Жобалап оқыту технологиясы

Оқу әрекетінің тиімділігін арттыру үшін оқушыны білім алу процесіндегі белсенді әрекет ететін субьектіге айналдыру керек деген идеялар көтерілгелі көп болды. Осындай идеялардан туындаған технологиялардың бірі – жобалап оқыту технологиясы.

Жобалап оқыту технологиясының негізін салушы Карл Фрей өзінің “Жобалау әдісі” атты кітабында (Бельц қаласы, Германия, 1977 ж.) жобалау әдісі туралы былай түсіндіреді:

Оқушылардан болсын немесе оқытушы тарапынан болсын практикалық маңызы бар бір жоба (проект) ұсынылуы тиіс.

Жобаға қатысушылар оқыту түрі, міндеттерді атқару туралы өзара келіседі. Оқушылар алған білімдерін танымдық және практикалық міндеттерді шешуге пайдаланады. Жеткіліксіз білімді әртүрлі ақпарат көздерінен өз бетінше оқып үйренеді.

Оқушылар ұжымда жұмыс істеп үйренеді. Зерттеу біліктерін (проблеманы анықтау, ақпарат жинау, бақылау, тәжірибе жүргізу, талдау, жорамал жасау, қорытындылау) меңгереді. Оқушылардың жүйелі ойлауы дамиды.

Жобаны зерттеуді кластан тыс сабақтарда өткізген тиімді болады. Жобалау әдісі – оқушылардың зерттеу жұмыстары әдісі болып табылады.

Жобаны орындау мынадай кезеңдерден тұрады:

І –кезең. Жобалық тапсырманы, тақырыбын құрастыру. Жобаның тақырыбын жіктеп бөліп, оларды оқушылар арасында бөлу

ІІ –кезең. Шығармашылық топтар құру, топтағы оқушылар өзара үйлесімді жұмыс істеуі үшін олармен ұйымдастыру жұмыстарын жүргізу

ІІІ –кезең. Зерттеу жұмысына материалдар дайындау. Жауап берілуі тиіс сұрақтарды тұжырымдау, командаларға тапсырмалар, қажетті әдебиеттерді таңдау.

ІҮ –кезең. Оқушылардың жобаны орындауы. Мұғалім оқушылар жұмысын үйлестіреді, кеңес береді, олардың іс-әрекетін көтермелеп отырады. Оқушылар іздеу, тану жұмыстарын орындайды.

Ү –кезең. Нәтижелерді шығару, нәтижелерге нақтылы жағдайға сәйкес ішінара түзетулер жасау.

ҮІ –кезең. Жұмыстар қортындысымен жұртшылықты таныстыру (презентация). Мұғалім экспертизалық жұмысты ұйымдастырады. Мысалы эксперт ретінде жоғары сынып оқушыларын немесе ата-аналарды шақыруға болады.

ҮІІ –кезең. Орындалған жұмысты талдау, бағалау (рефлексия). Мұғалім балалардың іс-әрекетін педагогикалық тұрғыда бағалайды, балалардың ынтасын ескереді.

Бұл технологияда жобаға оқушылардың қызығушылығын туғызу басты қиындық болып табылады. Сондықтан жобаның маңызын түсіндіру жұмыстарын жүргізу керек болады.

Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы әлемнің түкпір-түкпірінен жиналған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген Джинни Л. Стил, Куртис С Мередит, Чарльз Темпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже, Л.С. Выготский теорияларын басшылыққа алады.

“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымын белгілі бір идеяларды қабылдай отырып, оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар.

Сын тұрғысынан ойлау — сынау емес, шыңдалған ойлау тек ересек адамдарға, жоғары сынып оқушыларына ғана тән деп ойлау аса дұрыс түсінік емес. Жас балалардың да бұл жұмыстың дұрыс ұйымдастырылған жағдайда өз даму деңгейіне сәйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетеді. Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс кезеңдерінен тұрады.

