Ффсо пгу 18. 2/05 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Кафедра меңгерушісі _________________________ Нұрбекова Ж.Қ.

Факультеттің әдістемелік кеңесінде құпталды,

ӘК төрайымы _________________________ А.Т.Кишубаева

2. Студенттердің алгоритмдік ойлау дағдыларын қалыптасытру.

3. Өз бетімен оқып-үйренуге, талдауға, бағдарлама бойынша нәтижені анықтауға үйрету.

4. Есепке алгоритмдер мен бағдарламалар құру, олардың тиімділерін таңдау және нәтижелерге талдау жасау әдістерін меңгерту.

1. Жұмыстың теориялық бөлігімен танысады.

2. Берілген есептің алгоритмімен танысады.

3. Бағдарлама тексін қарап, оның құрылымына талдау жасайды. Ондағы командалардың пайдаланылуын негіздейді.

4. Алгоритмнің орындалу тәртібін ауызша түсіндіреді.

5. Қандай да бір мәндермен, бағдарламаның орындалу протоколын толтырып, нәтижелерді компьютерсіз анықтайды. Пайдаланылатын мәндер бағдарламадағы барлық жағдайларды қамту қажет.

6. Бағдарламаны компьютерде орындап, 5-пунктте анықталған нәтижелердің дұрыстығын тексереді.
Тақырып 2. ЭЕМ-да есептерді шығарудың кезеңдері
№1 зертханалық жұмыс. .Алгоритмдерді сипаттау (ұсыну) құралдары мен тілдері.



Паскаль ортасы. Бағдарламаның құрылымы.

Мақсаты: Рascal-дың жұмыс ортасымен танысу, негізгі дағдыларын қалыптастыру.
Теориялық бөлім

1.Паскаль тiлiн жұмысқа қосу. Жұмыс столындағы Паскальға сәйкес жарлық жұмысқа қосылады.

2. Менюмен жұмыс. F10 клавишасы менюдi жұмысқа қосады. Меню жұмысқа қосылған соң, ерекше түске боялады. Команданы жұмысқа қосуды тездетуге болады. Ол үшiн меню жолындағы белгiленген әрiпке сәйкес клавиша басылады. Alt клавишасы мен белгiленген әрiптi басса, оған сәйкес команда iске қосылады. Менюден шығу үшiн Ecs клавишасы басылады.

Меню пункттеріне сипаттама

1. File

Open-кеңейтілуі .pas файлды ашады.

New-жаңа терезе ашады.

Save (F2)-файлды өз атымен сол орнына сақтайды.

Save as-файлды басқа атпен, басқа каталогқа жазуға болады.

Change dir- ағымдағы (жұмыс істеп отырған) каталогты өзгертуге мүмкіндік береді.

Print-ағымдағы терезедегі ақпаратты принтерге шығарады.

Printer Setup-принтер орнату.

DOS shell- DOS режиміне шығады. ехіt командасымен Паскаль ортасына оралады.

Exit (Alt-X)-Паскальмен жұмысты аяқтайды. Файлды сақтау қажет.

Терезелермен жұмыс iстеу. Терезе дегенiмiз - бiздiң барлық iс-әрекетiмiздi жүзеге асыратын экранның бөлiгi. Оның размерiн өзгертуге, орнын ауыстыруға, ашуға, жабуға болады. Паскаль ортасында бiрнеше терезенi қатар ашуға, әрбiреуiмен жеке жұмыс жасауға, олардың арасында информация алмастыруға болады. Жұмыс iстеп отырған терезе белсендi (активтi) деп аталады. Белсендi терезе қос рамкалы және онда жабу кнопкасы, масштабтау кнопкасы, терезенi жылжыту кнопкасы, терезенiң өлшемiн өзгерту бұрышы болады.

Меню- WINDOW

Tile-терезелерді ретпен орналастыру.

Cascade-терезелерді каскадпен орналастыру.

Close all-барлық терезелерді жабу.

Size/Move-терезенің өлшемін өзгерту (Shift+стрелкалар).

Zoom-терезені үлкейту немесе кішірейту.

Next - терезелерді ретпен қарау.

Close (Alt + F3)-белсенді терезені жабу.

Previous- терезелерді кері ретпен қарау.

List-барлық ашық терезелер тізімін көрсетеді.

Alt + № - № номерлi терезеге өту. Alt клавишасы мен керек терезенiң номерi қатар басылады.

Alt + F5 - Window/ User Screen - Бағдарламаны орындау нәтижесi бар пайдаланушы терезесі шығады

Тапсырма.

1.Паскальді жұмысқа қос.

2. Паскаль ортасында 5 терезе ашып, әрбіреуін сәйкесінше tereze1, tereze2, tereze3, tereze4, tereze5 деген атпен сақта.

