Г. И. Чорос-Гуркиннин салымы ла чÿмдемелдери

жүктеу/скачать 68 Kb.

Дата	14.06.2016
өлшемі	68 Kb.
	#134313

Тема: Г.И.Чорос-Гуркиннин салымы ла чÿмдемелдери.

Амадузы:

- Г.И.Чорос-Гуркиннин салымы ла jайаан ижиле теренжиде

таныжары.

- Ўренчиктердин куучын-эрмегин темиктирери.

- Атту-чуулу jурукчыла оморкооры ла Тöрöлин сÿÿрине таскадары.

Уроктын бÿдÿми: урок-лекция
Уроктын öдöр аайы:

Ўредÿчинин сöзи.

Туулу Алтайды кöргöн баштапкы европей jурукчы Петербургта jурук Академиязын божоткон Е.Майер болгон. Ол 1842 jылда jарлу jорыкчы П.И.Чихачевко баштадып, Тÿндÿк Азияла jорыктаган экспедициянын туружаачызы болуп jÿрген.

Слайд 1.

Туулу Алтайдын ар-бÿткенин кайкап, Майер бойынын дневнигине бичиген: «Бу ар-бÿткеннин кÿÿзи! Мыны кем jартаар?! Бетховен, Моцарт кайда? Кем кайкамчылу кайаларды эптештире jураар, мындый öндöрлö? Сальватор Роза! Сен ненин учун орус болуп бÿтпеген? Ол тушта, айса болзо, Алтайды кöрöр эдин! Сенде онын кеберин кöргÿзер арган бар болор эди, jе менде… менин колдорымда андый арга jок».

Алтайдын ар-бÿткенин jуруктарга кеен jурайтан jурукчы jарым чактан ажыра öйдöн табылган.

Ол баштапкы алтай jурукчы Г.И.Чорос-Гуркин. Чорос-Гуркин сан башка салымду кижи болгон. Ол бойынын ижинде бийик jедимдерге jедип алган учун искусство сÿÿчилер оныла 20-зинчи чактын башталганынан бери jилбиркеп келгендер. Jе jурукчы 30 jылдын туркунына «албатынын öштÿзи» деп адаткан. Онын jуруктары музейлердин эдимдер чеберлейтен jеринде кемге де керек jок jööжö болуп jаткан, ол эмезе ÿрелип чачылган.

Онын jÿрÿминин бир канча őйлőрин эске алынып ийектер. Ненин учун дезе, ол őйлőр, бистин билгенисле болзо, jурукчынын иштеринин анылузыла, jÿрÿмдигиле, олордын тазыл-тамырыла колбулу болуп jат.

Слайд 2. Г.И.Чорос-Гуркиннин портреди.

Ўренчиктин jетирÿзи.

Г.И.Чорос-Гуркин 1870 jылда чаган айдын 12 – чи кÿнинде Улалу деп кичинек jуртта Jаш-Тура уездте туулган. Jаткан jери Анос деп jурт.Аргалу-чакту jуртаган Гурке Тыдыктын уулы Иван, чокымдап адаза, Григорийдин адазы, будынан кенекте болзо, тереден ээр эдетен мастерскойлу болгон. Григорийдин энези Березовка деп jурттан. Олордын билезинде 3 бала чыдаган: Наталья, Григорий, Степан. Григорий jаштан ала кöс jок арткан. «Я не имею понятия, как люди с двумя глазами видят природу» деп, ол 1934 jылда бичиген. Адазы уулынын jураныжын jаратпайтан, керек дезе, jуруктарды jыртып, тереле иштедерге таскаткан.Энези дезе, уулын бичик-биликке ÿренип алзын деп амадаган.

