Ғаламның тілдік бейнесіндегі Өмір концептісі
жүктеу/скачать 32.82 Kb.
|
Stud.kz – қазақ тілінде жазылған жұмыстар саны және сапасы бойынша біздің қор №1 болып табыладыҒаламның тілдік бейнесіндегі Өмір концептісі
Кіріспе ………………………………………………………………....3-6 Тарау. Қазақ тіліндегі концептілердің құрылымдық типтері 1.1. Тіл біліміндегі концептуалдық бағыт және концепт теориясы………….6-18 1.2. Қазақ тіліндегі концептілердің құрылымдық типтері……………………18-28 2. Тарау. Концептілердің ішкі құрылымын түзуші мазмұндық компоненттер 2.1. Ғаламның тілдік бейнесіндегі «Өмір» концептісі ……………………….28-52 2.2. «Жан мен Тән» микроконцептісінің тілдік модельдері………………….52-67 2.3. Ғаламның концептуалдық–тілдік бейнесіндегі «Өлім» концептісі …… 67-83 Қорытынды………………………………………………………………………83-87 Пайдаланған әдебиеттер тізімі……………………………………....87-91 Кіріспе Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғалам бейнесіне қатысты көптеген мәліметтерді танып Қазіргі қазақ тіл білімінде антропоцентристік бағыттың ғылыми-теори-иялық негіздерінің алғы Ұлт (этнос, халық) болмысы тілдің танымдық әрекетпен , Біздің зерттеу жұмысымыздың негізі мен басты қағидалары осы бағыттарға Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әрбір этнос өзін қоршаған ортадағы заттарды Ғаламдағы бір-бірімен байланысып жатқан құбылыстарды тілдің сөздік қазынасы байлығы Зерттеудің дереккөздері нысанасы. Қазақ тіліндегі “Өмір, жан мен Қазақ тіліндегі «Өмір», «Өлім» макро концептілерінің құрамына кіретін «Жан Лингвистикалық бірлік ретіндегі концепт антропоцентристік бағыттағы зерттеудің барлығына бірдей Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің басты мақсаты – адам – лингвологика-философиялықлық модель ретіндегі концептінің антропоцентристік бағыттағы зерттеулердегі орнын – қазақ тіліндегі концептілердің логикалық типтік және тілдік – концептілердің ішкі құрылымын түзуші мазмұндық компоненттерді айқындау . – “Өмір-Өлім” концептілері ғаламның тілдік бейнесіндегі танымдық негізін – “Өмір-Өлім” концептілері логикалық және тілдік (фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, – Өмір, жан мен тән, ажал, өлімге байланысты тілдік – “Өмір және Өлім” макроконцептілерін құраушы микроконцептілерді Зерттеудің ғылыми жаңалығы : – Қазақ тіл білімінде алғаш рет концепт ұғымының теориялық – концептілік мәнге ие доминанттар когнитивтік санамен сабақтастықта алынып, – “Өмір-Өлім” концептісінің ғаламның тілдік бейнесін жасаудағы ерекшеліктері көрсетіліп, – “өмір, жан мен тән, ажал, өлім” ұғым түсініктеріне Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдамалар : – лингвологикалық бірлік ретіндегі концептінің антропоцентристік бағыттағы орны. Осы – концептілердің ішкі құрылымын түзуші мазмұндық компоненттерін : этностың – ғаламның тілдік бейнесіндегі “Өмір-Өлім” концептісінің танымдық негізін ақиқат – “Өмір-Өлім” концептісінің тілдік модельдерін (фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, образды сөздер Зерттеу әдістері. Жұмыста диахрондық-синхрондық тұрғыдан сипаттама, салыстырмалы тарихи, семасиологиялық Жұмыстың теориялық маңызы мен практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері қазақ тіл біліміндегі лингвомәдениеттаным, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика Жалпы тіл біліміндегі зерттеудің нақты түйіндері мен тұжырымдары этностың Зерттеудің нәтижелерін оғарғы оқу орындарында оқытылатын когнитивті лингвистика пәнінен Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдамалар : – концептілік мәнге ие доминанттар – ерекше мәдени танымдық – концептілік мәнге ие доминанттардың семантикасын мәдени , дүниетанымдық – Концептілік мәнге ие доминант–концепт тудырушы ақиқат – концепт–этнос мәдениетінің ментальдылығын танытатын тірек ұғым , психоментальды – “өмір–өлім”, “жан мен тән” концептілері – ғалам бейнесіндегі Жұмыстың талқылануы мен жариялануы .