Кесте 2 Қазақстан Республикасы географиясы бойынша

Осы кезеңдерді оқушылардың жас ерекшелігін ескере отырып, бірінен соң бірі уздіксіз орындалу барысында муғалім мен оқушы арасында тығыз байланыс туындап жасөспірім бойында экологиялық сана, мәдениет қалыптасады. Оқушы біртіндеп экологиялық жағдайларға өз бетінше баға бере алатындай, пайымды ой қорытып айта алатындай дәрежеге көтеріледі. Өз жолдастары мен жүрген ортасына экологиялық саналы іс-әрекетімен оңды

ықпал етеді.

Мұғалім бұл өзіндік жұмыстарды орындағанда төмендегідей құнды ұстанымдар жүзеге асады:

• 
  ғылымилық (құбылыстар мен үрдістер, оқу материалдары, адамның, табиғатқа әсері);
  
• 
  байланыстылық (флора мен фауна арасында және әр түрлі ғылым салаларымен);
  
• 
  тепе-теңдік;
  
• 
  қызығушылық;
  
• 
  үздіксіздік;
  
• 
  дамытушылық;
  
• 
  интеграциялық;
  

а) Экологиялық білім беру; Материктегі табиғи зоналық ерек- шеліктерінің климат жағдайларына байланыстылығын оқушыларға

ә) Экологиялық білім беру арқылы оқушылардың мәдениетін, және өмір салтын, экологиялық көзқарасын қалыптастыру.

б) Табиғат зонасында тірі табиғат пен өлі табиғаттың байланысын дұрыс қалыптастыру, салыстыра білу және дамыту.

Сабақтың көрнекілігі: Дүние-жүзінің табиғат зонасының картасы, гербарийлер (кеппешөптер жинақтамасы), жануарлардың суреттері, схемалар және т.б.

Сабақтың барысы: Бүгін сабақта Евразияның ішкі суларын қайталап шығамыз. (әдісі сұрақ-жауап):

1. Ішкі суға не жатады? Өзен,көл, сарқырама, бұлақ, минералды

а) Өзен дегеніміз не? ә) Өзеннің қандай элементтерін білесіңдер?

2. 
   Евразия материгінде ішкі су қалай бөлінген, жеткілікті ме?
   
3. 
   Материктің өзендері қандай бассейндерге жатады? (Солтүстік мұзды мұхитына, Атлант мұхитына, Үнді, Тынық, ішкі ағындар территориясына).
   

ә) Тынық мұхитының бассейніне жататын өзеңдерді ата?

б) Үнді мұхитының бассейніне жататын өзендерді ата?

в) ішкі ағындар территориясына қандай өзендер жатады?

Ауызша географиялық диктант

1. 
   Қандай өзен Бенгал шығанағына құяр кезінде, ұлан-байтақ атырау
   

2. 
   Қандай өзен Охот теңізіне құяды? (Амур)
   
3. 
   Қандай өзен Солтүстік Мұзды мұхитының бассейніне жатады? (Лена)
   
4. 
   Қандай өзен Гималай тауынан басталады? (Ганг)
   

6. Қандай өзен ішкі ағынды бассейнге жатады? (Амудария)

Көл дегеніміз не?

Евразияның колдерінің орналасу ерекшелігі қаңдай көл:

а) Дүние жүзіндегі ең терең көл? (Байкал-1620 м).

ә) Қандай көл ең тұзды? (Арал-27).

б) Қандай көл ең түщы? (Байкал).

в) Қандай көл опырынды қазан шұңқырыңда орналасқан? (Байкал)

Міне, оқушылар, біздің көптеген өзен, көлдеріміздің жағдайы нашарлап, экологиялық мәселесі шиеленісіп барады. Әсіресе, Арал тағдыры қиын. Қазір Арал туралы видеокассета көрсетіледі. Сондық-тан біз судың таза болуын, үнемдеп жұмсалуын қадағалауымыз керек. «Судың да сұрауы бар», «Су ішкен құдығыңа түкірме», «Бұлақ көрсең-көзін аш» деп халық бекер айтпаған.

ІІ Жаңа білім беру. (әдіс) Біз бүгін әдеттегідей жаңа тақырып өтеміз. Сабақтың тақырыбы Евразияның табиғат зоналары. Тақырыпты тақтаға жазып қоямын. Сосын «Табиғат зонасы дегеніміз не?»-деп анықтамасын сұраймын.

Табиғат зонасы деп температура жағдайларының ылғалдануы, топырағы, өсімдігі, жануарлар дүниесі бірдей болып келетін ірі табиғат комплексін айтамыз. Евразияның табиғат зоналарының орналасуында ендік зоналық заңы байқалады.