Ол öйдö Улалу Алтай духовный миссиянын тöс jери болгон. Бастыра округтын ичинде миссиянын сок jаныс баштамы ÿредÿлÿ школы иштеген. Бу школдо Г.И.Чорос-Гуркин 8 jаштуда ÿренип баштаган. Ол ÿренип барар алдында школдо кудайдын сÿрин jураар класс ачкандар. Ондо уулчактын jуранатан jайалтазы, аргалузы кöрÿнген. Онын учун бирде кайкамчылу неме jок, ол школды божоткон кийнинде 15 jылдын туркунына кудайдын сÿрин jураар иш эткенинде. Г.И.Чорос-Гуркин озо Улалуда, онын кийнинде Jаш-Турада иштеген. Ол ок öйдö jаантайын jуранарынын школына ийзин деп суранатан.

Jе оны öнöтийин божотпойтондор. Паспаулда ÿредÿчи болуп иштеп тура, ол бойынын jуруктарын Паспаулда ÿредÿчи болуп иштеп тура, ол бойынын jуруктарын «Нива» журналга ийген. Jуруктардын бирÿзин jарлаган учун Григорий Иванович 25 салковой акча алган. Мынын ла кийнинде ол ÿредÿчи ижин таштап, jанысла jуранар боло берген. Ўстине сöсÿрмелер jурарынан айрылып, Алтайдын ар-бÿткенин jураарына jайылып jат.

1905 :ылда jурукчы Ийт-Кайа туунын эдегинде, Кадын суунын jаказында Онос деп jуртта jаткан. Алган эжи Мария Агафоновна Лузина, орус укту Кижи. Олор 4 бала азырап чыдаткан: Ангелина (18…-1848), Мария (1900-1963), Геннадий (1904-1937), Василий (1908-1961).

Слаид 3.

Сöзлик иш:

Сöсÿрме – иконописец

Шÿÿлтеечи – мыслитель

Ўредÿчи:

Г.И.Чорос-Гуркиннин баштапкы эки jуругы 1894 jылда бичилген. Бирÿзи И.И.Шишкинди öткöнгöдий jурук: агаш аразында тан атту кижи jуралган; экинчизи – кудай jаныла колбулу. Jе бу jуруктар сурузы jок арткан. 1895 jылда Григорий Иванович «Камдаганы» деген jурук jурап jат.

Слайд 4. (Камдаганы)

10 jыл сöсÿрмелер jураган jурукчынын jуругында анчадала jажыл ла кÿрен öндöр артыктап аныланатан. Бу jурук А.В.Анохиннин адыла адалган республикан краеведческий музейде туруп jат. Анда jайгы энир jуралган. Jуулган алтайлар тайылга эдип,чÿм-jанын jандап jатканы кöргÿзилет. Jуруктын чике ле ортозында оттын jарыгына эбиреде улустын чырайы jуралат. Казанда малдын эди кайнап турганын ыраагында тайган малдын терези керелейт. Кам тÿнÿрин согуп ийиктелет, кутустанат. Улус табынча казанда эттин кайнаарын сакып отургылайт. Бу jурук аайынча кееркемелдин билимчизи В.И.Эдоков айдат: «Бу jуруктагы кезик учуралдар чын эмес болгодый, ненин учун дезе, Чорос-Гуркин Улалуда абыстардын ортозында öскöн-чыдаган, кам камдаганын кöрбöгöндö болордон айабас». Jе бу шÿÿлте бодоштыра айдылганы jарт. Ак jан jандап тургандар энирде эмес, тан jаны jарып турган öйдö чачылга эдип jат. Г.И.Чорос-Гуркиннин jуругында дезе Г.И.Чорос кара камнын jандаганы кöргÿзилген. Бу шÿÿлтени ол öйлöрдин кереечизи, орус укту кижинин кöргöниле, ондогоныла бÿдÿмjилегедий. «…познакомился с бытом кержаков- староверов, теленгитов, калмыков, с культом шаманизма: шаманы (камы) во время моления в глухих горных ущельях приносили кровавые жертвы поземному богу Эрлику , жертвенной лошади привязывали к каждой ноге по аркану и четыре группы алтайцев, вцепившись за концы аркана , раздирали ее живьем. Кам ударом ножа извлекал жертвенную кровь из ее живого сердца. Визг лошади, оранье толпы, громовой гром аршинного бубна, игра ночных костров во тьме» . Бодоштыра айткажын, мында jандаганы jуралган. Айдарда, -Гуркиннин jуругында чын учурал кöргÿзилгени jарт. Экинчизинде, Г.И.Чорос-Гуркин бу jурукла бойынын jайаандык чыдалын, су алтай темага кöчкöнин керелеген.