Зерттеу жұмысы бойынша Абай атындағы Зерттеу жұмысының құрылымы . Зерттеу жұмысы кіріспеден , екі 1 Қазақ тіліндегі концептілердің құрылымдық типтері 1.1 Тіл біліміндегі концептуалдық бағыт және концепт теориясы Қазіргі заман лингвистикасында тіл негізінен екі парадигманың тоғысында зерттелуде Бүгінгі таңда жалпы тіл білімінде және жекелеген тілдерді зерттеуде Лингвистика ғылымындағы антропоцентрисік парадигма ең алдымен тілді тұтынушы адамды Тіл–субьектінің ең басты конститутивті белгісі . Адам баласының танымы Қазіргі заманғы лингвистикадағы когнитивтік лингистика , социолингвистика , лингвопсихология Бұл жаңа бағыттардың қайнар көзі , шығу арнасы Еуропада лингво-философиялық концепцияларынан , ал Америкада Ф . Боас , Б . Л . Уорфтардың көзқарастарынан Тіл және ойлау мәселесі ресейде Д . Зеленин , Адамзаттың ой-санасы толып, таным-түсінігі артқан сайын өзіне дейінгі ұрпақтар Когнитивті лингвистика , метафораның когнитивті теориясы–ғаламның тілдік бейнесінің концепциялары “Концепт” терминінің теориялық негіздері Д.С. Лихачев ,И.Д.Арутюнова, Е.С.Кубрякова,А.Н.Мороховский,Н.К.Рябцева,В.Айрапетян,В.В.Колесов,В.А. Маслова , А.Я.Гуревич , А.Вежбицкаяның еңбектерінде кең көлемде беріледі Концептілік мәнге ие доминант сөздердің терминдік мағынасы әр ғылым Концепт болатын сөздердің беретін ұғымын , мән - мағынасын Концептілік мәнге ие доминант сөздер –мәдениеттің бір элементі, сонымен “Мәдени концепті” дегенге Н.Д.Арутюнованың пікірінше : мәдени концепт В.А.Маслова мәдени ақпарат тілдің номинативті бірліктері арқылы төрт тәсілмен:“мәденисемалар”,”мәдениая”,”мәдени А.Я.Гуревич әмбебап мәдени концептілерді философиялық категориялар (мезгіл,кеңістік,себеп,өзгеріс,қозғалыс) және Концепт сөздерді айқындау принциптері субьективті түрде жүргізілуде. Мысалы А.Н.Мороховский дерексіз лексиканы мәдени сөздерге ғылыми терминдерге және идеологиялық Себебі , біріншіден , атқаратын қызметінің , екіншіден , Үшішіден , беретін ұғымдарының әртүрлілігіне байланысты . Ғылыми терминдерді кен қиындықтар туғызады , себебі олардың әрбәреуінде сол ұлт Біздің ойымызша дерексіз сөздердің өзі де концентілік мәнге ие ұғым – түсінікті толықтай бере алады. Сондай-ақ сөздердің “мәдениленуі” Мәдени концептілік мәнге ие доминанттардың шеңберінде нақты жинақтаушы заттың Бүгінгі таңда лингвистика ғылымында концепт терминінің қарастырылуы лингвистика мен философияның өзара бір-біріне деген әсерінің күшеюіне бай- ланысты туындаған. Логикада “концепт” термині “ұғым, түсінік” терминдерімен тең Ресей тіл білімінде “концепт” термині алғаш рет ХХғасырдың 20-30 Орыс және шетел ғалымдарының концепті мен сөзге қатысты “ұғымның Сөз туындаған алғашқы сәтте концепт сөздің “ішкі формасы” ретінде талып , концепт сөздің ұғымдық құрылыммының бөлігі ретінде әрі В.В.Колесов концепт ұғымын қазіргі зерттеулерде кездесетін мәдени концепт ұғымымен Концепт адамзат баласының өмір тәжірибесін суреттей келе , толығуға Сөздің әр түрлі беретін мағынасы концептілік мазмұнға ие бола Бейнелі сөз оралымдары – өз жаратылыс табиғатында лексикалық қорды Концепт пен ішкі форма терминдерінің мән-мағынасын ажырату өте күрделі льді ұғым жайлы түсіндірілсе , “концепт”термині пайдаланылып демек мәдениеттің Адам санасындағы ғалам бейнесі өзінің жаратылыс табиғаты жағынан сан “Концепт-сөз мағынасы тәрізді құблыс , бірақ ол байланыстардың біршама В . Гумбольдтың пікірінше : ”тіл – сыртқы құбылыстар В.А.Маслова:” дүние жайлы ақпараттардың Бастапқыда концепт термині лингвистика мен философия ғылымдары арасындағы аралық Адам санасындағы болмыс пен ақиқат әлем жайлы мәліметтерді зерделеу Б.А.