Ірі қара малды қолдан ұРЫҚтандыру бойынша ұРЫҚтандырушы-техниктерге арналған оқУ ҚҰралы астана 2011 ббк 46. 0

I – 84 Ірі қара малды қолдан ұрықтандыру бойынша ұрықтандырушы-техниктерге арналған оқу құралы: Құрастырушылар: Исабеков Қ.И., Мальчевский А.Ю., Сағынбаев А.Қ. Қазақ тіліне аударған: Тұрғанбекова Б.Қ. – Астана, 2011 ж. – 32 бет.

Бұл оқу құралы фермерлерге, әр түрлі меншіктегі шаруашылықтардың басшылары мен мамандарына, ауыл шаруашылық малдарын ұдайы өсіру саласында біліктілікті жоғарлату курстарының тындармандарына, сондай-ақ жалпы қызығушылық танытқан оқырманға арналған.

ISBN 978-601-7344-35-1

Қолдан ұрықтандыру ірі көлемді селекцияның ұйымдастырушылық-техникалық негізі ретінде, өнімділігі жоғары өндіруші аталықтарды кең көлемде пайдалану есебінен, өнімділік көрсеткіштері төмен малдардың сапасын жақсарту қарқынын жеделдетуге мүмкіндік туғызады.

Қазіргі таңда етті ірі қара мал шаруашылығының асыл тұқымдық базасын құру мақсатында, шет елдерден етті бағыттағы тұқымдардың өнімділіктері жоғары малдарын біздің елімізге алып келіп, репродукторлық шаруашылықтар құру бойынша инвестициондық жобалар іске қосылуда.

Еліміздің мамандарының алдына үлкен талап қойылды – ол, осы шет елдерден алып келінген малдардың генетикалық потенциалын сақтап қалу және оны одан әрі дамытып жақсарту.

Ірі қара мал шаруашылығында малдарды селекциялау жұмысы өндіруші бұқалар арқылы жүргізіледі, себебі малдарды асылдандыру шаруашылықтарында өндіруші бұқалардың сапасын бағалап, қатаң сұрыптаудан өткізеді. Малдардың жалпы генетикалық көрсеткіштерін жақсарту кезінде өндіруші бұқаның қосатын үлесі 80-90% ды құрайды деп санайды, себебі бұқалардан, сиырларға қарағанда анағұрлым жоғары ұрпақ алынады.

Осы себептерге байланысты, ірі қара мал шаруашылығын үдемелі дамытудың негізгі элементі болып – сиырлар мен қашарларды қолдан ұрықтандыруды ұйымдастыру болып саналады.

1. 
   Сиырлар мен қашарларды қолдан ұрықтандыру кезінде өнімділіктері жоғары, өте құнды өндіруші бұқалардың ұрықтарын неғұрлым кең көлемде пайдалануға мүмкіндік туады, осыған байланысты сиырлардың асыл тұқымдық және өнімділік көрсеткіштерін өте тиімді және аз уақыт аралығында жақсартып алуға болады: сиырлар мен қашарларды қолдан ұрықтандыру арқылы селекциялық жұмыстын қарқының, басқа әдістермен салыстырғанда 2-3 есеге жоғарлатуға болады; 
   
2. 
   Қолдан ұрықтандыру, белгілі бір мал табынының генетикалық көрсеткіштерін есепке ала отырып, соған сай келетін өндіруші бұқаны таңдап алуға үлкен мүмкіндіктер туғызады;
   
3. 
   Қолдан ұрықтандыру әдісі, малдарды ерікті қашыру кезінде таралатын жыныс жолдарының жұқпалы ауруларынын алдын алады;
   
4. 
   Экономикалық жағынан да қолдан ұрықтандыру әдісі өте тиімді болып саналады, себебі бұл әдіс бұқаларды күтіп бағуға жұмсалатын шығындардың көлемін бірнеше есеге дейін төмендетеді;
   
5. 
   Қолдан ұрықтандыруды пайдалану, табындағы малдарды алғашқы зоотехникалық есепке алу және асыл тұқымдық есеп жүргізу жұмыстарын айтарлықтай жеңілдетеді.
   