1.Қызығушылықты ояту кезеңі-үйрену процесі бұрынғы білетін жаңа білімді ұйымдастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да сабақ қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды қозғау, ояту, ми қыртысына тітіркендіргіш арқылы (ойды қозғау) әсер ету жүзеге асырылады. Қызығушылықты ояту кезеңінің мақсаты — үйренушінің белсенділігін арттыру. Өйткені үйрену енжарлықтан көрі белсенділіктен талап ететін іс-әрекет екені даусыз. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында талқылайды, яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады, тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте ойлауға қадам басуға бастайды. Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат оны байырғы біліммен ұштастырады.

2. Мағынаны тану кезеңі(түсіне білу) — бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша жұмыс жасауға көмектесетін оқыту стратегиялары бар.

3. Ой толғаныс кезең і— күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарау, баға беру, назардан тыс қалып жатады. Одан көрі, үйге тапсырма беру, оны түсіндіру, баға қою сияқты шараларға уақыт жіберіп алады. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасында бұл сабақтағы аса қажетті мәнді, маңызды әрекет болып табылады. Дәл осы кезеңде үйренуші не үйренгенін саралап, салмақтап, оны қандай жағдайда, қалай қолдану керектігін ой елегінен өткізеді. Белсенді түрде өз білім үйрену жолына қайта қарап, өзгерістер енгізеді, яғни нағыз білім шыңына көтеріледі, үлкен әлемге енеді. Сол білім арқылы өзінің өзгергенін сезінеді, өзгеше сенім, тәрбиелік, даналыққа бастау алады. Толғануды тиімді етуге лайықталған “Бес жолды өлең”, “Венн диаграмасы”, “Еркін жазу”, “Семантикалық карта” сияқты стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр жеңілдігіне қарай лайықтала қолданылады, олар оқушылардың бір-бірімен ой алмастыруын түйістіруін қамтамасыз етеді. Әр оқушы өз шығармашылығын көрсете алады.

Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасындағы мұғалімнің ролі ол үйрену процесінде оқушыларға серік болып бірге жұмыс жасап, оларға сеніммен қарап өз ойын, ақылын көрсете сөйлеуге қолдау көрсетіп отырады. Бүкіл қайнаған істің ортасында білім (Үйрену) ісін ұйымдастырушы деуге болады.

Қазақстанның болашағы, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына кіруі, оның экономикасының инновациялық даму жолына сапалы көшуіне тікелей байланысты(19). Осыған орай біздің тәуелсіз, жас мемлекетіміздің басты даму бағыттарының бірі – қазіргі білім мен ғылымды барынша дамыту болып табылады.

Қазақстанның инновациялық экономика бағытындағы жолы – бұл білім экономикасы бағытындағы жол. Мемлекеттің ХХІ ғасырдағы инновациялық дамуындағы орнын анықтайтыны да, міне, осы фактор. Жалпыға мәлім болғандай, қандай жаңалықты, қандай жаңа құбылысты, өмірге енгізбес бұрын, ең әуелі ұғым ретінде айқындап алуға тура келеді.Олай болса сөзіміздің осы тұсында инновациялар, инновациялық үрдіс, инновациялық қызмет деген мәселелерге сипаттама бере кетудің еш артықтығы жоқ.

Әлемдегі инновациялық үрдістердің бәрі кез келген мемлекеттің экономикалық дамуының жоғары деңгейін қаматамасыз етумен бірге, ғылыми-техникалық ілгерілуін де едәуір жылдамдатады. Өйткені, мемлекет дамуының негізі болып табылатын инновациялық саясат кез келген бәсекеге қабілетті мемлекеттегі ғылым дамуының бағытын анықтайды. Сондықтан да ғылыми-техникалық үдеріс бүкіл әлемде “инновациялық үдеріс” ұғымымен тығыз байланыста болуды талап етеді. Инновациялық үрдіс жаңа бір өнімнің алынуын білдіреді де, ол идеяның пайда болуынан бастап, оның коммерциялық тұрғыда жүзеге асырылуына дейінгі ұзақ жолды қамти отырып, әр түрлі қарым-қатынастар (өндіру, алмасу, тұтыну) кешенін өз қарамағына алады.