Слайд 5. (А.В.Анохиннин портреди)

Ўренчик:

1896 jылда ырыс болуп, ол Андрей Викторович Анохинле туштажып jат. Кÿÿ чÿмдеечи Чорос-Гуркиннин ар jанынан jайалтазын баалап, оны Петербург jаар ÿредÿге аткарган. Ўйин эки уулын (Геннадий ле Василийди) артырып койоло, Григорий Иванович jол-jорукка атанып jат.

1897 jылда ÿлÿрген айда Г.И.Гуркин баштапкы ла катап бойынын jÿрÿминде орус искусствонын jурук Академиязынын эжигин ачкан. Jе ÿредÿге кирип болбогон. Ондый да болзо, ырызы тартып, Чорос-Гуркиннин jуруктарын ла öскö дö иштерин атту-чуулу jурукчы И.И.Шишкин кöргöн. Ол бирде аланзыбай Гуркинди бойынын jуранып турган мастерскойына кычырган. Чорос-Гуркинге И.И.Шишкинле кожо jÿк ле 8 ай эрчимдÿ иштеерге келишкен. Ўредÿчизи 1898 jылда тулаан айда божоп калган. Онын кийнинде оны бир jылдын бажында Петербургта jурук Академиянын ар-бÿткен jураар клазына ÿредерге алгандар.

Слайд 6. (Выставка)

1907 jылда чаган айда Томскта Г.И.Чорос-Гуркиннин бойынын jураган иштеринин баштапкы кöрÿзи öткöн. Кöрÿнин шылтуузында Г.И.Гуркин ар-бÿткенди эн артык jакшы jурап тургандардын тоозында кожылган.

Слайд 7. (jуруктар)

Ўренчик:

1907-1917 jj. Jурукчы бойынын ижинде сÿрекей jаан jедимдерге jеткен. Ол jÿстер тоолу jуруктар jураган Олордын тоозында: «Кан-Алтай», «Кадын jарадынан ашканы», «Тоштын кыймыгы», «Кадын-Бажы», «Туулардагы кöчÿш» о.ö.

Кызаланду 1917- 1919 jылдарда Чорос-Гуркин Алтай калыктын тынын корып, автономия тöзööр сурак кöдÿрген. Онын тöс некелтези: «Jер, суу, Кан Алтай»

Г.И.Чорос-Гуркиннин бу шÿÿлтезин jöмöп, болушкан Алтай ойгорлор: В.М.Токмаков, В.Т.Тибер-Петров, С.С.Борисов, В.К. Манеев кийнинде «албатынын öштÿлери» деп jабарладып, öлтÿрткендер.

1919 jылдын кыжында Г.И.Чорос-Гуркин jуруктарын jууйла, эки уулын ээчиделе, Монгол jерине качкан. 1921 jылдын кÿзинде Григорий Иванович Кызыл партизандарла кожо Тана-Тыванын jерине келген. Ол öйдин jуруктары: «Монголия», «Орой кÿс», «Энесай суу» о.ö.

Слаид (jуруктар) 8.

Ўренчиктин jетирÿзи.

Г. И. Чорос-Гуркин — ойгор санаалу шуултеечи

Политиканы Чорос-Гуркин баштап тарыйын jаан керексибей де, ондобой до туратан. Jе Алтаидагы аиалга ла керектер оны бу суракла jилбиркеттирген. Ол керегинде jурукчы бойы да айдынат: «В классовом вопросе я еще не разбирался, и вообще политикой, как художник, за неимением досуга не занимался…» Jе Петербургтан? ]анып келерде, 1906 jылда оны алтайлардын адынан Том Тура jаар курултайга барзын деп кöcтöгöндöр. Оны мынайда кöстöгöни тегинду эмес: тöс jерде уренген, алтайлардын сурактарын jакшы билер, орус тилле айдынып темиккен, айалганы ондоп турган кижи ол болгон.