Табиғат зоналары картасын талдау мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Евразияның табиғат зоналары анағұрлым алуан түрлі, материктің солтүстігінде табиғат зоналары тұтас алап болып созылып жатады, тайганың оңтүстік тұсына қарай олар сол сияқты батыстан-шығысқа қарай ауыса береді.

Табиғат зоналардың материкте орналасуы климатқа, жер бедерінің ерекшеліктеріне байланысты болады.

III. Сыныпты үш топқа бөлем (үш қатарға, тиісті жұмысты бөліп беремін) Балалар, тақтада жазылған табиғат зоналарының кестесін кі- таппен және алдарындағы картамен жұмыс атқара отырып толтырып шығасыңдар.

І-топ: Арктикалық шөлдің таблицасын толтырады.

ІІ-топ: Тундра, орманды тундраның кестесін толтырады.

Ш-топ: Тайга табиғат зонасының кестесін толтырады.

Келесі зонамыз қоңыржай белдеудің үлкен кеңістігін алып жатқан Шығыс Европа жазығында орналасқан аралас орман мен жалпақ жапырақты ормандардың табиғат зоналарына өзім қысқаша тоқталып шығамын.

III. «Көңіл толқыны» күйі ойналып жатады. Мұғалім енді келесі тоқталатын табиғат зона қандай деп сұрайды. Орманды дала мен дала табиғат зонасы. Дала зонасымен сіздермен қандай материкті өткенде танысып едік? Солтүстік Америка, онда ол зона қалай аталған? Прерий-ормансыз кеңістік деген мағынаны білдіреді. Сіздер бұл табиғат зонасының климатымен толығырақ 8 сыныптың «Қазакстанның физикалық. географиясын өткенде танысасыңдар». Ал бүгінгі сабақта біз сіздермен бұл зонаның қасиеті, қадірі тарихқа толы екендігің және даму болашағын қарастырамыз. Дала табиғат зонасында Қазақстанның 26 % территориясы, орманды дала зонасында 7 % орналасқан. Сонымен қатар осы зонада тілі, әдепғүрпы, салтдәстүрі, мәдениеті ұқсас болған түркі тілдес халықтар мекендеген. Олардың тіпті аспаптары, тағамдары кәсібінде мал шаруашылығы болған. Қазақстанның дала зонасын ғалым Қаныш Сәтбаев жаяу аралап, түсті металл кендерін ашып, респуб-ликаның өндірісін дамытып. экономикасын котеруге үлес қосқан жер осы. Қазақстан үш жүздің басы қосылып біріккен жер осы. .Ал енді 1950-54 жылдарға тоқталатын болсақ, осы зонада тың және тыңайған жерлерді игеру басталды. Миллиондаған гектар жер жыртылып, егіншілік қарқынды дамыды. Бірақ мұның кері әсері де болды, көптеген құнарлы жерлердің топырақтары бүлініп, эрозияға үшырады.

Ал енді біз бұл зонаның болашағын қалай елестете аламыз? Бүгінгі таңда бұл табиғат зонасында кішкентай Қорғалжын қорығы болса, болашақта XXI ғасырға аяқ басқан кезде 2030 жылдары дала зонасында ең үлкен қорық болып, онда емдік қасиеті бар өсімдіктер көп өсіп, таза экологиялық аймаққа айналады. Түркі тілдес халықтар, соның ішінде қазақ халқына қасистті жылқы малы табын-табын өсіріліп, адамдар түгел қымызбен емделеді. Қымыз адамға әрі қуат, әрі шабыт беріп, адам жаны сая табатын жер осы жер болады.

IV. Келесі біздің соңғы зонамыз, шөл мен шөлейт. Біріншіден, біз шөлдердің түрлеріне тоқтала кетейік. Біз сіздермен қандай шөлдердің түрлерін білеміз? Құмды шөл, сазды шөл, тасты шөл. Осылардың ішінде адамға біршама қолайлысы сазды шөл. Евразия материгінде және Қазақстанда қандай шөлдерді білесіңдер?

Шөл зонасының климатын, топырағын мұғалім өзі сипаттап шығады. Ал енді балалар, сендер өсімдіктану пәнінен қандай шөл мен шөлейттің өсімдіктерінің аттарын білесіңдер? Оқушылар бірнеше өсімдіктердің аттарын атап шығады. Шөл зонасының кеппе шөптерін таратып беріп, олардың құрылысына, ерекшелігіне тоқталады. Олардың бойлары аласа, тікенекті, тамырлары ұзын болып келеді. Себебі оған қоршаған орта әсер етеді.

