Грамматикалық талдау

Мектепте қазақ тілі пәнінен теориялық материалды жақсы ұғынып, алынған білімді тұрақтандырып, оқушының ол туралы практикалық дағдысын қалыптастырудың бірден-бір жолы-сөйлем талдау.Себебі ол талдау арқылы өтілген тілдік құбылысқа байланысты материалды оқушының құр ережені ғана жаттап емес, саналы түрде қабылдап, түсіне алғаны, алған білімін өз бетінше практикада қолдана білу дағдысы байқалады. Егер оқушы сөздің морфологиялық құрамын , яғни сөз қандай бөлшектерден тұра алатынын, сөйлем мүшелерінің анықтамалары мен сұрақтарын жақсы айтып тұрғанымен, сөйлемді дұрыс талдай білмесе, жекелеген сөздердің морфологиялық құрамын/түбірін, қосымшаларын, түрлерін/ анық ажырата алмаса, сөйлемдегі сөздердің байланысын дұрыс таба алмай, сөйтіп сөзге сұрақты дұрыс қоя алмай жатса, олардың ережелерін қанша жақсы білгенімен, оқушының білімі жеткілікті дей алмаймыз. Бұл жерде оқушы мәселенің мәнін түсінбей, құр ережелерді жаттап алған. Демек, сөйлемді грамматикалық жағынан дұрыс талдай білу, тілдік құбылыстардың мәнін оқушының нақты түсінуімен, грамматиканың практикалық жағынан дағдысының қалыптасуымен байланысты.

Амал не, оқушылардың көпшілігінің білімдері осы талапқа сай болмай жүр. Оны жылда қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен өткізілетін қалалық, мектепішілік олимпиада қорытындысынан байқап жүрміз. Қалалық олимпиадаға ең озық оқушылар қатысады десек, сол оқушылардың білімді бөлігінің біразы сөйлем талдауға шорқақ, сөйлемді талдаудың техникасын жетік меңгермегендігін байқатып жүр. Сондықтан да бұл құралда сөйлем талдау үлгісі мен әдістері көрсетіледі. Талдау үлгілері бұрыннан қалыптасқан жолмен жүргізіліп отырды.Кейбір жағдайда уақыт үнемдеу мақсатымен және тілдік материал оқушының ойына толық жетіп, жедел қабылдануы үшін талдау сараланып жүргізіледі. Ондайда тым ұсақталып кетіп әр ұғымды айтқан сайын көп қайталанбау жағы да көзделді. Тағы бір мақсат-әр оқушы өз бетінше бөлек-бөлек талдап, талдаудың түрліше тәсілдерін жинақтай отырып, сөйлем талдау техникасын бір ізге түсіру, талдауды сөйлемдегі сөздер арасындағы грамматикалық байланысқа негіздеп, белгіліден белгісізге қарай табу әдісін бір ізге салып,талдаудың тұрақты тәсілін көрсетіп, шартты белгілерін қалыптастыру, тұрақтандыруда болмақ.

Фонетикалық талдау

Жалпы білім беретін мектептерде оқытылатын қазақ тілінің жүйелі курсының бір саласы-фонетика. Фонетика мектептерде мына көлемде оқытылады. Тіл дыбыстары деген не, дыбыстау мүшелері, олардың қызметі, тілдегі дыбыстардың құрамы мен түрлері, дыбыстардың үндесуі, екпін; буын; орфография және орфоэпия. Талап етілетін фонетикалық талдаудың көлемі: дауыстылардың 6-ға бөлінуі, /жуан, жіңішке, ашық, қысаң,еріндік, езуліктер/;дауыссыз дыбыстардың дауыс қатысына қарай 3-ке бөлінуі/қатаң, ұяң, үнді/ жасалу орнына қарай бөлінуі /ерін, тіс пен ерін, тіс, тіл ұшы, тіл алды, тіл ортасы, көмей/ жасалу жолына қарай/шұғыл, ызың/ бөлінуі.Соңғы бөлу мектеп бағдарламасында жоқ. Бұлармен бірге буын, дыбыстардың үндесуі мәселелері де фонетикалық талдаудан тыс қалмауы керек. Бағдарламалық материалдардың берілуі сатылы және жүйелі түрде өсуіне орай талдаулардың да күрделене түсуі сөзсіз.Осыған орай фонетикалық талдауды оңайдан қиынға қарай сатылап көшу керек.