Серебрениковтың айтуы бойынша , тіл – ғаламды өзі “бейнелемейді”, Мазмұнды белгілердің шоғыры болып табылатын ”ұғым” терминінің ”концепт” терминімен Антропоцентризм шетел лингвистикасында ХХ ғ.60-жылдарынан бастап қауырт дами бастаса Антропоцентризм идеясының аясындағы кейбір лингвистикалық концепт тәрізді ұғымдар әрбір Таза лингвистикалық ұғымдардың бірі болып келген сөз мағынасы жаңа түсініктің ең негізгі мәселесіне айналды . Себебі сөз мағынасы Антропоцентристік бағыттағы зерттеулерде жаңа лингвистикалық ұғымдар арқалаған терминдік қолданыстар Ж.Манкеева [ 19 ], Г.Смағұлова [ 20 ],С.Сәтенова [ Б.Ақбердиева [ 23 ] , Снасапова.Г. [ 24 тальды түсінігімен қатар , әмбебап мәдени түсінік ретінде де әлеуетті мәні жоғары лингвомәдени бірлік болып танылады”-дейді [5,148] С.Жапақов ғылыми жұмысында : “...белгілі бір тілдік таңба ақиқаттағы схема , фреим , сценарий) тілдік обьективтенуі болып табылады.Міне Міне , осындай ғалымдардың ғылыми еңбектерінде жариялаған көзқарастары концепт палын тигізгені ақиқат . Бұл зерттеулердегі ғылыми ой пікірлерде імінде концепт терминінің лингвистикалық сипатын анықтаудың бір белгісі ғана “Концепт” термині секілді “концептілік талдау “(концептуальный анализ)терминіне де лингвистикалық Концептілік талдауда мынадай принциптерді басшылыққа алуға болады : 1) Мәдени құбылыстың , ұғымның немесе мәдени қабаттың сыр 2) Сөздерді мәдени құбылыс ретінде қарау арқылы олардың прагматикасы Қандайда этно-мәдени және тілдік бірлікке концептілік талдау жасаған зерттеулерде Концептілік талдау семантикалық талдаумен сәйкес келгенімен өзіндік мақсаттарымен ерекшеленеді Концептілік мәнге ие доминанттардың қалыптасу процесінде көмегімен анықталады . Тілімізде концептілік өрістегі бірліктер көп жағдайда бір-біріне қарама-қарсы концептілік мағына негізінде жасалатындығын айтса , Б.Ақбердиева : “Негізгі қарама айналасындағы қоршаған ортаны ұжым мүшелері ең алдымен , жақсы-жаман пайдалы-зиянды деп жіктеп алады . Ал өз кезінде бұл Қандайда болмасын концептілік мәнге ие доминант адам санасында өріс Сонымен , “Концепт” “ұғымнан” әлде қайда қомақты логика – Концепт термині жайлы ойларды бір жүйеге келтіретін болсақ : Ал концепт болу үшін тілдік модельдер болуы қажет . Адам баласының сана - сезімі жетіліп , таным түсінігі рухани құндылықтар мен материалдық мәдениетті білдіретін тілдік модельдерді концепт 1.2 Қазақ тіліндегі концептілердің құрылымыдық типтері Ғаламның тілдік бейнесі когнитивтік санада ойбейнелер , фреймдер , белгілі бір уақытында сол ұлт өкілдерінің я болмаса ұжымның дүниеден өз орнын тапқан заттар мен құблыстар жайлы Ғалам туралы ақпараттарды мол мәліметтерді фреймдердің негізінде де көрініс Бұл жөнінде М.Минский “Әдетте тіл сөйлеушіге өзінің санасында бар Т.А.Ван Дейктің пікірінше : ” ...фреймдер – белгілі бір Т.Н.Астафурова ”қоршаған дүние жайлы мағлұмат мәтін кеңістігінде жи- нақталып , ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады және мазмұнды ақпарат жайдан-жай Ч.Филомордың айтуы бойынша “фреймдер мен оларға ұқсас гештальттар ой-бейнелер Л.С.Рудинскаяның пікірінше ”когнитивтік тұрғыдан алып қарағанда , фрейм адам “Адамның жадындағы кейбір мағлұматтарды еске түсіру үшін , сол табылады”. [35,25] О.Л. Каменская фреимді нысан белгілерінің қажетті мөлшерінен Фреим-сценарийлердің ойбейнелерден я болмаса схемалардан ерекшелігі олардың адам жадындағы Қандайда болмасын ситуацияның өз бойындағы мағлұматтары адамның қарапайым өмірінде Бұл жөнінде Г.Снасапова , Ғ.Мүсіреповтың “Ұлпан” повесін фреим-сценарийлерге салып “– Фреим-сценарийлер нақты ұлт өкілдерінің дүние бейнесін айқындап сипаттауға – фреим-сценарийлер белгілі бір дәуірде өмір сүруші нақты ұлтқа – кез-келген ұлттың дүние бейнесінен орын алатын фрейм-сценарийлер үнемі – әдет-ғұрыптарымен , салт-дәстүрлерді т.