І тарау. Тергеу жұмысының психологиялық ерекшеліктері 6

І ТАРАУ. Тергеу жұмысының психологиялық ерекшеліктері

1.1. Алдан- ала тергеудегі тергеуші қызметгінің құрылымы психологиялық негіздері.

Психология жағынан қарағанда тергеу тактикасы өз алдына тергеуші мен іске қатысатын адамдардың мінез- құлықтары, интелекгі, саналық принциптерінің күресі сияқты болып келеді. Тергеу тактикасының басқа психолопіялық аспектісі тергеу саласындағы түлғалармен тергеушінің психологиялық контактісі орначастыру мәселесі болып табылады. Еңбек жекешілігі тергеуге сай келеді. Іс бойынша негізгі қызметкері бола отырып, тергеуші тергеу барысында өзінің қызмет аясына сай жүмысының көбісін өзі жалғыз орындайды. Қоғамдық еңбекті үйымдастыруға қарағанда, өзінің жеке жүмысын үйымдастыру неғүрлым қарапайым жұмыс болып табылады. Терегеуші жұмысының жекелігі тергеушінің процессуаодық өздік жұмысымен бекіте.леді. Бұл бүкіл психололық қызметке өзгеше белгі қоятын аса маңызды қасиет болып табылады.

Тергеу жүргізудің азгеше қасиеті тергеу қасиетін сақтау қажетгілігі болып табылады. Тергеу міндетгі түрде адамдардың жеке өміпрлеріне, жанүя қарым- қатынастарына араласумен байланысты болады. Мұндай мәліметтерді жариялау үлкен зиян келтіріп, адаидардың жеке апатына әкеп соқтыра алады. Қылмыс жасау мен жасырудың кейбір қу әдістерін жариялау үлкен зиян әкеп соқтыруы мүмкін. Қылмыскерлердің қылмыс жасау мен жасырудың жаңа тәсілдерін ойлап, өз білімдерімен тәжірибесін жетілдірудің көптеген жағдайлары белгілі болады. Бірақ мәселе тек қүпияны сақтау білуде ғана емес. Қызметтін қүпияларды беріп қоймай асыратын талаптарын сақтау қажет. Әсіресе тергеуші кез келген істің материалдарын қағаз бетіне түсірген кезде ерекше сақтықты сақтау қажет. Газеттердегі қылмыстарды зерттеу. Мынаны көрсетеді : көптеген қылмыстық істер жөніндегі басылымдар соттық хроника, сенсациялық хабарламалар мен оқиғачар мінез қүлқына ие. Осыған орай тергеушінін өзінің жеке принциптері болуы міндет. Принциптер жүйесі қарастырылатын қызметтің негізгі қасиеттерін жан- жақты және толық ашуға, әр принцинтің әлеуметтік қалыптасуы мен құндылығын өзара байланысы мен жалпы бағыттылығын анықтауға мүмкіндік береді.

Бұл жүйеге келесі басты принциптер кіреді:

І.Заңдылық.

2.Жариялылық.

З.Шыққан жеріне әлеуметтік немесе мүліктік қамтамасыз етілгеніне, үлты мен нәсілене қарамастан бүкіл азаматтардың заң ачдындағы тендігі.

4.Тергеудің үлтшқ тілі.

5Жеке тұлғаның, тұрғын жайдың, жеке өмірдің, хат алмасу, телефондық сөйлесулермен телеграфтық хабарламалар құпиясының қол сұтылмаушылығы.

б.Істің мән- жайларын жан- жақты, толық және объективті зерттеу.

7. Алдын - ала тергеу қатыслтыларының құқықтарымен заңды мүдделерін қамтамасыз ету.

в. Кінәлі емес адамның призумпциясы.

Тергеутшнің процессталдық қабілеттері мен жауапкершілігі. Ю.Алдын - ала тергеуді жүргізудің жылдамдыш.

П.Қылмыстарды ашу мен тергеу процесіне қатысуға қоғамды шақыру.

Осылай, тұлға ретіндегі тергеушінің психологиялық ерекшеліктері тергеу жұмысының тәжірибесінде маңызды роль атқарады.

1.2.Тергеуші тұлғасыныц психологаялық ерекшеліктері.