1. 
   Үнді дауыссыздар:й,л,м,н,ң,р,/у/,
   
2. 
   Қатаң дауыссыздар: к,қ,п,с,т,ф,х,ц,ч,ш,щ.
   
3. 
   Ұяң дауыссыздар: б,в,г,ғ,д,ж,з,һ.
   

1.Ең алғашқы фонетикалық талдаулар-дауысты және дауыссыз дыбыстарды танытқызу. Мысалы, мына үлгіде:

Осы сөйлемдегі 2 сызықпен сызылған дыбыстарды дауысты, бір сызықпен сызылған дыбыстарды дауыссыз деп атап шығу керек.

К-д-сыз, Р-д-сыз, Б-д-сыз,Е-д-ты, т.б.немесе

2. Кейде жазылған сөйлемнің ішінен дауысты дыбыстарын бір бөлек, дауыссыз дыбыстарын екінші бөлек теріп алып, қоршаймыз да, олардың өзіндік белгілерін не ауызша, не жазбаша айтқызамыз., жаздырамыз.

Мысалы, мына үлгіде:

Ө,І,О,А,Е –дауыстылар, себебі:

1. Өкпеден шыққан ауа ауыз қуысында ешқандай кедергіге ұшырамайды.

2. Бұлармен ән салуға болады.

3. Сөздерді буынға бөледі.

4. Айтқанда дауыс шымылдығы дірілдейді.

5. Бұл дыбыстарды айтқанда дыбыстау мүшелері түгел қатысады.

6. Бұлар дыбыстау мүшелерінің жан-жақты қимылымен жасалады.

К,Р,Д,Т,Ш,Қ,И-дауыссыз дыбыстар, себебі:

1. Өкпеден шыққан ауа қандай да бір кедергіге ұшырайды.

2. Бұларда үн бәсең болады.

3. Сөздерді буынға бөле алмайды.

4. Айтқанда дауыс шымылдығы баяу дірілдейді.

5. Бұлар дыбыстау мүшелерінің біржақты қимылынан жасалады.

Ендігі талдау дауысты дыбыстар төңірегінде болмақ.

1. 
   Дауысты дыбыстардың 6-ға бөлінуін түсіндіргеннен кейін кестемен жұмыс жасауға болады.
   

Бұл кестенің аралас түрін де толтыруға болады.

Ұ-жуан, еріндік, қысаң дауысты;

Ү-жіңішке, еріндік, қысаң дауысты;

Ы-жуан, езулік, қысаң дауысты;

І-жіңішке, езулік, қысаң дауысты;

И-жуан да жіңішке де, езулік, қысаң дауысты.-бұлай талдау арқылы уақыт үнемдейміз.

Демек, фонетикалық талдау-тіл дыбыстарының әрі практикалық, әрі теориялық мәселелерін үнемі қайталап, ауызша айтылған қағиданы іс жүзінде көрсете отырып, нығайтудың бірден-бір жолы.

Тіл дыбыстарынан кейінгі сөздің бөлшегі-буын. Сөздің құрамында қанша дауысты болса, сонша буын болатыны белгілі.Сөздерді буынға жіктеуде:

1.Ашық буын: Ә-ке, а-па;

2. Тұйық буын: от,өрт,ант;

3. Бітеу буын: бал, кел, бұлт.

Буынның жуан, жіңішке болуы дауысты дыбыстардың жуанды, жіңішкелігіне байланысты дей отырып, К-Г; Қ-Ғ дауыссыздарының да жуан –жіңішкелігіне байланысты болатындығын мысалдар арқылы /қа-ғаз,та-ға; кө-гіл-дір,и-не.лік/ түсіндірген жөн.

Грамматикалық талдау- грамматикада айтылған мағлұматтарға, ережелерге, анықтамаларға негізделіп жүргізіледі. Ол-оқушылардың логикалық ойлау қабілетін жетілдіруге, олардың ана тілінен алған білімдерін өмірде саналы қолдана алуына, емлелік және тыныс белгілері жөніндегі алған мағлұматтарын тұрақтандыру үшін қолданылады.