Әрине, инновациялық әлеуетті дамыту мен сақтаудың қажетті, басты талабы ғылым екені мәлім. Бұл ретте инновациялық қызметті жүзеге асырудағы маңызды элемент ғылыми өнімнің коммерциялануы болып табылады. Ғылыми қызмет жаңа техникалық жобаларда, технологияларда, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарда жүзеге асырылады. Трансферт – бұл технологияларды, жоба-конструкторлық құжаттаманы, құрал-жабдықтар мен техниканы өзге заңды немесе жеке тұлғаға беріп, оның меншік құқығын тіркеу. Технологиялық үрдіс пен жаңа өнімді коммерцияландыру бірқатар құрылымдарды жасауға бағытталған инновациялық қызмет барысында жүзеге асады. Бұл құрылымдарға технопарктер, инновациялық-технологиялық орталықтар, бизнес инкубаторлары, санаткерлік меншік шағын инновациялық кәсіпорындар, өнімді лицензияландыру мен сертификаттауды қамтамасыз ететін құрылымдар, консалтинг, маркетингтік зерттеу қызметтері жатады. Инновация дамуының басты реттеушісі нормативтік құқықтық актілерді жетілдіру, жаңа құқықтық құжаттарды қабылдау болып табылады(20).

Ұлттық инновациялық қабілет дегеніміз – бұл оның экономикалық өсуі мен отандық тауарлар мен қызмет түрлерінің әлемдік еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ететін жаңа білім мен технологияларды жасап, тарату мен пайдалану. Демек, инновациялық қабілет – бұл жалпы қоғамның тыныс-тіршілігін ұйымдастырудың құрылымдық сипаттамасы.

Олай болса, инновацияның түпкілікті мақсаты болып табылатын білімді экономикаға көшіру мен коммерцияландырудың механизмдері қалай жасалады инновациялық үрдістегі маңызды түйіннің бірі осы мәселе. Себебі, кез келген ұлы мақсат пен ауқымды жоспардың жүзеге асу тетіктері дұрыс жасалмаса, еткен еңбек, төккен тер далаға кетеді.

Әлемдік және отандық тәжірибеге сүйенсек, технологиялық трансферт пен санаткерлік меншікті коммерцияландырудың тиімді механизмдерінің бірі технопарктер болып табылады. Технопарктердің қызметі ғалымдардың, өнертапқыштардың, жаңашылдардың мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге бағытталады.

ХХІ ғасырдың жан-жақты зерделі, талантты адамын қалыптастыру бағытындағы білім беру ісі бүгінгі күн талабы. Қазақстанның дамуына білім мен ғылымның әсер етуі үшін дүниежүзілік кеңістігіне ену, оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алуға, оқу-әдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Осы тұрғыдан алғанда бүгінгі таңда мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын қарастыру, таңдай білу еркіндігі тиіп отыр.

Жүсіпбек аймауытов: “Сабақ беру үйреншікті жәй ғана шеберлік емес, ол-жаңадан жаңаны табатын өнер” деген екен. Сондықтан қазіргі педагогика жаңалықтарын пән ерекшелігіне қарай қолдана білу-оқыту мақсатына жетудің бірден-бір жолы. Осы жолда педагогикалық технология оқыту мақсатына жетудің тиімді, нақты жолдарын көрсетеді. Оқытудың жаңа технологиясы іс-әрекеттің жоспарланған нәтижесіне жетудің шартты тәсілі ретінде қарастырылатын жаңа әдістердің жиынтығынан тұрады. Оның дәстүрлі оқыту технологиясынан ерекшелігі мынада:

• 
  Оқушының интеллектуалды дамуы аз уақыт ішінде қабылдау дәрежесінің жоғары мөлшеріне жетуіне бағытталғандығы;
  
• 
  Оқушы мен мұғалімнің белсенділігінің сайма-сай болуы;
  
• 
  Мұғалім мен оқушының өзара қарым-қатынасында жауапкершіліктің міндеттілігі.
  

Бұл технология Өзбекстан технологтары ассоциациясының мүшесі, “МедЭкс” фирмасының директоры Ф.Я.Вассерманның “Биоинформатика және синергетика” атты еңбегінен бастау алады. Биоинформатика – биологиялық жүйелер арасындағы информация алмасу процесін физиология, психология, педагогиканың заңдылықтарына сүйеніп түсіндіреді.