Г. И. ЧоросТуркиннин шуултезиле, Алтайды Бийсктин уездинен айрып, танынан jадар ла башкарынар. Ненин учун дезе алтайлар jадын-jурумиле, чум-jандарыла, кöрум-шуултезиле орус калыктан аныланып jат. Калык танынан-башкарынып, jадын-jурумин jарандырып öскöн сонында, ол öскö дö калыктарла билижер, ондожор ло берер деген санаа болгон. Jе бу сурак курултайда аjару jок арткан, Чорос-Гуркинди дезе алтайлардын башчызы болорго туру деп jабарлап баштаган. Кöп öй öткöн кийнинде Чорос-Гуркин бу сурактын учурын jартап айдынат: «Я защищал алтайцев и доказывал на съезде, что алтайцы в общем, как угнетенная темная малая нация, имеет право самоопределяться и вести свою культурно-экономическую жизнь своими народными силами и что революция и свобода не для одних русских, а для всех наций одинакова».

Чорос-Гуркиннин экинчи тÿп шÿÿлтезиле, Бийск уездтен айрылып, Алтай Туулык Санаа (Алтайская Горная Дума) тöзööр. Анчада ончо алтайларды, ол тоодо шорлорды, кумандыларды. бачаттын телеуттарын бириктирер. Келер öйдö хакастарды ла урянхайларды бирлик тергееге кожор… Чорос-Гуркин башкарган Туулык Санаа 1917 jылдын jаан изу айдан ала 1918 jылдын тулаан айына jетире иштеген. 1918 jылдын тулаан айдын 6-чы кÿнинде Туулык Санаа танынан курултай öткурип, Бийсктин уездинен айрылар деген jöпти jараткан. Шак бу тÿÿкилик учурлу керекти jартап, П. Гордиенко бичиген: «На Томском народном собрании от 7 мая 1917 года представители четырехмиллионного населения прежней Томской губернии, лучшими, избранными умами этого населения было определено предоставить инородцам Алтая в силу их особой культуры, быта и уклада жизни, в силу совершенно особых географических и почвенных условий тех местностей, которые они населяют, полную возможность самоопределяться и создать свое самоуправление».

Бу öйдöн ала 75 мун алтайлар биригип, башкаруны бойынын колына алган. Бийскте откон курултайдын jöбиле Кара-Корум округ тöзöлип, башкараачызына Г. И. Чорос-Гуркин тудулгаган. Онын амадузыла ас тоолу калык канайып та болзо, аргаданар учурлу болгон. Jе бу баштанкай узак ла турбаган.

Г.И. Чорос-Гуркин тÿрмелеткен. Кара-Корумнын ижинде эсерлер, туружып, чындык керекти тескери апарган. Ненин учунЧорос-Гуркин «Кара-Корум» — алтай округтын управазы деп тартышкан? Онын 1919 jылда бичигениле, «БийсктенЛЕ ОНЫН Совединен айрылбазаас, ол Алтайда jанды албан кÿчиле колына алар, мынан улам алтайлар тынын аргадап, туш башка чачылар ла олорго ÿстинен тöмöн кöп каршулу керектер эдилер… Кандый да партиялар, кандый да политика билбес алтайлар большевиктердин каршулу камаанынан ла базынчыгынан эмеш те öйгö болзо, удурумга бектенип аларга санангандар. Олордын шÿÿлтезиле болзо, jон ортодо бÿдÿмjи jок аскын-тоскын учураган ла улустын, большевиктердин аайы-тööйи, бажы-учы jок керектеринин уур jÿгин jÿктенип кöргöн кийнинде албаты Россиянын албатылык башкарузын качан бирде бойы ок ойто орныктырып алар учурлу болгон… бис, Управа Алтайдын албатызын корылап аларга, бистен камаанду бастыра иштерди бÿдÿрерге кичеенгенис (школдор ачар, эл-jонды бичик-биликке ÿредери ле о.ö.)