б білдіретін фреим-сценарийлер біртектес – фреим сценарийлер белгілі бір ұлт дүниесі бейнелеген мәтінді Әлбетте , фреим-сценарийге салып талдау әдісі адам сана-сезімінің тікелей Концептілік мәнге ие доминанттың құрылымы тілдік бірліктер негізінде обьективтенеді Еркін сөз тіркестері ақиқаттың синтаксистік обьективтенуі концептілік мәнге ие сипатта болады да ,”ыдырап” кетеді , қажет болған жағдайда Ойсурет концепт фразалық тіркестердің көлеңкесінде қалып қойған концептілер жекелеген Фразалогикалық концепте,лексикалық концепт секілді ақиқаттың ой түріндегі , ой М.Минский өзінің еңбегінде “фреимдердің екі түрін көрсетеді : статикалық М. Минский ғалам жайлы ақпараттарды фреим-сценарийлердің көмегімен құруды ұсынады . Оның пікірінше”фреим-сценарий белгілі бір іс-әрекет оқиғаға тиісті элементтердің типтік құрылымы болып табылады”. [ 30,132 ] түрлі жағдайда ұстауы ұлттың дүниетаным бейнесінің әр халықта Когнитивті санадағы концепт типтерінің ешбіреуі “суреттегідей” жай-күйі толытай детализацияланбайды М.Минскийдің көрсетуі бойынша динамикалық фреимдер немесе схема концептіге тоқталсақ . Кеңістік схемалар өлшем схемалар , обьективтендіреді Фреим концептілерге ұлттық дәстүріміздің ерекшелігін білдіретін , көкпар тарту Ал , енді төрт құбыласы тең ; жегені алдында Когнитивтік санада концептілік құрылымдардың тағы бір көп кездесетін түрі Сценарий концепт . Әрекет , жылжу , қимыл-қозғалыс , “Ментальная модель непосредственно соотносится с так или иначе Логикалық ұғымдық концепт . Концептілердің келісі бір типтеріне сезімдік Логикалық – ұғымдық концепт : қазақтың ежелгі лингво - Концепт тектік (родовой) термин , ал оның түрлеріне (вид) Фразеологиялық концептілерді С.Жапақов өзінің ғылыми жұмысында фразеологиялық концептілерді деректі “Деректі номинациямен байланысты фразеологиялық концептілердің бұл түрінде ұжымдық сипат Абстракті сипаттағы концептілер инвариант мағынаға арқа сүйейді , онымен Концептілік мәнге ие доминант сөздердің түрлері сананың когнитивті қызметімен цептілердің вербалды ассоциясы әртүрлі фразеологиялық бірліктермен берілуі мүмкін . Мәселен : “араздық” концепт көзіне түрпідей көріну Аққу құсы пәктіктің , мәңгілік мөлдір махаббаттың Өте күрделі абстракті ұғымдарды жеткізу жолында фразеологиялық бірліктер ең Ойлау процесі , әлбетте , тіл-тілде сөйлеуші адамзаттың бәріне Міне , осы тұста А.П.Бабушкин когнитивтік лингвистика ғылымына қатысты Ментальды модель өзі суреттеп отырған реалийлердің конфигурациялық қасиетін қайталайды концепт сценарийге жатқызғанымыз аққу құсы құс атаулының ішіндегі тіпті Көпке мәлім бір ақиқатты , материалдық дүниені суреттеуде қандайда Қазақ тіліндегі тіпті әлемдік тіл біліміндегі концептілердің құрылым типтерінің Шындық когнитивтік санада көшірмесурет түрінде бейнеленбейді , когнитивтік санада Қандай да бір концептілік мәнге ие сөздердің бірлігі олардың Тілдік бірліктердің контексін когнитивтік аяда қараудың мәні айрықша . Ғаламдағы заттар мен құбылыстар индивиттің немесе тілдік ұжымның санасында Сонымен қатар ситуацияны танып білудің жолы болып табылатын түрлі Өкінішке орай қазақша-орысша я болмаса қазақша мен қатар басқа “Тары”концептісін арнайы зерттеген ғалым М.Н.Күштаева : “тары немесе оған Тұрақты сөз оралымдары – өз табиғатында лексикалық қордың ауқымын Д.С.