Ал, синергетика биологиялық обьектілердің өзін-өзі ұйымдастыру әрекеті жайлы ғылым.

Сонымен, Вассерман технологиясының мәні – оқыту процесінде әр жеке оқушының (сынып ұжымының) физиологиялық ерекшеліктерін есепке алу және оқушының психологиялық қабілеттерін оның даму және өзін – өзі ұйымдастыру процестеріне пайдалану болып табылады.

Бұл технология үш түрлі ғылым салаларының мәліметтерін пайдаланады.

1. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты олардың физиологиялық мүмкіндіктерін мұғалім ескеріп отыруы тиіс.

2. Оқушылардың ойлау, мінез-құлық, бір сөзбен айтқанда психологиялық ерекшеліктерінің де олардың сабақ үлгеріміндегі ролі үлкен.

3. Оқушыларды оқыту процесінде педагогика ғылымының тұжырымдарын басшылыққа алады.

Вассерман технологиясының басқа технологиялардан ерекшелігі сол – ол оқушының басқа оқушылармен, мұғаліммен қарым-қатынасына, сыныпта гармониялық атмосфера туғызудың шарттарына көп көңіл бөледі. Бұл технологияны психо-педагогикалық технология деп атауға болады.

Мұғалімнің шеберлігі сол – ол сыныпта әрбір оқушының өзіне деген сенімін дамытып, оның жеке басының дамуына қолайлы жағдай туғызу, сыныпта үйлесімді психологиялық ауа райын жасау, оқушының ой-өрісін өз сабағында дамыту.

Ойлаудың: жылдам ойлау, логикалық ойлау, сыни тұрғысынан ойлау, шығармашылық ойлау сияқты сипаттарын дамыту үшін мұғалім сабақтың бөлімдерінің арасында оқушыларға ойлауды дамытуға арналған жаттығулар ұсынады. Ойлауды дамытуға арналған мұндай жаттығуларды құрастыру қиын шаруа емес. Олар негізінен ауызша математикалық есептеулер немесе басқатырғыш тапсырмалар, логикалық тапсырмалар болып келеді.

Оқушыларды жалықтырып алмас үшін мұғалім ойды алмастыратын психологиялық сергіту түрлерін қолданып отыруы керек.

Вассерман технологиясын табысты орындау үшін мұғалім бірнеше карталар жүргізіп, онда оқу нәтижелерін тіркеп отыруы керек. Осы карталарға тоқталайық.

«Триада-Алгоритм» картасы

1. Мұғалім жаңа материалды түсіндіріп болған соң оқушыларға өз бетінше орындауға жұмыс береді.

2. Осы жұмыс бойынша оқушылар біліміндегі олқылықтарды анықтап алып мұғалім материалды қайтадан түсіндіреді және қайтадан өз бетінше жұмыс алады, бірақ түсіндіруге де, өз бетінше жұмысқа да алдыңғыға қарағанда екі есе аз уақыт бөледі.

3. Екінші жұмысты тексеріп оқушылар біліміндегі олқылықтарды есепке ала отырып, оқушылардан үшінші өз бетінше жұмыс алады. Арнайы картаға оқушылардың тапсырманы орындау уақытын жазып қоямыз. Үш жұмысты да орындай алмаған оқушылармен жеке жұмыс жүргізуге тура келеді.

Жазбаша тексеру (тест немесе бақылау жұмысы) жүргізілгенде әр оқушының жұмысты орындаған уақытын картада белгілеп отыру керек және алғашқы орындаған балалар кейін орындаған балаларға көмектеседі. Мұндай көмектің екі оқушыға да пайдасы бар. Бұл әдіс сыныптағы психологиялық ахуалға оң әсер етеді.

Бұл әдіс оқушылардың есте сақтауын дамыту үшін қолданылады. Жаңа материалды өтіп болған соң тақтаға осы тақырыптағы басты тірек сөздер, формулалар, терминдер немесе схемалар жазылып қойылады. Осы негізгі ұғымдарды есте сақтау үшін оқушыларға тірек сөздердің санына қарай 30 секунд, 1 минут, 1,5 минутқа дейін уақыт беріледі.

