Хабаршысы ғылыми журналы
жүктеу/скачать 3.07 Mb. Pdf көрінісі
|
| ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ
ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ ӘӨЖ 81.1 ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАРДЫ ОҚЫТУ ТУРАЛЫ Сәдуақас Н.Ә. Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті В статье рассматриваются проблемы обучения гласных звуков казахского языка. The article considers the problems of teaching vowel sounds in the Kazakh language. Ключевые слова: фонема, казахский язык, гласные звуки, особенности. Keywords: phoneme, the Kazakh language, vowel sounds, especially. Жоғары оқу орындарында филология саласы бойынша білім алушы студенттерге «Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың фонетика-фонологиялық ерекшеліктері» тақырыбында өткізілген сабақта осы пәннің оқу бағдарламасына сүйене отырып, негізгі оқулықтармен қатар соңғы ғылым жетістіктеріне сай жазылған қосымша әдебиеттерді де мол қамтуға тура келді. Себебі қазіргі ғылым дамуы бұрынғы оқулықтардағы кейбір көзқарастарды қайта қарап, ғылыми тұрғыда қайта зерделеуге ықпал ете бастады. Қазақ тілі дауысты дыбыстары жөнінде зерттелген еңбектер де көп болғанымен, тіліміз табиғатына сай соны пікір айтылғаны соңғы кезеңдегі зерттеулер еншісіне тиеді. Көптеген еңбектерде дауысты дыбыстардың фонетикалық ерекшеліктері бірін-бірі қайталап, бір жақты талданып келді. Ғалым Ә.Жүнісбеков зерттеулеріне дейін қазақ тілі дыбыс жүйесінде барлығы он бір, яғни тоғыз жалаң (монофтонг) дауысты және екі құранды (дифтонг) дауысты бар деген көзқарас қалыптасқан еді [1]. Жалаң дауыстылар (а, ә, о, ө, ұ, ү, ы, і, е) байырғы қазақ тілінде ертеден келе жатыр деп түсіндіріледі. М.А.Черкасский түркі тілінде «Орхон» дәуірінде сегіз дауысты (классическая восмерка) дыбыс болғанын атап көрсетеді. Ол түркі тілдері дауысты дыбыстар жүйесінің тарихын Орхон жазба ескерткіштері кезіндегі, одан бұрынғы және кейінгі деп үш кезеңге бөледі. Ғалым ертедегі алтай кезеңіндегі дыбыс жүйесінде үш дауысты болғанын, ал одан кейінгі кезеңдегі даму төрт дауыстыны құрағанын айтады [2]. В.В.Радлов түркі тіліндегі сегіз дауыстыны жалпы түріктік негіз дауыстылар деп көрсетеді [3]. Түркі негіз тілінің жеке тілдерге ыдырау кезеңінде созылыңқы дауыстылар жасалған деген көзқарас бар [3.47]. Бірақ қазақ тілінде созылыңқы дауысты жоқ, тілімізде дауыстының кейбір жағдайда созылыңқы айтылуы фонетикалық жағдайға байланысты. Мысалы, қатаң дыбысқа қарағанда ұяң дыбыс алдындағы дауысты, тұйық буынға қарағанда ашық буындағы дауысты, екпінсіз буындағы дауыстыға қарағанда екпінді буындағы дауысты созылыңқы айтылуын дыбыстың фонетикалық ерекшелігі деуге болады. Қысаң дауыстылар екпінсіз позицияда әр түрлі редукцияға бейім тұрады екен. Қазақ тілі дауыстыларының редукциясы, жартылай және толық редукция, санды және сапалы редукция, т.б. мәселелер ғалым Б.Қалиев зерттеуінде терең қарастырылды [4]. Қазақ тілінде басқа қысаң дауыстыларға қарағанда «ы», «ұ» дауыстылары өте қысаң болады екен, сондықтан ғылыми түрде жіктеуде аралық дыбыстар туралы ескерген жөн. Сол сияқты «ұ», «ү» дыбыстарында ерін артикуляциясы басым, ал «о», «ө» дыбыстарында ерін артикуляциясы әлсіздеу болады екен [5.9] . Қазақ тілінде дауысты дыбыстар тілдің қатысына қарай – жуан және жіңішке, жақтың қатысына қарай – ашық және қысаң, еріннің қатысына қарай еріндік және езулік болып фонетикалық оппозиция құрайды. Н.И.