• 
  ол сиырлар мен қашарларды қолдан ұрықтандыру арқылы, өндіруші бұқаларды неғұрлым кеңірек пайдалануға бағытталуы қажет.
  

Сондықтан, осы оқу құралында, малдарды қолдан ұрықтандыру әдісін пайдаланған кезінде осы жұмыстың тиімділігін айтарлықтай жоғарлататын, негізгі ұйымдастыру-техникалық және технологиялық шараларға түсініктемелер берілген.

Аналық малдың жыныстық жүйесі сыртқы және ішкі жыныстық органдар болып екіге бөлінеді.

Сыртқы жыныс органдарына жататыны: жыныс еріндері, клитор, қынаптын кіреберіс бөлігі.

Ішкі жыныс органдарына жататыны: қынап, жатыр,жұмыртқа жолдары және аналық без.

Ішкі жыныс органдары тоқ ішек бөлімінің астында орналасады.

Репродуктивті жолдардың астында қуық орналасады. Ол қуықтың каналы арқылы қынаптың төменгі қабырғасымен байланысады.

Жатыр мойынының негізгі міндеті – жатырды сыртқы ортадан қорғау.

Жұмысын енді бастап жүрген ұрықтандырушы-техниктер үшін катетермен жатыр мойынында және оның қыртыстарында жұмыс істей білу негізгі қиындық туғызатын жағдай болып саналады.

Жатырдың мойыны жатырдың денесіне ашылады.

Жатырдын денесі бөлініп, ары қарай жатырдың екі мүйізіне ұласады.

1 – аналық без; 2 – сары денешік; 3 – жұмыртқа жолының қуысы (воронка); 4 – жұмыртқа жолы; 5 – жатырдың денесі; 6 – жатырдың денесі; 7 – жатырдың мойыны; 8 – қынаптың қуысы; 9 – аналық бездің қосымшасының созылмалы каналы; 10 – уретраның сыртқы саңылауы; 11 – клитор; 12 – жыныс еріндері; 13 – қынаптың кіреберісі.

Жатырға жақын бөлік – истмус деп аталады. Жатыр мен истмустың арасындағы бірігу жатырлық-түтіктік бірігу деп аталады. Ол толық жетілмеген шәуіттерді сүзгіден өткізетін фильтр болып саналады, ал истмустың өзі жақсы жетілген шәуіттердің жиналатын орны болып табылады.

Жұмыртқа жолдарының аналық безге жақын орналасқан үстіңгі бөлігі ампула деп аталады. Ампуланың ішкі диаметрі истмустың ішкі диаметрінен үлкенірек болып келеді, ол аналық клетканың өтуін жеңілдетеді. Жұмыртқа жолдарының осы бөлігінде толық жетілген аналық клетка шәуітшемен қосылады, яғни ұрықтану.

Жұмыртқа жолының шеті аналық безді қоршайтын орнында кеңейіп, жұмыртқа жолының воронкасы деп аталады, ол аналық клетканың малдың денесіне түсіп кетуден сақтайды. Оның түкке ұқсайтын құрылымы аналық жасушаға және оны қоршаған жасушаларға жұмыртқа жолдары бойынша қозғалуға көмектеседі.

Аналық бездері жыныстық бездің рөлін атқарады. Онда жыныс жасушалары пайда болып, дамып, жетіледі. Сондай-ақ олар жынстық циклдың әр түрлі сатысында жыныстық гормондарды, яғни эстроген мен прогестеронды өңдіріп шығарады.

Жыныстық циклдың әр түрлі сатыларында, тік ішек арқылы қолмен басып көргенде аналық бездердің үстінен екі түрлі өсінділерді анықтауға болады:

Фолликулалар – аналық бездің бетінде орналасқан, дамып келе жатырған аналық жасушалардан тұратын, іші сұйықтыққа толы көпіршікті зат.