Берілген уақыт біткен соң тақтадағы сөздер жабылады немесе өшіріледі. Балалар есте сақталуы бойынша тірек сөздерді өздері жазып шығуы тиіс. Кімнің есінде көп сөз қалғанына назар аударамыз. Одан соң балалар оқулықтан тірек сөздерді тауып оқып шығады. Дәптерлеріне табылған тірек сөздердің мағынасын ашып жазып қояды.

Әрмен қарай материал бойынша оқушылар бір-біріне қарсы сұрақтар қояды, пікір алмасады.

Қорытындыда мұғалім тест жұмысын алып, оқушылардың сабақты игеру дәрежесін айқындайды.

Вассерман технологиясының мақсаттарының бірі оқушылардың іскерлігі мен дағдысын дамыту. Дағды – автоматты түрде, дәл, жылдам, сананың аз қатысуымен, әрі сапалы орындалатын әрекет. Іскерлік – адамның білім мен дағдының көмегімен бір істі орындауы.

қолданылады. Reading and Writing for Critical Thinking.

Ол қазақша былай аударылады: “Оқу мен жазу арқылы сыни

тұрғыдан ойлауды дамыту”. Ал Ресейде бұл қысқартылудың

орысша нұсқасы қолданылады РКМЧП.

ҚАЗОА – Қазақстан Оқу Ассоциациясы

СТО – Сыни тұрғыдан ойлау

ХОА – Халықаралық Оқу Ассоциациясы

Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы – әлемнің түкпір-түкпірінен жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген Джинни Л. Стил, Д.Дьюи Куртис С., Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже, Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа алады. Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез-келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға сабақтарда үйрету. Біздің елімізде Джордж Соростың ашық қоғам институты, “Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады.

“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымы – белгілі бір идеяларды қабылдай отырып, оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастарымен тепе-теңдікте ұстап зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар.

Сын тұрғысынан ойлау – сынау емес, шыңдалған ойлау. Бұл деңгейдегі ойлау тек ересек адамдарға, жоғарғы сынып оқушыларына ғана тән деп ойлау дұрыс емес. Жас балалардың да бұл жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда өз даму деңгейіне сәйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетуі сөзсіз. Оған осы жобамен жұмыс жасау барысында көз жеткізуге болады.

Бұл бағдарлама Қазақстан қоры жанынан 1998 жылы қазан айынан бастап жүргізіліп келеді. Жаңа технология ретінде ең озық әдістерді дер кезінде игеру, іздену арқылы бала бойына дарыту, одан өнімді нәтиже шығара білу әрбір ұстаздың басты міндеті.

Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс кезеңдерінен (фаза) тұрады.

Сабақтың үш фазасы

Қызығушылықты ояту (І фаза)	Мағынаны тану (ІІ фаза)	Ой толғаныс (ІІІ фаза)
1 2 5 9 1 5 2	3 5 7 8 9 10	4 5 9 7 11
Байланыстыру, ұштастыру	Түсіндіру	Қорытындылау

І фаза. Қызығушылықты ояту.

Үйрену процесі – бұрынғы білетін мен жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да сабақ қарастырғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды қозғау, ояту, ми қыртысына тітіркендіргіш арқылы әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге қызмет ететін “Топтау”, “Негізгі идеяны суреттеу”, “Түртіп алу”, “Ойлану, жұпта талқылау”, “Болжау”, “Әлемді шарлау” т.б. деген аттары бар әдістері (стратегиялар) жинақталған. Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты –үйренушінің белсенділігін арттыру. Өйткені үйрену – белсенділікті талап ететін іс-әрекет екені даусыз. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады, тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала бастайды. Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны бұрынғы біліммен ұштастырады.

Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі – мағынаны тану (түсіне білу). Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша жұмыс жасауына көмектесетін оқыту стратегиялары бар. Соның бірі – INSERT (түртіп алу жүйесі). Ол бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында V – “білемін”, - “мен үшін түсініксіз”, + – “мен үшін жаңа ақпарат”, ? –“мені таңқалдырды” белгілерін қойып отыру тапсырылады.