Онон ары Чорос-Гуркин бойы керегинде айдынат: «Менин бастыра бойымнын акту кÿÿн-санаам алтай албатыма ууландырылган. Ого бичик-биликчи ле бийик öзÿмдÿ болорго, чактар öткöн карануйдан айрыларга болужар керек. Бу керекке биске, алтайларга, ак-чек санаалу орус улус болужар деп бек бÿдедим».

Ол öйдöн бери Алтайда граждан jуу ла революция болуп, кара jерге ак калык кызыл канын тöккöн. Чорос-Гуркиннинол öйдöги эн артык санаа-шÿÿлтелери — танынан башкарынар республика тöзööри — jÿк ле 1991 jылда бÿдÿп jат. 1992 jылда май айда Алтай танынан республика деп адаткан.

«Мен бойымнын jÿрÿмимде тöрöлим учун, алтай албатынын автономиязы ла башка jандары учун тартышкам. Эн ле jакшызы учун, нациянын jилбÿзи учун тургам. Jаан албаты-коштой jайым ла тен-тан праволу болоры учун. Национальный культура, тил ле энчи-jööжöзи jылыйбазы учун. Экономикалык jÿрÿминде, кееркемелде, билимде бийик öзум учун. Мен национальный кöгÿс-санаанын бöлÿги болгоным учун албатыга удура болгон каршуулу керектерге удура тартышкам, биске удура болгон кату политикага, бистин национальный jилбÿлериске келишпей турган кöчÿп келген кулак элементтерге, ак колдорлу «агару адайлардын» – духовный миссиянын садынчак ла иезуит керектерине удура болгом…» – деп, Г.И. Чорос-Гуркин 1924 jылда бичиген.

Айдарда, öрöги айдылган шÿÿлтелерине тайанып, бис Чорос-Гуркинди ойгор санаалу шÿÿлтечи (мыслитель) деп адап турубыс. 1925 jылдын кÿзинде Чорос-Гуркин Тыва jеринен Алтайына атанган. Новосибирсктин jурукчылары оны jылу уткып, «Сибирская жизнь» газеттин редакциязында онын jаны jуруктарынын кöрÿ-выставказын ачкан. (слаид 9. (выставка)).

1931 jылда Г.И.Чорос-Гуркин ле Н.И.Чевалковтын баштанкайыла Улалуда jиит jурукчылардын школы ачылган.

Jурукчынын экинчи амадузы – jуруктардын галереязын ачары бÿтпеген. Jе андый да болзо, Г.И.Чорос-Гуркин Аносто мастерскойында, бойынын jуруктарынын кöрÿ-выставказын öткÿрген. Анда кöп айылчылар болгон. (слаид 10 фотография).

1937 jылда Г.И.Чорос-Гуркинди айдуга апарган. Ўлÿрген айдын 11-чи кунинде адып салган. Ойто 1957 jылда онын адын-jолын актаган.

Ўредÿчи:

Г.И.Чорос-Гуркин jаныс ла jурукчы эмес анайда ок чÿмдеечи ле шÿÿлтеечи. «Алтай», «Алтай ла Кадын», «Кара-Кöл» деп ÿлгер кептÿ куучын чÿмдеген.

Уроктын итогы

Бÿгÿнги уроктон нени билип алдыгар?

Бÿгÿнги уроктон кандый тÿп –шÿÿлте эдеригер?

Айылдын ижи:

А) «Алтай», «Алтай ла Кадын» деп ÿлгер кептÿ куучындарын кычыраар.

Б) Г.И.Чорос-Гуркиннин jуруктарына jетирÿ белетеер.

жүктеу/скачать 68 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: