Гүлмира Баялиева, Айгуль Утепбергенова

филология ғылымдарының кандидаты, Қорқыт ата атындағы Қызылорда

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің қазақ

мемлекеттік университетінің доценті тілі мен әдебиеті мамандығының

2-курс магистранты

«А.Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» шығармасы және қазіргі әдеби тіл»

Х-ХI ғасырлар түркі халықтары үшін өте маңызды әлеуметтік оқиғаларға толы ғасырлар болды. Олардың әрқайсысы жеке-жеке халық ретінде қалыптаса бастады, өз алдына отау тікті. Бұл дәуірдің ең басты ерекшелігі: баршаға ортақ түркі тілінен бөлініп, дербес тілдер қалыптаса бастады. Бұған халықтардың әлеуметтік даму дәрежесі, орналасқан географиялық ортасы, тіл дербестігі, діни нанымдары т.б. қозғаушы күштері себепші болды. Орта ғасырлардағы түркі тайпаларының дамуына да осындай факторлардың үлкен әсері болды. Осы тұрғыдан алып қарасақ, түркі тілдерінің дамуындағы X-XV ғ. Аралығын екіге бөлуге болады: 1) қараханидтер (X-XII ғасыр) және 2) монғолдар (XIII-XV) дәуірі.

Жетісу өлкесінде X ғасырда айналасына күшті ықпал жасап, алыс- жақынды билеп- төстеп отырған оғыздар өмір сүрген. Оларға дейінгі болған қарлұқтар туралы алғашқы дерек V ғ. ортасынан бастап кездеседі.

Қарлұқтар өте кең территорияны иемденеді. Олар Шаш өлкесі (Ташкент) мен Балқаш, Ыстықкөл айналасына дейінгі ұланғайыр аралықты мекендеген. Жер көлемінің алшақтығынан да болуы мүмкін екі орталығы болған: оның бірі- Баласағұн қаласы, екіншісі- Қашғар қаласы.

Қарлұқтар түркі тілдерінің әртүрлі диалектісінде сөйлеген.

Қараханидтердің құрамына кірген қарлұқтардан кейінгі үлкен тайпаның бірі- шігілдер [1].

Қараханидтердің құрамына кірген үшінші тайпа- яғмалар. Бұлар да өздерінің тілін таза сақтап келгендердің бірі. Олар Ыстықкөлден Қашқарға дейінгі жерлерде көшіп- қонып жүрген, негізгі тұрағы- Шығыс Түркістан.

Түркілер арасында үлкен роль атқарған- оғыздар болды. Оғыздар өздерінің бірлестігін Жетісуда құрған болатын. IX-X ғасырларда оғыздар қазіргі Батыс Қазақстан территориясында шоғырланып, өздерінің алғашқы мемлекетін құра бастады. Мысалы, өзбек тілшілері Шымкент болысының Созақ, Сайрам, Қарамұрт елді мекендерінде тұратын өзбектерді өзбек тілінің оғыз диалектісінде сөйлейді, олар сол көне оғыздардың ұрпақтары деген пікірді айтады [2].

Әдеби тілдің мәнін айқындап, өзіндік белгілерін саралап, оның тарихына қатысты негізгі мәселелрдің басын ашып, ғылыми тұжырым жасау үшін әдеби тілдің өзін, оның өзіндік ерекшеліктері қандай екенін дұрыс анықтап алу қажет. Яғни әдеби тіл деп нені түсінеміз?

Орыс тіл білімінде әдеби тілге байланысты біраздан бері қалыптасқан дәстүрлі тұжырымдар бар. Мәселен, белгілі тіл маманы О.С.Ахманованың «Лингвистикалық терминдер сөздігінде»: «Әдеби тіл дегеніміз белгілі бір қалыпқа түскен, диалектілер мен қарапайым сөйлеу тіліне қарағанда жалпыға бірдей міндетті және «дұрыс» деп қабылданған нормасы бар тіл» деген анықтама беріледі.