Лихачевтың “концептілік өріс” деген терминіне аз кем тоқтала кетсек. тұрақты мөлшерді сақтайдыма я болмаса уақыт озған сайын , Сөздердің әр кезде семантикалық құрылымын сипаттауда пайдаланылатын өзге де Адамды өзге табиғи ортадан және де жануарлар әлемінен ажырататын Сонымен айтар ойымызды тәмамдасақ концептілердің құрылымы мен типіне ойбейне, Жалпы алғанда концепт дегеніміз адамның әрбір жалпы я болмаса 2 Концептілердің ішкі құрылымын түзуші мазмұндық компоненттер 2.1. Ғаламның тілдік бейнесіндегі «Өмір» концептісі Концептке қандайда бір ауқымды идеяны сан алуан күрделі ұғым Концептілік мәнге ие доминанттардың мағыналары мазмұндары тілдік модель арқылы Концептілік мәнге ие доминанттардың ішкі құрылымы “этнос болмысына қатысты Белгілі бір концептілердің ұлттық танымдық мәдени ақпараттық ішкі құрылымының әрекетінің барысында келесі бір ұғымға , түсініктерге телуінің нәтижесінде Нақты коцептіні құраушы әрбір сөз–символ, сөз – бейне. Яғни Бастапқы атау мен кейінгі атауға қатысты ұғым түсініктер– адам-өмір-табиғат, нысында көрініс тауып жататын ассоциацивті паралелдер. “Мұндай ассоциац-ивті паралелдердің ылушы атаулардың, құблыстардың, қимыл-әрекеттердің т.б қай-қайсысына да ортақ болып А.А.Потебня мағына таңбасы ұғымын былайша түсіндіреді: Знак значения есть Мұндай “ортақ қасиет-айрықша белгі” [ 28,195 ] белгілі лесі бір затты, қатар екі құбылысты, сол секілді іс-әрекеттерді Бір заттың ерекше белгілері арқылы келесі бір затты тану, Концептілік мәнге ие доминанттарды тілдік құралдар арқылы танытушы образ нысанаға дәл тиер тұсы соғұрлым күшейе түседі. Образдың Тілдік құралдардың түрлері (фразеологизмдер мақал-мәтелдер, поэтикалық образды сөздер , ұсынылған көркем бейнелердің ( образдардың ) баға жетпес қоймасы Сөз образдар дүниенің тілдік бейнесін жасауға қатысатын тілдік бірліктер. Концептілік мәнге ие доминант сөздерді танытушы тілдік құралдардың этимологиясын Концептілер тіл иесі халықтың дүниеге деген көзқарасын когнитивті танымын, Ғаламның тілдік бейнесі жөнінде ресейлік ғалым В.А.Маслова:тілдің лексикасында , ып жинақталған” бекітілген, сақталған тіл иесінің күллі дүние, әлем, Тілдік қоғамдастықтың мүшесі-жекелеген адамдар өз өмірінің әрбір кезеңін зерделей Концептілік мәнге ие доминанттың бойынан ұлттық-мәдени-танымдық колоритті өз бойына Ендігі жерде қазіргі қазақ тіліндегі ұлттық-мәдени-танымдық мағлұматтарының ішкі құрылымын Ғаламды танудың қуатты күші тіл. Тілдік көркем бейнеде мәуелі Кондратов.А.М “Тіл қоршаған дүние туралы хабар беріп қана қоймайды, В.Гумбольдт: “Тіл сыртқы ғалам мен адамның ішкі әлемінің арасындағы Антрпоцентризм бағытындағы ғалымдардың пікірінше көркем мәтін де, поэтикалық бейнелі Демек концепт – логика-философиялық ой арқалаған күрделітиптік құрылым . Мұнда мәтін авторының және поэтикалық бейнелі сөздерді жасаушы халықтың ( автордың ) жекелеген қасиеттерін сипаттайтын ең жоғарғы психикалық Адамзат қауымы өзінің даму жолының бастапқы кезеңінде-ақ жаңа Концепт адамның терең ойлау күші арқылы пайда болады . Концептіні тек тілдік тұрғыдан ғана зерттемей , кең эвристикалық Когнитивтік бағытта концепт болжам ( гипотеза ) ұсыну, Поэтикалық мәтінде әлемнің семантикалық көрінісі ретіндегі немесе бүкіл халықтың Ұстаз ұқтыра алмағанды өмір ұқтыра алады деген мақалдың астарында біріне оқушы. Ұстазың жол сілтейді, жүре білу өзіңе байланысты Өмір концептісінің фразеологиялық тіркестердегі берілу жолына келетін болсақ. Өмір бақи < адам баласының саналы өміріндегі істеген іс-әректі Қазақ тіліндегі өмір концептісінің мән-мағынасын философиялық тұрғыдан кең түрде Дүние бір қисық жол бұраңдаған. Бақ тайса ерге дәулет құралмаған Күніне тоқсан тоғыз бәле көрсең Сонда да күдер үзбе бір алладан– деген өлең жолдарына Көп адам дүниеге бой алдырған Бой алдырған аяғын көп шалдырған – дегенде дүниенің немесе Осы орайда академик Ә.