Мазмұны жағынан грамматикалық талдау екі үлкен салаға бөлінеді: Морфологиялық және синтаксистік талдау. Осы екі грамматикалық талдауды жүргізудің 2 тәсілі бар. Бірі-ауызша талдау, екіншісі-жазбаша талдау. Жазбаша талдау арқылы оқытушы оқушылардан грамматикалық ұғымдар мен олардың тілдік элементтерін жетік білуін оқушылардың ұқыптылығын талап етіп отыруы қажет. Сол арқылы оқушылардың сөйлемді дұрыс та толық талдау дағдысын қалыптастырады.

Морфологиялық талдау

Сөздің грамматикалық тұлғасын білмей тұрып, оқушының сөз байлығын дамыту мүмкін емес. Грамматикалық талдауды саналы жүргізу, сөзді дұрыс қолдану, олардың сөз тұлғасын жетік білуіне байланысты.

Морфологиялық талдаудың алғашқы баспалдағы-сөздерді тұлғасына қарай талдау. Ол үшін мына кестені пайдалануға болады.
Сөз құрамы

Түбір сөз	Туынды сөз	Қос сөз	Біріккен сөз	Сөз тіркесі	Қысқарған сөз	Жұрнақ	Жалғау
Ана Қант сан	Егін-ші Қобыз-шы	Биік-биік Ап-аласа	Аққу, тасбақа	Темір жол, қара торы	ҚарМУ, ҰБТ,МАБ	Сөз тудырушы	1.Көптік 2.Септік 3.Жіктік 4.Тәуелдік
						Біл-гіш, ас-паз
						Сөз түрлендіруші
						Көл-шік

Бұл кесте оқушылардың сөздерді құрамына қарай талда деген тапсырманы бірден түсінуге көмектеседі. Қазақ тіліндегі сөздерді құрамына қарай талдау аса қиындық келтірмейді.

Морфологиялық талдауда қысқарған белгілері арқылы талдаудың белгілі бір жүйесі болады. Мысалы:1. Түбір сөз, 2. Қосымша-жұрнақ, жалғау. 3. Сөз табы, негізгі-туынды, дара-күрделі, септік, көптік, тәуелдік, жіктік жалғау деген орын тәртібімен талдауға дағдыланған жөн.

Мысалы, сөздің құрамы мен сөз тұлғасының жиі кездесетін бір түрі:

Терезе-түбір, -нің-ілік с. жалғауы, тұс-түбір, -ы 3-жақ тәуелдік жалғау, -нда-жатыс септігінің жалғауы, мектеп-түбір, -тің-ілік септігінің жалғауы, бақ-түбір, -ы-тәуелдік жалғауының 3-жағы, бар-түбір.

Сөздерді құрамына қарай талдау-сөз таптарына бағытталған талдаудың алғашқы баспалдағы. Сөздерді бұлай талдау сөз таптарын түгелдей өтіп болғанша жүргізіле береді.Әрбір сөз табына қатысты грамматикалық категориялар мен грамматикалық формаларды өзінің атымен атаймыз.Мысалы, зат есімді өткенде, оның жұрнақтарын өзінің атымен атаймыз, «сөз тудыратын, сөз түрлендіретін жұрнақ» дегеннің орнына зат есімнен зат есім тудыратын жұрнақ тіркесін енгіземіз. Мұны мына мысалдан көреміз:

1. 
   Зат есімді өткеннен кейін
   

Қазақ тілі грамматикасында зат есімнің түбір тұлғасы, атау септік дегендер бір ұғым ретінде жұмсалады.

2. 
   Сын есімді өткеннен кейін
   

3. 
   Сан есімді өткеннен кейін
   

4. 
   Есімдікті өткеннен кейін
   

5. 
   Етістікті өткеннен кейін
   

6. 
   Үстеуді өткеннен кейін
   

7. 
   Еліктеуіш сөздерді өткеннен кейін
   

8. 
   Шылауды өткеннен кейін
   

9. 
   Одағайды өткеннен кейін