Әдетте, тік ішек арқылы қолмен ұстап қарағанда әр аналық бездің бетінен пішіндері әр түрлі көптеген фолликулаларды ұстап байқауға болады (сәл ғана байқалатын, диаметрлері 18-20 мм-ге дейінгілерден бастап).

Осы фолликулалардың ішіндегі ең үлкені, сиыр күйге келгенде овуляцияға қажеттісі деп саналады. Уақыт өте келе фолликулдардың 95%-ы кішірейіп, овуляциясыз жоғалып кетіп, олардың орны өсіп келе жатырған фолликулалардың жаңа ұрпақтарымен толықтырылады

Сары денешік – алғашқы жыныстық цикл кезінде овуляция болған орын. Сары денешіктің басы аналық бездің үстінде орналасып, тік ішек арқылы тексергенде анық байқалады. Сондай-ақ, сары денешікте іші сұйықтыққа толы, жіңішке, бірақ тығыз қабырғалы қуыс болады. Аналық бездің бұл бөлігінің түсі айқын, сары түстен, қызғылт сары түске дейін.

2. СИЫРЛАРДЫҢ ЖЫНЫСТЫҚ ЦИКЛДАРЫ
Жыныстық цикл –күйлеудің бір стадиясынан келесі стадиясына дейінгі аралықта аналық малдың барлық ағзасында және жыныс органдарында болатын физиологиялық және морфологиялық өзгерістер.

Аналық малдардың жыныстық циклы орташа 18-23 тәулік сайын қайталанып тұрады.

Сиырлар мен қашарларды ұрықтандырудың тиімді уақытын таңдау үшін міндетті түрде жыныстық циклдың стадияларын – шырыштын ағуын (течка), жалпы қозуын,жыныстық күйітін және овуляцияны ескеру қажет.

Шырыштын ағуы – қынап кіреберісі мен жатыр мойыны қабықтарының ісініп қызаруымен сипатталады. Жатыр мойынының қуысы ашылып, жыныс органдарынан шырыш ағады. Күйіті енді ғана басталғанда шырыш мөп-мөлдір, ортасында ол созылмалы болады, ал күйіттін соңында шырыш қоюланып, түсі бұлдырланады. Шырыштың ағуы 2-6 тәулікке созылады

Жалпы қозу – шырыштың ағуы басталғаннан кейін 24-36 сағаттан соң басталады. Жалпы қозу кезінде малдың мінез-құлқы өзгеріп, мазасызданады, тәбеті төмендеп, сауылатын сүттің көлемі төмендейді, сиырлар немесе қашарлар басқа аналықтарға секіреді, өзіне де басқа малдарды секіртуге бой береді.

Жыныстық күйіт – сиырлардың ұрықтануға дайын екендігін сипаттайды. Сиырлар тынышталып, өзіне басқа сиырлар мен қашарлар секіргенде қозғалмай тыныш тұрады. Көп жағдайда сиырлардың жыныстық күйіті танертен басталып, 12-18 сағатқа созылады.

Овуляция – аналық жасушаның фолликуладан шығуы. Ол күйге келу аяқталғаннан кейін 10-15 сағаттан соң немесе күйіттін басталғанынан 24-30 сағат өткеннен кейін байқалады.

3. КҮЙІТІ КЕЛГЕН СИЫРЛАРДЫ ЖӘНЕ ҰРЫҚТАНДЫРУ УАҚЫТЫН АНЫҚТАУ
Сиырлар әдетте 21-ші күні (18-23 ауытқумен) күйге келеді. Күйіті келген сиырларды тәулігіне үш рет, 30 минут аралығында қарап, таңдайды: таңертен және түскі уақытта – сиырлар серуендеп немесе жайылымда жүргенде, кешкі уақытта – сиырларды сауып жатырғанда немесе азықтандыру, суару жұмыстарын жүргізіп жатырғанда анықтау қажет, себебі осы уақыттарда ғана күйіті келген сиырлардың 80-90%-ын анықтап алуға болады.