Қайдар осындай тұрақты тіркестерге мынадай сипаттама Фразеологизм (досл. “четыре угла мира”) употребляется для выражения понятий Фразеолгизм вводится в речевую ситуацию благодария коррелятивным изменениям глагольного Өмір концептісінің мәнін құраушы оның табиғатын түзуші келесі бір элемент – дәурен болмақ. Дәурен сөзі көп ретте адам Кемді күн қызық дәурен тату өткіз Жетпесе біріңдікін бірің жеткіз – секілді өлең жолдарына негізгі Өмір концептісінің ауқымының кеңдігін, беретін мағынасының күрделілігін “өмір” концептісінің Заман – жер бетіндегі я болмаса бұ дүниедегі белгілі Тілімізде заманның талабы, заманның ыңғайы, замана көші т.б деген Заман сөзіне қатысты тілімізде “Заманың түлкі болса, тазы болып оны аулап атудың немесе қолға түсірудің өзі саятшылар, аңшылар Әдебиетте “зар заман” ақындары деген термин бар. Яғни зар Жалпы жоғарыда айтылған мақалдың астарынан халықтың осындай ұлттық танымын Өмір концептісінің мәнін танытушы элементтердің бірі–– тағдыр. Тағдыр жазуы” дегенге келсек адам баласы өз өміріндегі қиыншылықтың алдында Заман да, дәуір де бірінің артынан бірі өз кезегімен Сонымен қазақтың өгіз аттай желмейді, өмір екі айналып келмейді байтын темір жоқ, мәңгілік өмір жоқ ; өмір деген ымдық талпынысынан туған, “тіл арқылы берілген көркем бейнелері” . Поэтикалық образды сөздер арқылы адамдар өмірді физиологиялық тұр- ғыдан “жұмбағы көп жанды зат” деп білген, сондай-ақ “жоғарғы секілді, солай бола тұрса да шегі бар”деп ұғып, енді мүшелеудің “детальдарының” әр басқа болып келетіндігімен” түсіндіреді. [47,68 Қазақ ұлтының “өмір” концептісіне берген танымдық мақал-мәтелдерінің тезаурустық реті формасы, ол физикалық және химиялық формалардың сапасы жағынан неғұрлым ұйымдасатын ашық жүйе болып табылады. Ол жүйеде зат алмасу, тілерін мойындайды.) креационизм тұрғысынан көрінеді. Аристотельдің энтелехия туралы іліміне дық емес “өмірлік күштің” (неміс биологы Г.Дриш), “өмірлік шабыттың” мнің өкілдері де осыған ұқсас идеялар айтты. С.Аррениус өмір ғарыштан әкелуі туралы болжам айтты. К.Бэр тірі және өлі ынған теорияда бастапқыда белок тәріздес кешенді коллиодтық жүйелер – сергаттар, ал содан соң алғашқы жанды денелер түзілген деп ның молекулалары болады, олардың әрқайсысы атомдардың екі тізбегінен тұрады, адам қызметінің негізгі мақсаты . Өмір мағынасы міне, осыған ғынасы осы теориялық пайымдаулар әмбебап болуға үміт арта отырып, болмауы себепті оның жөн-жосықсыздығы мен ақылға қонбайтыны паш етіледі. немесе тежеп, оған елеулі ықпал етеді. Жеке және қоғамдық дан біріктіретін ұғым. Бұл қозғалыс жеке және қоғамдық нәрселер ұдайы өзгеріп отыруы мен, жеке адамды барған сайын жан–жақты бекте тұжырымдалған. Адам өмірінің осындай формасы ғана обьективті мазмұны делі құблыс. Ал өмір философиясы дегеніміз не? –деген сауалға ліктерін идеалистік тұрғыдан жеңуге әрекет жасады. Бірақ өмір философиясы- ның пайда болуы сол кездегі философияның дағдарысына ұшырап, ғылымнан идеалистік философияға айналған. Қоғамның дағдарысы осы Өмір философиясының өмірлік дық нәрсе деген қорытындылары арқылы көрінеді. Бұдан философияның басты принципі – материя мен санаға қарағанда белсенді, көп түрлі, лыста болатын дүниенің абсолюттік, шексіз бастамасы ретінде саналатын өмір ұғымы. Өмірді сезім мүшелері, немесе ақыл-ой арқылы ұғыну мүмкін Өмірдің болмысын, ішкі сырын, ондағы көптеген құбылыстары мен динамикалық тілімізде тілдік бейнелер қазынасының көптеген бөлігі өмірдің өзіндегі сан Тілімізде өмірден тепкі жеді (өмірде жолы болмады, өмірдегі күресінің Өмір концептісінің қымбат екендігін танытатын тілдік модель ақындар тілінде О, тағдыр неғылған зұлат ең! Өмір- ай неғылған қымбат-ең! Сағаттар ғасырмен өлшеніп Минуттар болсаңшы жылға тең... Шіркін өмір қымбатсың-ау дегенмен, Алданыш боп біраз күнге келгенмен. Айналсоқтап кете алмайды еш пенде, Жапа шегіп қасірет уын жегенмен. Біреуді ерте,біреуді жай тынбақсың Жақсы жаман өз өмірін өткізбей, Жарты минут жасасаң да қымбатсың Арпалыспай тіршілікпен кім жатсын. “қымбат