен эрудицияны көрсетеді. Жан-жақты,әмбебап онтологиялық негізін іздеу Шәкәрімді шебер-жаратушының, Абсолюттің, шындықтың мәңгілік философиялық идеясына жетелейді. «Шындық деген не?» деген сұрақ туындайды.“Өкінішке орай,” -дейді Шәкәрім, “материализм де,идеализм де шындыққа жақындаған жоқ”. Шәкәрім бұл мәселені шешудің өз нұсқасын ұсынады.Ол шындыққа апаратын жол әрдайым түзу бола бермейтінін мойындайды,ол көптеген қателіктермен,бұрын аксиоматикалық деп саналған көптеген негіздерді қайта қараумен байланысты. Шәкәрімнің еңбегі-материализм үстемдік еткен уақытта ол нақты емес құбылыстарға,ғылым зерттемеген магнетизмге,спиритизмге, телепатияға назар аударады.“Бұл құбылыстар”,-дейді Шәкәрім-“өздігінен пайда болмайды. Олардың өзіндік себебі бар. Бірақ бұл себептің де себебі болуы керек.Сонда түпкілікті себепсіз себеп болуы керек”.Шәкәрім жаратушыны, шебер жаратушыны осылай атайды.Осыдан келіп сұрақ туындайды:“Жоғарғы Жаратушы кім?”.Шәкәрім мұны ескі діннің қызметшілері түсінбейтінін және түсіндіре алмайтынын ескертумен шектеліп, ашық қалдырады. Шәкәрім философиясында Абай философиясындағыдай адам мен әлем мәселесі тұтас дүниетаным рухында шешіледі. Сондықтан “үш ақиқат” шығармасында Шәкәрім: “Ақиқат деген не?”.Адамзаттың шындыққа апаратын күрделі, тікенді жолын баса отырып, ойшыл қорытынды жасайды: шындықты адам ақыл-ойдың көзімен көріп, қабылдауы керек. Жаратушы Иесінің мәнін зерттеуге ұмтылған Шәкәрім:ақиқат әр жанның бойында болады, оның пікірінше,ол тәуелсіз өмір сүреді. Жанның алғашқы қажеттілігі ол ар-ұждан.“Мен адамның қарапайымдылығын, әділдігін, олардың бірлігіндегі мейірімділікті «ар-ұждан» деп атаймын. Бұған ешқашан сенбеген адамның жүрегін бірде-бір ғылым, бірде-бір өнер, бірде-бір жол және ешқандай заң тазарта алмайды. Бірақ егер адам ар - ұждан жанның алғашқы қажеттілігі деп толық сендірсе, оның жүрегін қара және ескіретін ештеңе жасай алмайды”,-деп жазды Шәкәрім. Үш өмірлік шындықты жариялай отырып,атап айтқанда: Мәңгілік өзгеретін университетте бәрі Жаратушы Иесінің себебіне ие; бұл Жаратушы барлық тірі және жансыз жанға ие болды, ол дене қайтыс болғаннан кейін тәуелсіз өмір сүреді; жанның денесі қайтыс болғаннан кейін жоғары және тыныш болуы үшін адам ар-ұжданымен өмір сүруі керек. Зерттеушілердің айтуынша,Шәкәрім адамдарды өздерінің дүниелік өмірінде оларды ұстануға шақырады. Үш ақиқат, ойшыл қорытындылайды,бұл адамның рухани көтерілуіне берік тірек бола бермек. жүктеу/скачать 20.86 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|