Осыған жақын анықтама Д.Э.Розенталь мен М.А.Теленковалардың «Лингвистикалық терминдердің анықтама сөздігінде» де кездеседі. Олар әдеби тілді «халықтың әр қилы мәдени қажеттілігіне қызмет ететін нормаланған тіл яғни көркем әдебиеттің, публицистикалық шығармалар мен мерзімді баспасөздің, радио, театр, ғылым, мемлекеттік ұйымдардың т.б. тілі» деп айқындайды [3, 12].

Ал, «Қазақ әдеби тілі тарихы» атты 1968 жылғы оқулық авторлары «Әдеби тіл дегеніміз- жазба әдебиет арқылы жүйелі қалыпқа түскен, стильдік тармақтары бар, қоғамдық қызметі әр алуан тіл» деген анықтама береді де, тілдің әдеби болуы үшін төмендегі белгілердің болуын міндетті деп санайды:

1. 
   Әдеби тіл, ең алдымен, жазба тіл болуы керек, ол жазу арқылы ғана қалыптасады;
   
2. 
   Әдеби тіл нормаланған болуы керек;
   
3. 
   Әдеби тілдің стильдік тармақтары болуы керек;
   
4. 
   «Әдеби тіл- қоғамдық қызметі ерекше тіл» [4, 5].
   

Қазақ әдеби тілінің тарихы және қазақ әдеби тілінің тарихын зерттеуде ескерткіштердің атқаратын қызметі зор. Соның ішінде XI-XIV ғғ. ескерткіштерінің түркі тілдерінің тарихындағы алатын орны аса маңызды. Ескерткіштер кітаби дәстүрдің кең таралуына түрткі болып, түркі тілдерінің өзара әсерлесуін туғызып, ауызекі тілдің жазба тілге ықпалын айқындауда баға жетпес рөл атқарады. Әсіресе түркі тілдеріндегі қыпшақтық, қарлұқтық, оғыздық белгілерді айыра тануда ескерткіштерді, ескерткіштер тілінен алынған фактіні пайдалану қажеттілігі үнемі туындайды. Кез келген тарихи тілдік талдаудың ескерткіштер тілімен байланысып жатуы, хронологиялық шектің сақталуы, сабақтастықтың жүйелі ұшырасуын іздеу осы қажеттіліктің тікелей салдары екені сөзсіз. Өйткені кез келген ескерткіштен алынған әлдебір кездейсоқ мысалмен тілдің тарихын жасау мүмкін емес. Сондықтан Орта Азия мен Дешті-и-Қыпшақты мекен еткен түркі халықтары үшін XI-XIV ғғ. жазба ескерткіштерді танып-білу ешқашан маңызын жоймайды. Бұл дәуірдің өте күрделі дәуір саналуының себебі аталмыш дәуір ескерткіштерінің аз зерттелуіне барып тіреледі және кітаби тіл мен оның кең өрістеуінің тарихи шарттылығымен байланысты.

XI- XII ғасырлардан бізге жеткен жазба нұсқаларға Юсуф Баласағұнның «Құтадғу білік» (1069 ж.) дастаны, М.Қашқаридың «Дивану лұғат- ит түрк» (1072- 74 жж.) кітабымен, А. Иүгүнекидің «һибат- ул- өакайық» еңбегі, А. Яссауидің шығармалары, құран тәпсірлері жатады [6, 66].

Ахмет Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегі адам баласын тәрбиелеуде таптырмайтын туындылардың бірі. Өйткені, дастанда білім-ғылым, білім, білімсіздік, әдептілік жайы, адам бойындағы ізгілік қасиеттер (жомарттық, сараңдық, тәкаппарлық, өр көкіректілік) өте ұтымды қозғалған. Жаһандану дәуірінде өмір сүріп жатқан мына біздер үшін бұл еңбек- ұрпақ тәрбиесіне және адам баласы өз-өзін тәрбиелеуге таптырмайтын құрал.

Қарахан дәуірінің XII ғасырындағы ірі тарихи жазбалары болып есептелетін «Ақиқат сыйы» шығармасында жазылған орта ғасыр мен қазіргі қазақ әдеби тілдерінде ұқсастықтармен қатар өзгешеліктердің барлығын байқадық.