өмір” сөз образдары қол жетпес құндылықтың символына айналған өзге де құнды заттарға теңеудің өзінің қисыны келмейтіндігін, ақындардың ыбының тілінен кездестіре алмаймыз. Тіпті “зұлматта, қу өмірдің” жарты талған тәжірбиелері болса, екінші жағынан, өмір атты әлемнің өзіндік ліктерін суреттеп тануға жетелеген себептер, тілдің бейнелі атауларының уәждік Қазақ ұлтының тілінде өмірдегі тіршіліктің өзі негізінен – адамның екеті, қимыл-қозғалысын сипаттайтын, суреттеп атайтын бірнеше мақал-мәтелдердің арқалаған образдары Күреске қатысты болып келетін тілдік образды мақал-мәтелдердің ақпар- аттың мазмұнды ішкі құрлымына үңілсек, мақал-мәтелдер бойындағы этностың танымында лардың пайда болуының арғы жағында жатқан фондық негіздердегі алғашқы Ғаламның тілдік бейнесінің, оның көріністерінің жеке-жеке (сурет үзінділерінің) фрагменттерінің ының себебі, өмірдегі құбылысты қабылдаудағы, бейнелеген танымдағы, образды ойлаудағы Өмірді тек қайғысы көп, қуанышы аз, ит өмір, қу Ал, қызық өмір ақындар тілінде мынадай образдарға ие болады. Туғанда дүние есігін ашады өлең Өлең мен жер қойынына кірер денең Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен Ойлансаңшы бос қақпай елең-селең –– деген мәтінде өмірдің қызығы мен рахаты тек өлеңді қызық сөзі бұл күнде өз алдына тұрақты сөз тіркесінің Бұл өмірдің қызығы махаббатпен Көрге кірсең үлгілі жақсы атақпен Арттағыға сөзіңмен ісің қалса, Өлсең де өлмегенмен боласың тең. Әрине, бұл жерде адресаттың танымында өмірдің қызығы не? Деген лері өмірдің түкте қызығы жоқ бәрі алдамшы, жалған болып Дәмі қайтпас, бұзылмас тәтті бар ма ? Бір бес күннің орны жоқ арттағыға Қай қызығы татиды қу өмірдің Татуды араз жақынды жат қыларға ? Кей сәтте адамдар өмірдің қызығынан саналы түрде бас тартатында дері кездеседі. Мәселен : Мен көрдім ғашық жардан уәдесіздік Өмірдің қызығынан күдер үздік Жылы жүрек суиды, жара түсті. Шықпаған шыбын жанмен күн өткіздік. Адам баласының өмірдің қызығынан бас тартуының абсолюттік шегі өзіне-өзі Шіркін өмір қымбатсың-ау дегенмен, Алданыш боп біраз күнге келгенмен Айналсоқтап кете алмайды еш пенде Жапа шегіп қасірет уын жегенмен Біреуді ерте, біреуді жай тынбақсың, Жарты минут жасасаң да қымбатсың Жақсы-жаман өз өмірін өткізбей, Арпалыспай тіршілікпен кім жатсын. “Өмір” концептісінің ғаламның тілдік бейнесіндегі бірден бір көрінісі –оның Концептілік мәнге ие доминант тілдік қолданысқа енгенде оның алды Сұм дүние тонап жатыр ісің бар ма? Баяғы күш, баяғы түсің бар ма ? Алды үміт арты өкініш алдамшы өмір Желігін жерге тықпас кісің бар ма ? ––деген өлең жолдарында “алдамшы өмірге” осындай поэтикалық анықтамалар беріледі. Аталған тіркестегі образды айқындап көрсететін көріктеу құралы лингвистика- да анықтауыштар деп аталады. Әдетте анықтауыштарды әдебиеттегі эпитеттер мен Бұл жөнінде академик Р.Сыздық : “Эпитет адамның, заттың, құблыстың тың, құблыстың, адамның өзіне тән қалыпты сынын (белгісін, қасиетін, кені бұл белгі сол заттың адамның, құблыстың табиғи, қалыпты Жоғарыдағы өлең мәтініндегі үшінші тармағында Алды үміт, арты-өкініш, алдамшы нің негізі ұйытқысы болып табылады. Алғашқы тармақтағы сұм дүние Жалпы “өмір” дегенді өте үлкен күрделі концепті деп танимыз. Өмірден тепкі жесем жазығым жоқ:–– деген поэтикалық образды сөз Үп деген желге дірілдей берме Шыдамдылықты ұнатады өмір “Өмір” концептісіне табиғаттың бір құбылысы ретінде де анықтама Өмір деген––бір жарқ еткен найзағай Өмір деген––көк аспанның күркірі. ––деген поэтикалық образды тіркестерде ақынның өмірге деген көзқарасы осындай омикасынан, тұрмыс дәулетінен, әдет-ғұрыпынан жырақ кетпейді. Ол оның есте қалса, өмірде сол секілді өзінің мәнді не мәнсіз Өмір дейтін––тағатсыз бір қозғалыс Өмір дейтін––өлемін деп қарамау – деп жыр