Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары
жүктеу/скачать 5.11 Mb. Pdf көрінісі
|
| жазып, «сақал» деп оқитын, «тырма» дап жазып, «тырма» деп оқитын
дыбысша емлесі бар қазақ, қырғыз сияқты жұрттарға дыбысьы әдісті қолдану тиістігіне дау болмасқа керек еді, үйткені басқа дыбысша емлесі бар жұрттар дыбысты әдісті қолданып отыр. Мәселен, италиян жұрты. 361» Осыншама қисынды пән сөздерін тар жол тайғақ , қуғын сүргін заманда жүріп тауып берген ғалымның еңбектерінің ғылыми құндылығы ерекше. А.Байтұрсынұлы өзі айтқандай, Тіл ғылымы да өз заңдылықтары мен пән сөздеріне негізделген ғылым саласы.Тұңғыш тілтанулық парадигмаларды өзі қалыптастырған ғалымның бұл ұстанымдары совет кезінен бері күні бүгін аты аталмай қолданыста келеді. Ұлттың «Әліпбиі – тілдің негізгі дыбыстарына арналған таңбалардың жұмағы» деген А.Байтұрсынұлының ұстанымы қазіргі шетелдік лингвистерді қайран қалдырған теңеу екенін де біле жүрейік. Қазақ Әліппесін Ар сөзімен ашқан А.Байтұрсынұлының осыншама ғибратты ғылыми негізді теориялық тілтанулық зерттеулері бүгінгі жалпы түркология мен қазақ тіл білімі ғылымының да басты ұстанымдары болып қала бермек. Ғалымның «Қазақтың бас ақыны» (1913) зерттеуі мен қазақ тіліндегі тұңғыш Әдебиет теориясы «Әдебиет танытқыш» (1926) қазіргі әдебиеттанудың кәсіби тұғырнамасы болып табылады. (1) Совет кезінде авторымен бірге репрессияға ұшыраған бұл іргелі зерттеулер тек 1989 ғылыми айналымға қайта оралды. Советтік кезде тек соцреалистік таптық шеңберде дамыған қазақ әдебиеттануы А.Байтұрсынұлы қалыптастырып берген пән сөздерін қолданып келгенімен, зерттеулеріндегі әдебиет теориясые пайдалана алмады. «Қазіргі қазақ тіл біліміндегі секілді, қазақ әдебиеттануындағы әдеби терминдердің басым көпшілігінің баламаларын ойлап тапқан да Ахаң: көріктеу, меңзеу, ауыстыру, алмастыру, кейіптеу, пернелеу, әсірелеу, шендестіру, дамыту, түйдектеу ... – осылардың бәрінің түптамыры Ахаңда жатыр. Мұхтар Әуезовтің «Ахаң түрлеген ана тілі» дейтін әлдиінің әдебиет аясындағы бір нақты да затты көрінісі – осы». «Әдебиет танытқыштың» ең басты бағалылығы осылайша әдеби терминдерді қазақша қалыптастырғандығы»,– дейді академик З.Қабдолов 2:72. 17 1926 жылы жарияланған «Әдебиет танытқыш» қазақ әдебиеттануы, оның ішінде әдебиет теориясы саласында қазақ тілінде жарық көрген тұңғыш ғылыми зерттеу екені даусыз. «Әдебиет танытқыш» деп атаудың өзінде үлкен мағына бар. Әдебиет – сөз өнері болса, оны жалпы халыққа түсіндіріп, кәсіби тұрғыда таныту басты мақсат екенінА.Байтұрсынұлы осылай айқындап берді. Әдебиет теориясы бізде қашаннан бар? Осы орайда академик З.Қабдолов былай деген: «Ахаң жоқта біздегі әдебиет теориясы басы жоқ кеуде секілді еді. Ал басы жоқдене бола ма? Қайтейік, боладыдепкелдік... Бүкілдүниежүзілік әдебиет теориясында Арнау деген бір-ақ түр; шауып шықса, бұған Шешендік сұрау қосылып қана аздап ажарлануы мүмкін. Ал қазақ поэзиясында Ахаң осының үстіне үш түр (сұрай арнау, зарлай арнау, жарлап арнау) қосып, құбылтып, тотының түгіндей құлпыртып әкетеді.Әдеттегі дәстүр жалғастығының заңына орай осы үш түрлі арнауды әрқайсымыз өзімізше пайымдап, қисындап, кейде тіпті қиыннан қиыстырып, біз де (Жұмалиев те, Ысмайылов та, Қабдолов та) кітаптарымызға кіргіздік. Бірақ, амал не, бұл жаңалықты тапқан Ахаң екенін кезінде ашып айта алмай, Қажекеңе сілтеме жасауға мәжбүр болдық.» (2:72). Қазақ өлең құрылысының теоретигі академик З.Ахметов «Әдебиет танытқыштың» құндылығын былай деп анықтады: «Әдебиет танытқышта», жүктеу/скачать 5.11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|