Ильминский қазақ тілінде сегіз дауысты дыбыс бар деп, «ә»дауыстысын «а» дыбысының варианты ретінде түсініп, оны дербес фонема деп есептеген жоқ [6.5]. Ал Радлов қазақ тілінде тоғыз дауысты дыбыс бар деп дұрыс айтқан. Ол «и», «у» дыбыстарын сонорларға қоспай, аралық немесе жарты дауысты деп, дауыссыз дыбыс ретінде таныған [3.6]. В.В.Радлов түркі тілдерінде екі дауысты дыбыстан тұратын дифтонг бар деп, «уат, уан, қуан, жуан» сөздерін мысалға келтірген, трифтонгтар да түркі тілдерінің дыбыстық құбылысына тән, сондықтан үш дауысты дыбыс тіркесіп, екі буынға бөлініп айтылады деп, «әуе, сүйеу» деген сөздерді мысал еткен еді [3.28-30]. Ол дауысты дыбыстарды жуан, жіңішке деп жіктеп алып, оны өз ішінде тағы да бөледі. Мысалы жуан дауыстылар жуан еріндік (о, ұ), жуан езулік (а, ы), сол сияқты жіңішке дауыстылар жіңішке еріндік (ө, ү), жіңішке езулік (ә, і, е). Бұлай бөлуді ғалым «дауыс түтігінің екі шегіндегі үйлесімдігіне» қарай деп есептейді [3.9]. П.М.Мелиоранский де тоғыз дауысты дыбысты атайды да, оларға қоса ай, ау, ей, еу, ой, өй, өу, уө, уа - деген т.б. қосарлы дауыстылар бар деп, ал «ә» фонемасын «а» мен «е»-нің аралығындағы дыбыс деп санаған [7]. Ғалымдар арасында «ә»дауысты дыбысы туралы әр түрлі пікір қалыптасқан. І.Кеңесбаев «ә» фонемасының қазақ тілінде сирек кездесуінің басты себебі – оның қазақ тіліне басқа Шығыс тілдерінен келген сөздермен байланысты болуы керек» деп біледі [1.230]. Ж.Аралбаев түркі тілдерінің кейбіреулерінде «ә» дербес фонема сапасында қолданылса, енді бірінде дербес фонема бола алмайтынын, ал қарақалпақ тілінде «ә» фонемасы көбіне араб-парсы тілдерінен келген сөздерде қолданылатынын айтып, бұл фонеманы бергі кезеңде жасалған туынды фонема деп есептейді [8]. А.Байтұрсынов қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар саны 9 екенін анықтап, олардың тіліміз ерекшелігіне сай жуан-жіңішке болып айтылатынын көрсетті. Қазақ тілі вокализм жүйесін А.Байтұрсынов 5 әріппен таңбалайды. Ғалым дауыстылардың сингармонизм заңдылығына сай жуан- жіңішкелігінің фонологиялық табиғатын терең тануы нәтижесінде дауысты дыбыстардың жуан-жіңішкелігін жеке-жеке әріппен, ал дауыссыздарды бір әріппен таңбалаған. «Дауысты дыбыстар жіңішке айтылса – дауыссыз дыбыстар да жіңішке айтылмақшы. Бұлай болғанда дауысты дыбыстардың хәріфлерінің айтылмағын белгілеп айырсақ, дауыссыз дыбыстардың да жуан я жіңішке айтылмағын айырғанымыз»,- дейді А.Байтұрсынов [9.381]. Осы орайда ғалым М.Жүсіпұлы: «Байтұрсынов қазақ тілінің сингарможіңішке дауыстыларының дербес фонемалар деңгейінде дамып жеткендігін, ал қазақ тілінің сингарможіңішке дауыссыздарының дербес фонемалар деңгейінге дамып жетпегенін анықтаған»,- дейді [10.44] . С.Мырзабеков а, ә - ашық, о, ө, е - жартылай ашық дауыстылар да, ұ, ү, ы, і, и, у - қысаң дауыстылар деп таниды. Ол: “Ашық дауыстыларды айтқанда астыңғы жақ (үстіңгі жақ қозғалмайды) барынша төмен түседі де, қысаңдарды айтқанда жоғары көтеріледі. Басқаша айтқанда, ашықтарды айтқанда екі жақ бір-бірінен қашықтай түседі де, қысаңдарды айтқанда бір-біріне жуықтай түседі. Алайда ауаның еркін шығуына кедергі жасамайды. Ал жартылай ашықтар осы екеуінің аралығында айтылады”, - дейді [11.37]. Екі қатаң дауыссыз арасындағы қысаң дауысты да дыбыссыз айтылуға бейімдеу келеді екен [5.80]. Ж.Аралбаев: “Қысаң дауыстылар абсолюттік сан жағынан (и, у - дан өзгелері) келте, ашық дауыстылар созылыңқы айтылады”, - деген болатын [8.39]. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың фонемалық мәні, олардың әріп-фонема-дыбыс қатынасын төмендегідей сызбалар арқылы көрсетуге болады: жүктеу/скачать 3.07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|