Тергеу жұмысында жоғары жетістіктер арнайы мамандығына қарағанда, тұлғаның жалпы жоғары дамуымен байланысты болып келетін қызмет түріне жатады.

Тергеуші болу үшін арнайы табиғи қасиеттердң болуы міндет емес. Соған қарамастан, осы жүмыс үшін қажетті қасиетер жағымды болуымен сипаталады. Бұған қабілетсіздік, артықшылықтардың болуына байланысты емес, ал оның тәрбиелік мәніңде оның үстіне қачыптаспаған қасиетті сапасының болмауы. Т.Богданың айтуы бойынша, соттық тергеу жүмысы үшін халерикалық және миланхоликалық темпераментер қарама- қарсы қағидалы деп санайды.

Тергеуде әр түрлі темпераментті тергеушілердің жүмысыда өте жоғары деңгейде екенің атап өтпесек болмайды.

Темпераменттің қасиеттері тергеуші азінің жұмысында жеке жұмыс істеу стилін тандауға негіз болады. Бұл бір жағынан өзінің психикасын жұмыс істеу жағдайына, екінші жағынан жүмыс істеу жағдайын өзінің психикасына бейімдейді.

Мінездік қасиеттерінің ерекшелігі әр түрлі тергеу әрекеттерінде көрінеді, мысачы тактикачық әдістердің қолдан, бір тергеуші сүрауды жақсы жү-ргізіп бірақ қүжаттармен жұмыс істеуі нашарла^та болуы мүмкін, ал екіншілері қылмыстық дәлелдермен жүмыс істеуде қарау кезінде бақылаулығымен ерекшеленеді.

Тергеушінің мүмкіндіктері мен дағдылары неғұрлым жақсы көрінетін белгілі бір істер категориясын тергеудегі белгілі бір жұмыс түрін орындаудаға басымдылығын бұрмауға болмайды.

Психалогиялық ғылым кәсіби таңдаудың негізгі принциптерін қалыптастырды. Олар қысқаша келесіде жиналған. Белгілі бір қылмысты сәтті орындау үшін кәсіби қажетті қасиеттерді анықтау қажет. Кейін адамнның қажетті қасиеттерінің бар жоғын анықтайтын әдістер анықталады. Таңдалған әдіс жылдамдылығы өздерінің жұмысымен дәлелденген мамандарға қолданылады. Кәсіби жарамдылықты анықтаудың нәтижелері жас маманның жұмысын тексерумен бақыланады. Өйткені болжам дұрыстығы алғашқы кезде белгілі бола ачмайды, тек осы мамандықты иемденуге жағымды болып табылатын психологиялық қасиеттерді ғана анықтап бекіту қажет.

Терегуші болып істейтін кәсіби мүмкіндіктердің дұрыс бағасы тергеу қызметкерлерінің алдағы өзінің мүмкіндіктерін дамытып жетілдіруге өте маңызды.

Өкінішке орай, қазіргі кезде ғылым тергеу қызметкерлерінің білімдер, мүмкіндіктерімен дағдыларын өлшеп анықтайтын сенімді әдісгерге таппш.

Шетелде тергеу қызметкерлерінің білімдері, мүмкіндіктерімен дағдыларын тестілер көмегімен анықтаудың өр түрлі нүсқатары тең көлемде қолданылады.

Бұл үшін тәжірибеде көбінесе эмперикалық критериялар қолданылады, ең алдымен тергеу жүмысы үшін түлғаның жағымсыз қасиетері ескеріледі(моралдық түрақсыздық, сезім мүшедерінің ақаулығы және т.6.).Адамның тергеу жүмысына жарамдығы жөніндегі жағымды болжамдарға келетін болсақ.ол жетілдірген дәрежеден әлі апыс жатыр.

Ларом- Фуне былай деп жазған:

"Біз өмірдің жастарына өткен сайын, жасьшызға қарамай, ешқандай жұмыс тәжірибесінсіз жас нәресте сияқты боламыз. Бүны тергеумен салыстыруға болады."

Осыған қоса, тергеушінің қачыптасу процессін апіу кәсіпкер баулу әдістерін зерттеп қолданудың кадрлық тергеу жүмыскерлерінің дайындығы жақсартумен квалификасының көтеру үшін атқаратын маңызы зор.