Тәулік уақытының ерекшеліктеріне байланысты күйіті келген сиырлардың белсенділігі әр түрлі болады.

Күйіті келген сиырлардың ең жақсы белсенділігі кешке, түнде және таңертен байқалады, яғни бұл уақытта күйіті келген сиырлар мен қашарлардың 60-70% белсенділік байқатады, ал қалған 30-40%-ы белсенділігін түстен кейін байқатады.

Сиырлардың ұрықтануға дайындығының тұрақты белгісі ретінде және сиырларды ұрықтандыруға ең тиімді уақыты ретінде «қозғалмай тұру» рефлексі саналады. Бұл рефлекс байқалғанда сиырлар мен қашарлар оларға басқа малдар секіргенде тыныш, қозғалыссыз тұрады.

Ұрықтандыру уақытын төмендегідей әдістермен анықтайды:

- көзбен қарап – малдың мінез-құлқының өзгеруіне, сыртқы жыныс органдарының өзгерістеріне қарап (ісінуі, қызаруы);

- вагиналды – стерильденген қынап айнасының көмегімен қынаппен жатыр мойның қарап, осы органдардың күйі бойынша (ісіну, қызару, шырыштың бөлінуі т.б.) қорытынды жасайды;

- тік ішек арқылы қолмен ұстап көру (ректалды) – фолликулалардың дамуы бойынша. Алдымен оң жақ аналық безді, содан соң сол жақ аналық безді қолмен ұстап тексереді. Егер олардың үстінде фолликул байқалса (көлемі 1,5-2,0 см көпіршік пішінді) және ол фолликулаларды абайлап қолмен басқанда фолликула былқылдаса (фолликуланың толығымен дамығандығын білдіреді), онда ол овуляцияға 6-12 сағат қалғандығын білдіреді. Бұл малдарды ұрықтандыру мерзімі (кесте 1).

Сиырлар мен қашарларды қолдан ұрықтандыруға ең тиімді уақыт болып сиырлар мен қашарлардың күйіті келгеннен 12 сағат өткен соң, ұрықтандыру ең тиімді уақыт болып саналады. Егер сиырдың күйіті таңертен келсе, онда сиырларды кешке – сағат 6-7-лерде, ал егерде сиырлардың күйіті кешке байқалса, онда сиырларды таңертен ертемен – сағат 6-7-лерде ұрықтандыру қажет.

Шет елдердің тәжірибесінде сиырларды бір рет ұрықтандырады, ал біздің елімізде сиырлар мен қашарларды, қолдан ұрықтандыру Нұсқауына сәйкес 10-12 сағат жиілікпен екі рет ұрықтандырады.

Күйге келу белгілері байқалған, дені сау сиырлар мен қашарларды қолдан ұрықтандыруға жіберуге болады. Сиырларды бұзаулағаннан кейін екінші рет күйлегенде, ал қашарларды тірідей салмақтары әр тұқымға белгіленген стандартқа сәйкес, яғни сол тұқымның сақа сиырының тірідей салмағының 3/4-не жеткенде ұрықтандырады. Сиырларды неше рет сауса да, ұрықтандыруды сиырды саумай тұрып жүргізеді, ұрықтандырудан кейін сиырлар мен қашарларды күйлеу белгілері басылғанға дейін ұрықтандыру бекетінің арнайы бөлінген орнында ұстай тұру қажет (жазда қалқа астында).

Бұзаулағаннан соң 45 тәуліктен кейін күйіті келмеген сиырларды міндетті түрде ветеринарлық тексеруден өткізу қажет.

Ұрықтандырғаннан кейін 60 тәулік өткен соң, қайта күйіті келмеген сиырлардың буаздығын тік ішек арқылы анықтайды.

Ұрықтанбаған сиырлардың барлығын бедеулік себептерін анықтау үшін тексеруден өткізіп, ауру себебіне байланысты емдеу курсын жүргізеді.