Дәптермен жұмыс. Географиялық терминдер.

1. 
   Эфемерлер.
   
2. 
   Эрозия.
   
3. 
   Табиғат зонасы.
   

Орталық Казақстанда жабық және ашық әдіспен кең өңдіру ісі кең етек алып келеді. Кеніштердің шаң-тозаң болып шығаратын кездері екіге бөлінеді: оқтын-оқтын шаң-тозаң болып шығаратын кездер және шаң-тозаң болып шығаратын көздер. Тау-кен кәсіпорындарының ауаны ластауының тағы бір көзі шаң-тозаңның аса ұсақ минерал бөлшектерінің аэрозоль түрінде қалқып атмосфераға шығуы. Ауаның ластануына қарсы күрес жүргізген кезде биологиялық әдістерге газдарды жұту және шаң-тозаңдарды тұтып қалу үшін мүмкіндігінше ағаш, тал, өсімдіктер егуге ерекше назар аударған жөн. Атап айтқанда, Жезказған, Балқаш өндіріс орындарында өнеркәсіптік қалдық суларды тазарту үшін тазартқыш қондырғылар іске қосылды.

Материктер мен мұхиттар географиясы пәні бойынша «Әлем Халықтары — Қазақстанда» тақырыбында өткен мәслихат сабақтың мақсаты — ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауын бүкіл әлем халықтары танып отырған кезде, «жас географтар мәслихатын» өткізіп, жерімізді, елімізді келген қонактарға таныстыру және олардың отандарымен танысу.

Сабақта, глобус, Мемлекеттік ту, «Казақстан — 2030» — Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, Дүниежүзілік саясикарта, Қазақстанның физикалық картасы, Жарты шарлар картасы, Зоогеографиялық карта, «Солтүстік Америка» , «Оңтүстік Америка», «Австралия», «Африка», «Евразия», «Антарктида»

материктеріне арналған альбом, «Гидросфера», «Литосфера», «Атмосфера» сөзтуымдары, геовикториналар қолданылды.

Сабақ барысы. Мәслихаттың төрайымы — география-биология пәнінің мұғалімі жер бетінің түкпір-түкпірінен Дүниежүзілік «жас географтар мәслихатына» келген қонақтарға Қазакстанның кең байтақ жерін, ата-бабаларымыздың қасиетті атамекнін таныстырып, соңғы кезде Қазақстанда болған өзгерістерге тоқталды. Кеңестер Одағы ыдырап, Қазақстан егеменді ел болды. Ата Заң қабылданып, өз еліміздің Елтаңбасы, Туы, Әнүраны, теңгесі пайда болды. «Қазақстан — 2030» —

Ел Призидентінің Қазақстан халқына Жолдауы жолдаңды. Қазақстан халқы 1999 жылдың қаңтар айыңда Н. Ә. Назарбаевты ел басшысы етіп қайта сайлады, Елімізді өркениетті ел қатарына қосу үшін халық шаруашылығының жан-жақты дамуы қарастырылып жатыр.

Қазақстан — Туымен тұғырлы, Елтаңбасымен еңселі, Әнұранымен айбатты.

Қазақстан Мемлекеті Туының авторы — Шәкен Ниязбеков. Ермек Өтетілеуұлының «Қазақстан туы» өлеңі оқылды.

Мемлекеттік Елтаңбаның авторлары танымал суретшілер— Жандарбек Мәлібеков, Шоқан Уәлиханов. Е Өтетілеуұлының «Біздің Елтаңба» өлеңі оқылды. Жер бетінің салтыңда қай жерде, қандай елде болсаң да сол жердің салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын құрметтеу — әр азаматтың міндеті.

Сондықтан қонақтар Қазақстанның Әнүранын орындайды. Жас бишілер қонақтарға «Айгөлек» биін билеп берді. Екі оқушы кезектесіп, Жұбан Молдағалиевтің «Мен қазақтың» өлеңін оқыды.

Келесі кезекте қонақтарөз елдерін таныстырды. Мәслйхатқа қатысып отырғандар - үңдіс, американ, үнді қызы, абориген, ағылшын, масам негр, цыған қызы, араб, пигмей, жапон, испандықтардың рөліндегі оқушылар. Барлығы өздерінің ұлттық киімдерін киген.

Дүниежүзілік «жас географтар мәслихатының» соңы географиялық ойындарға жалғасты. Ортаға шыққан— үңдіс, абориген, пигмей, үнді қызы бір әріптен басталатын географиялық атауларды қағазға жазып, картадан керсету сайысына қатысса, қалған қонақтар екіге бөлініп, «Литосфера», «Гңдросфера» сөзтуымдарын шетті. Сыныптағы барлық окушылар «Сіз білесіз бе?» телевикторинасына белсене қатысты.