3. Терезелерді ретпен орналастыр.

4. Терезелерді каскадпен орналастыр да, мына ақпаратты тер.

1-терезеге: {фамилияң мен атыңды}

2-терезеге: program p_orta;

const k=100;

3-терезеге: label m1,m2;

Begin clrscr; writeln(‘Salem!’); writeln(‘ Men Pascalmyn!’);

end.

4-терезеге: uses crt;

5. Терезелерді ретімен, одан соң кері ретпен қарап, жазылған ақпаратты тексер.

6. 2-терезеге өтіп, мына жазуды қосып, сақта.

type kun=1..31;

7. Барлық ашық терезелердің тізімін шығар. 4-терезеге өтіп, мына жазуды қосып, сақта.

var k:kun; a:byte;

8. 1 және 2-терезелер экранға қатар сиятындай етіп, өлшемдерін өзгерт.

2. Меню-EDIT

Undo (Alt+BkSp)- алдыңғы әрекетті жояды.

Redo – Undoдағы әрекетті қайтарады.

Cut (Shift+Del) –белгіленген фрагментті жойып, буферге алады.

Copy (Ctrl+Ins) - белгіленген фрагментті буферге көшіреді.

Paste (Shift+Ins) – буфердегі фрагментті курсордың орнына қояды.

Clear (Ctrl+Del) – фрагментті жояды.

Show Clipboard- буфердегі ақпаратты көрсетеді.

9. 1,2,3,4 терезелердегі ақпараттарды ретімен 5-терезеге біріктіріп, мына тексті құрастыр.

{фамилияң мен атың}

program p_orta;

const k=100;

label m1,m2;

begin

clrscr;

end.

Тексті сол атымен сақта.

RUN (Ctrl+F9)– бағдарламаны орындайды.

Compile – белсенді терезедегі файлды компиляциялайды.

Make – негізгі бағдарламаға кіретін модульдер қайтадан компиляцияланадыда, орындалушы файлға біріктіріледі.

Build –алдыңғы пунктке ұқсайды.

Distination memory –орындалушы файл қайда орналасады, дискіде ме, әлде жадыда ма?

Primary file –компиляциялау қай файлдан басталатынын көрсетеді.

Жұмысты жалғастыру үшiн, кез келген клавишаны басу керек.

program < идентификатор >; - программаның аты

uses < идентификатор >; - библиотекалық модульдер тiзiмi

label . . . белгілерді сипаттау.

const . . . тұрақтыларды сипаттау.

type . . . типтердi сипаттау.

var . . . айнымалыларды сипаттау.

begin

еnd.

а) жадыға сақтау үшiн: Меню / Compile / Destination / Memory

б) дискiге сақтау үшiн: Меню/Соmpile/Destination/Disk

Memory немесе Disk Enter арқылы таңдалады.

Memory мен Disk-нiң бiреуi таңдап алынған соң, Меню /Compile/ Make енгiзiледi немесе Ғ9 басылады. Орындалушы файл жасалады. Каталогтағы файлдар тiзiмiнде кеңейтiлуi .exe файлы пайда болады.

Тапсырма. Орындалушы (кеңейтiлуi .exe) файл жаса. Каталогты ашып, файлдың жасалғандығын тексер.
6. Жұмысты аяқта.

№2 зертханалық жұмыс. Алгоритмдердің базалық құрылымын жасау әдістері.

Математикалық өрнектi Паскаль тiлiнде жазу ережелерi:

1.Өрнек бiр жолға тiзбектей жазылады, сондықтан амалдардың орындалу тәртiбiнiң бұзылмауын ескеру керек.

2. Жоғары және төменгi индекстер ереже бойынша жазылады.

3. Функцияның аргументi жақша iшiне алынады.

4. Тригонометриялық функциялардың аргументi градуспен емес, радиан түрiнде (x*PI/180) жазылады.

5. Ашылған және жабылған жақшалар саны тең болады.

6. Математикалық өрнекте дөңгелек жақшалар ғана жазылады.

Сол сияқты, tg(x) = sin(x) / cos(x);

Математикада	Паскальда	Нәтиженiң типi
|x|	abs(x)	бүтiн, нақты
x2	sqr(x)	бүтiн, нақты
x	sqrt(x)	нақты
sinx	sin(x)	нақты
cosx	cos(x)	нақты
arctg(x)	arctan(x)	нақты
eх	exp(x)	нақты
lnx	ln(x)	нақты
lgx	ln(10)/ln(x)	нақты
п=3,141592..	Pi	нақты

1.Паскаль терезесін ашып, мына жолдарды теріңіз.

Program ornek;

uses crt;

var x,y,z,a:real;

begin

x:=

z:=

readln;

1 жаттығу

x=5; y=3 мәндерінде өрнегінің мәнін есептеу.

2.Бағдарламадағы мына жолдарды өзгертіңіз.

x:=5;

z:=(sqrt(sqr(x)+2*y)+sin(15*pi/180))/(2*x)

3.Бағдарламаны жұмысқа қосып, нәтижесін қараңыз.
Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. (sqrt(sqr(x)+2*y)+sin(15*pi/180)) өрнегі неге жақшаға алынған?

2.15*рі/180 формуласы нені білдіреді ?
2 жаттығу. өрнегінің мәнін есептеу.

4. Z:= жолына мынаны теріңіз:

Z:=abs(abs(x-100)*3/(2*x+ln (y))+2*sin(y)/cos(y))+exp(x+y)/exp(y*ln(x));

5.Бағдарламаны жұмысқа қосып, нәтижесін қараңыз.

3. sin (y)/ cos (y) нені білдіреді?

4. exp (x+y) неге жақшаға алынған? Осы жазуды exp(x)+y деп жазуға бола ма?




3 жаттығу. өрнегінің мәнін есептеу.

Z:= жолына мынаны теріңіз:

5. е⁵ және у⁵ екеуінде де дәреже көрсеткіші 5, бірақ жазылуы әр түрлі. Неге?

7 ....sin (sqr(y)))) жолдарында неге 4 рет )))) жақша қойылған?

№3 зертханалық жұмыс. Алгоритмдік тілдердің негізгі конструкциялары.

Жазылу форматы: write(ln) (<параметр>);

Жазылу түрлерi:

writeln (өрнек); – өрнектiң мәнiн экранға шығарады. writeln (sqr(25));

writeln(x); – x айнымалының мәнi шығады.

writeln (‘текст’) – апострофтың iшiндегi текст шығады.

writeln ( өрнек, ’текст’, айнымалылар);

writeln; – бос жол шығарады.

read(ln) – сандық мәндердi, символдарды, жолдарды клавиатурадан енгiзедi.

Жазылу форматы: read(ln)(айнымалылар тiзiмi);

Жазылу түрлерi:

readln(x) – x-тiң мәнi енгiзiледi.

readln(a,b) – a,b мәндерi бос орынмен ажыратылып енгiзiледi.

readln- енгізу клавишасы басылғанын күтеді.

Read процедурасы орындалғанда, айнымалының мәнiн енгiзу үшiн бағдарлама жұмысында кiдiрiс болады. Айнымалының мәнiн оқушы клавиатурадан енгiзедi. Егер read процедурасында айнымалылар тiзiмi көрсетiлсе, онда тiзiмдегi айнымалылардың мәндерi клавиатурадан бос орынмен ажыратылып енгiзiледi. Әрбiр read процедурасынан соң Enter клавишасы басылады.

program text;

uses crt;

begin

Writeln; Writeln(‘Ана тілі’); Writeln;

Writeln(‘Ана тілің арың бұл,’);

Writeln(‘Ұятың боп тұр бетте.);

Writeln(‘Өзге тілдің бәрін біл,’);

Writeln(‘Өз тіліңді құрметте’); Writeln;

Writeln(‘Қ.Мырзалиев‘); Writeln;

readln;

Бағдарламаны орындап, нәтижесін көріңіз. Экранда орналасуына назар аударыңыз

Writeln (‘Ана тілі’:20);

Writeln (‘К. Мырзалиев’:30);

Бағдарламаны орындап, нәтижесін көріңіз. Қандай айырмашылық бар? 20 және 30 цифрларын өзгертіңіз. Нәтижесіне түсініктеме беріңіз.

uses crt;

var x,y,a,b: byte;

begin

readln(x); {2}

y:=10; {3}

writeln(x); {4}

writeln(x+y); {5}

readln;

Орындап нәтижені қараңыз да, дәптерге жазып алыңыз

Writeln (‘х=’, х);

Writeln (‘у+х=’, х+у);

Орындап нәтижені қараңыз. Қандай өзгеріс бар? Қорытынды жасаңыз.

а:= х*у; {3а}

{4}, {5}жолдарды өзгертіңіз: writeln (x,’*’, y, ‘=’ , a); {4}

Writeln (‘x=’, x:10, ‘y=’;10, ‘a=’,:10, a:10); {5}

Орындап нәтижені қараңыз. Қандай өзгеріс бар? Қорытынды жасаңыз. {5}жолдағы : белгісі қандай қызмет атқарады?
3 жаттығу. Жаңа терезеде жазыңыз:

uses crt;

var x,y,a,b:real; s:string;

begin

x:=100; y:=3; {2}

а:=х/у;

writeln (‘a=’;a); {3}

writeln (‘a=’:10:5); {4}

writeln(‘a=’:10:2);

writeln(‘a=’:10:0);

writeln(‘a=’:0:5); {5}

writeln(‘a=’:0:2); {6}

writeln(‘a=’:0:0);

readln;

Бағдарламаны орындап, нәтижесін қараңыз. Экранға шығудың қандай айырмашылықтары бар? Санның бөлшек бөлігіндегі цифрлар санының өзгеруі неге байланысты?

uses crt;

var x,y,a,b:real; s:string;

begin

readln(x,y); а:=х/у; {2}

writeln (‘x=’;x); {3}

writeln (‘y=’,y);

writeln (‘a=’,a); {4}

readln; end.

Бағдарламаны орындаңыз. Экранға курсор шығады. Бос орынмен ажыратып екі сан енгізіңіз. Экранға шыққан х пен у-тің мәндері енгізілген сандарға ие болды ма?

Бағдарламаны бірнеше рет орындап, нәтижесін жазып алыңыз.

uses crt;

var s, a, b:string; x,y,z:byte;

begin

Writeln(‘Сәлем!’);

Write(‘Атың кім?’); Readln(s); Writeln;

Write(‘Екі сан енгіз ’); readln(x,y);

Write(‘Бір сан енгіз ’); readln(z); Writeln;

Writeln(‘Үш санның қосындысы = ’, x+y+z); Writeln;

Writeln(‘Сау бол! ’,s); Writeln;

readln; end.

1. p = Жауабы: 402.1339

2. k=- Жауабы: 62.10672

3. c= Жауабы: 3472.599

4. d= Жауабы: 0.0406535
Пайдаланылатын әдебиет: [4], 5-24 беттер;
№4 зертханалық жұмыс Алгоритм ұғымын формальдандыру.

Тармақты алгоритмдер. Шарттық оператор
Теориялық бөлім
Белгiлi бiр шартты тексеру нәтижесiне байланысты екi түрлi iс-әрекеттiң бiреуi ғана орындалатын жағдайда шарттық оператор қолданылады. Шарттық оператордың жазылу форматы:

Толық түрi: If <шарт> then <1 оператор >

еlse <2 оператор >;

Шарттық оператор былай орындалады: Ең алдымен шарттағы логикалық өрнектiң нәтижесi анықталады. Егер нәтиже ақиқат болса <оператор1> орындалады, ал нәтиже жалған болса <оператор2> орындалады.

Қысқаша түрi: Шарттық операторда шарт орындалмаған жағдайда еш нәрсе орындау қажет болмаса, else тармағын жазбауға болады:

If <шарт> then <оператор>;
Тармақты алгоритмдердің орындалу реті блок-схемада анық көрінеді. Блок-схема дегенiмiз алгоритмдi геометриялық фигуралар арқылы бейнелеу.

Мысал: экранға екi санның үлкенiн шығару керек.

Есептi шығару алгоритмiн блок-схемамен көрнекi түрде көрсетуге болады.

program esep_1;

var x, y, z: real; х,у-берiлген айнымалылар, z-нәтиже

begin

readln (x, y); бос орынмен 2 сан енгiземiз

if x>y then z:=x егер x >y болса, онда нәтиже х болады

еlse z:=у; әйтпесе нәтиже y болады 

writeln (z); readln;

end.

Енгiзетiн санды х деп белгiлеймiз, типi – real. Егер х саны үшiн х>-5 және х<5 шарттары бiр уақытта орындалатын болса, онда х саны [-5;5] аралығына тиiстi болады

program aralyk;

var x: integer;

begin

writeln (‘х санын енгiз’); readln (x);

then writeln (‘аралықта жатады’)

еlse writeln (‘аралықта жатпайды’);

readln;

Есептiң берiлгенi бойынша: егер а b с болса, онда a:=a², b:=b², c:=c²;

егер а> b >с, онда с:=а, b:=а;

басқа жағдайда, a:=-а, b:=-b, c:=-с;

program esep_3;

var

begin

if (a<=b) and (b<=c) then

begin

a:=sqr(a); b:=sqr(b); c:=sqr(c);

else

begin c:=a; b:=a; end

else begin a:=-a; b:=-b; c:=-c; end ;

writeln (a:5,b:5,c:5); readln;

end.

Есептi шешудiң блок-схемасы төмендегiдей болады.

if (a<=b) and (b<=c) then

begin

a:=sqr(a); b:=sqr(b); c:=sqr(c);

begin a:=c; b:=c; end;

else begin a:=-a; b:=-b; c:=-c; end ;

end.

№5 зертханалық жұмыс. Программаларды жобалау әдістері,декомпозиция. Таңдау командасы