Дастанда:

Қазіргі әдеби тілімізде:

1.'adl 2. ' ajaq 3. ana 4. ‘ aql 5. ‘ arab 6. at 7. atlas 8. az 9. ‘azab 10. azad 11. ädäb 12. ämr 13. baycä 14. bahalïγ 15. bahasïz 16. bajlïq 17. bar 18. baχt 19. bil 20. biligsiz 21. birlïq 22. biz 23. börk 24. böz 25. burun 26. dinar 27. dost 28. dostluq 27. el 28. ertä 29. ešit 30. fil 31. gühär 32. gül 33. härkim 34. häzl 35. 'ibadät 36. islam 37. izdä 38. jad 39. jaχšï 40. jel 41. jemišsiz 42. ju 43. jumšaq 44. kečä 45. kečür 46. kejim 47. keŋ 48. keräk 49. keräksiz 50. kes 51. kir 52. kišilik 53. kitab 54. körk 55. körksüz 56. kül 57. ma'nï 58. mäkan 59. meŋ 60. mizah 61. mürad 62. namaz 63. ölüg 64. 'ömür 65. 'ömürlüg 66. qadr 67. qaza 68. qïlïq 69. qol 70. quč 71. qulaq tut 72. qutsiz 73. san I 74. san II 75. sana 76. sančïl 77. sat 78. sälam 79. säpät 80. sijasät 81. sir 82. sïγïš 83. soŋ 84. söküš 85. söŋük 86. söz 87. šah 88. šärab 89. šifa ' 90. tabi' at 91. tamaγ 92. taŋ 93. tat 94. täkäbbür 95. teŋ 96. tikän 97. til 98. toqluq 99. tur 100. tükäl

Әділеттілік Аяқ Ана Ақыл Араб Ат,есім Атлас Аз Азап Азат Әдеп Бұйрық Бақша Бағалы Бағасыз Байлық Бар Бақыт Біл Білімсіз Бірлік Біз Бөрік Бөз Бұрын Динар Дос Достық Ел Ерте Есіт (есту) Піл Гауһар Гүл Әркім Әзіл Ғибадат ету (құлшылық ету) Ислам Ізде (іздеу) Жад Жақсы Жел Жеміссіз Жу (жуу) Жұмсақ Кеш Кешір Киім Кең Керек Керексіз Кес (кесу) Кір Кісілік Кітап Көрік Көріксіз Күл (күлу) Мәні Мекен Мең Мазақ Мұрат Намаз Өлік Өмір Өмірлік Қадір Қаза Қылық Қол Құш (құшақтау) Құлақ тұту (тыңдау) Құтсыз Сан Сан (адам аяғының тізесіне дейінгі бөлігі) Сана Шаншылу Сату Сәлем Себет Саясат Сыр (құпия) Сыйысу Соңы Сөгіс Сүйек Сөз Шах Шарап Шипа (ем) Табиғат Тамай Таң Тату (дәмін көру) Тәкаппар Тең Тікен Тіл Тоқтық Тұру Түгел

Әр ескерткіштің тіліндегі бүкіл түркі тілдеріне ортақ фактілерді ажыратумен қатар тайпалық ерекшеліктерді анықтау- болашақтың міндеті. Осындай зерделі зерттеулер жүргізілгенде ғана қазіргі түркі тілдернің көне түркі жазба ескерткіштерімен сабақтастығы ашылып айқындалады.

1. 
   Қашқари М. Дивани лұғат- ит түрк. I, 66., 347 б.
   
2. 
   Қайдаров Ә., Оразов М. Түркологияға кіріспе. А., 1985. 99 б.
   
3. 
   ХХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі. Астана: Елорда, 2000, -344 бет.
   
4. 
   Балақаев М.Б., Сыздықова Р.Ғ., Жанпейісов Е. Қазақ әдеби тіл тарихы. Алматы, 1968, -240 бет.
   
5. 
   Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі. Алматы, 1987, -272 бет.
   
6. 
   Момынова Б. Қазақ әдеби тілінің тарихы: Оқу құралы. – Алматы: «Арыс баспасы- 2001», 2006, -200 бет.