Сабақ соңында дүниежүзілік «жас географтар мәслихатына» қатысқан оқушылар «алтын» (5) және «күміс» (4) жүлдемен марапатталды:

Олсм халықгарыньщ тыныс-тіршілігінен, салт-дәстүрінен аз да болса мағлұмат беретін мұндай сабақтар оқушының ойт-өрісін дамытып, Отан туралы үғымдарын кеңейтеді, өз елі, жері туралы көп білуге ұмтылдырады.

Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың. жаңа жолына түскенде
экалогиялық білім мен тәрбие берудің маңызы арта түсуде. Бұл пробле-малар:Ел Президенті Н. Ә. Назарбаев үсынған «2030 стратегиялық бағ-
дарламасында» басты орында тұр. .

XXI ғасырда өмір сүретін қазіргі және болашақ ұрпақтарымыз кең

Қазіргі ғылыми-техниканың даму жағдайында қоршаған ортаны қорғау, адамның табиғатпен үйлесуі басты мәселе. Осыны ескеріп, ғалымдардың бірқатар аймақтардағы табиғи ортанын қалжағдайына, экологиялық қасірет салдарынаң зардап шеккен жұртшылықтың жерге, оның байлықтарына, көлдер мен өзендерге, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне ұқыптылықпен қарау мәселесін көтергендері дұрыс. Ғалам шарға экалогиялық қауіп төніп түрғанда, біздің республикамыз үшін бұл ерекше көкейкесті мәселе. Республикамыздың табиғи жағдайы кері бағытта өзгерді де өзгеріп те барады. Оның себептері ашылды, бірақ өзгерген табиғатты қалпына келтіру үшін біліктілік те, уақыт та керек.

Осы орайда заман талабына сай жас ұрпаққа экологиялық білім мен тарбие беруді мынадай бағытта жүргізген жөн:
1 Табиғатты қорғау, табиғаттың құрам бөліктерін жеке - жеке (мысалы, суды, ауаны, т,б.) емес,біртұтас қорғау.

2. Экология негіздерін арнайы сабақ ретінде беруде биология, химия,физика, география, әдебиет және т.б. пәндермен пәнаралық экологиялық байланысын арттыру.

3. Экологяны оқушыларға тек табиғатты қорғау ғана емес, техникамен өндірірістің өсуінен өзгерген табиғаттан қажетті табиғи жағдайдысақтау деп түсіндіру.

4.Оқушылардың, табиғатқа әлеуметтік құнды көзқарас қалытастыру, әсіресе табиғатты тиімді пайдалану дегенде қажетті табиғат жағ-дайды сақтауды түсіндіру.

Мұны жүзеге асыруда экологиялық білім мен тәрбие беруге мынадай элементтер кіреді: табиғат пен қоғам қарым-қатынасының ғылыми негізін қалыптастыру (экологиялық білім беру), табиғатты қоргауға байланысты ереже мен дағдыны сақтауды үйрету.

Қазір өмірдің өзі экологиялық білімді адамдардың бойына жас кезінен үйретуді талап етіп отыр. Балабақшаларда жас балаларды, мектептерде оқушыларды табиғатты сүюге, қоршаған ортаның амандығын қорғауға тәрбиелеудің маңызы зор. Сондықтан мүғалімдердің негізгі міндеті, мектеп оқушыларының экологиялық білімін жастай қалыптастыру. Осы міндеттерді шешуде оқушылардың экологиялық білімің арттырып, олар-

Физикалық география жер бетіндегі табиғи жағдайлардың қалып-тасуын зерттейтін ғылым. Әр жердегі табиғи жағдайдың қалыптасуы сол жердегі бар заттардың байланысынан, одан туатын құбылыстардан, өзгерістерден, дамулардан пайда болады. Ал экологиялық жағдайлар жер бетіндегі табиғи жағдайлардың ішіндегі кімге болса да, неге болса да қажеттілері. Ол жағдайларды біліп, анықтау үшін оқушылардың экологиялық біліктіліктерін қалыптастырып, дамыту керек. Онсыз табиғатты қорғау мәселелерінің негізі де қаланбайды.

Физикалық географияны оқытуда экологиялық біліктіліктердің рөлі зор және алуан түрлі. Оларды мектепте оқытылатын география курсы мазмұнын міндетті түрде толық меңгеруге жататын дербес бөлігі ретінде қарастыруға болады.