жолдарына арқау болады. Ұлт танымында халық Диірменнің тасындай Шыр айналған дүние-ай––деген өлең тармағынан ұлттық мәдени танымды аңғаруымызға Осы тұста атап өтетін бір мәселе: адамзат өзінің қалыптасу Осындай ұстанымда қалыптасқан мәліметтер жүйесі негізінде тілдік модельдер арқылы дамасы қалыптасады. “Өмір” концептісінің негізгі логикалық моделі мынадай: “тіршілік, дүние, қозғалыс, Өмір жолы––тар соқпақ, бір иген жоқ Иілтіп екі басын ұстаған хақ Иілген жолда тиянақ тегісітік жоқ, Құлап кетпе тура шық көзіңе бақ. Қабылдаушының мәтінді ұғынуына көмектесетін концептілік мәнге ие доминанттар – // концептуалды )қасиетке ие, ал тілдік жүйенің дискретті бірлік корреляциясы жоқ . Себебі концепттер арасында сәйкестігімен ұғынылатын (континуалдық) Шынымен-ақ еткен еңбек еш кете ме ?! Ұрланып есіл өмір босқа өте ме ?! Тәкапар ұлы өмірдің зор толқыны Шетіне лақтырып шошқа ете ме?! Шағын контекстің тілі белгілі бір универсалды мағынаны жасаушы “мәнер Сонымен қатар адамзат баласының “ғалам бейнесін” тұтастай қабылдау үшін ның қалыптасуы және олардың өзектілігі мағына беретін тіл Осы тұста Т.Я.Гольпериннің, И.И.Жилиннің т.б еңбектерінде тіл тек қатынас, Осымен байланысты шағын контекстерде қолданылған тіл бірліктерінің жеке қолданысын бірі болып тіл қолданысының когнитивтік негіздерін анықтауды өз зерттеу бегінің нысаны еткен Қ.Жаманбаева тезаурустың қалыптасуының уәждік дең- гейлерін адамның ішкі жай күйінің қажеттеліктерімен байланыстырып тезау- русты дүниенің “тілдік модельі” деп атайды. Ал, жеке жазушының, шығармашылығына қатысты көркем ойына сай форма іздеу барысына қатысты Контекстің комуннитивтік бағдарына сай тілдік құралдардың таңдалуы адамзат баласының Өмірдің алды––ыстық, арты суық Алды––ойын, арт жағы мұнға жуық Жақсы әнді тыңдасақ ой көзіңмен Өмір сәуле көрсетер судай тұнық немесе : Өмір дегенге Тірлікте сірә жетер ме ой Жарық сәуледен басқаның бәрі бекер ғой Бекер ғой бәрі Бекер ғой бәрі бөтен ғой Өмір деген бір күндік сәуле екен ғой ! ... Осы арада ақындардың (Абай, Мұқағали) көркемдік әлемін талдауда олардың Адамзат – бүгін адам, ертең топрақ Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ Ертең өзің қайдасың білемісің Өлмек үшін туғансың ойла шырақ. Бұл мысалдардан халық танымы мен ақын танымы астасып тыңдарманын мақал-мәтелдердің фразеологиялық тіркестердің де типологиялық модельдері де кездеседі. (мысал) Сонымен бірге ұлттық және ақынның образды ойлауымен оны сөзде Өмірден тепкі жесем жазығым жоқ, Алды үміт арты өкініш Адам баласының ішкі дүниесін суреттеуде халықта, ақын да басқа Әлбетте заман өтіп, уақыт оза келе этникалық өзіндік сана хайкалық, әпсаналық түсініктерден ажырай түседі. Дегенмен, Көк тәңірдің, Ұмай Қорыта келгенде халық танымының образды ойлауымен сол ойын көркем тері” деп табуға болады. 2.2. > микроконцептісінің тілдік Қазақ ұлтының ұлттық болмысын танытатын таным түсініктердің кейбіреуі тілдік Сөз орайына қарай айта кетсек тілімізде “жан мен тәнге” Концептілерге талдау жасағанда , әр тілде өзіндік мәдени ерекше “Жан” концептісі көзге көрінбейтін, қолға ұсталмайтын, түрлі сезім мүшелері амыз. Олар негізінен тілімізде мынандай тілдік құралдарда: символдар, перифразалар, “Жан” концептісі – өмірдегі тіршілік иесінің барлығына тән биологиялық Жанның осындай ерекшілігіне қатысты академик А.Қайдар Жан алқымға келу Жан алқымына келу = “наступить на горла”, “душа в Фразеологизм (досл. “душа его подступает к горлу”) как и В зависмости от контекста фразеологизм вводится в речь поррелятивными са, менің бұйрығымсыз бір снаряд шығарма,-деді Мұрат взвод командиріне-“Пока Жанның осындай жылжымалы қасиетін ғалым одан әрмен қарай мақал- жүктеу/скачать 32.82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|