Іі негізгі бөлім 1 Жөке ағашы
жүктеу/скачать 0.94 Mb.
|
|
Жоспар І Кіріспе ІІ Негізгі бөлім 2.1 Жөке ағашы 2.2 Жөке ағаш селекциясы ІІІ Қорытынды ІV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Кіріспе
Селекция тұқымқуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтарына негізделген, оларды биологияның жеке саласы — генетика зерттейді. Ағаш түрлерін сұрыптауда ағаштардың тәрбиесі мен тіршілігінің систематикасын, географиясын, жағдайларын зерттейтін биологиялық пәндердің мәліметтері мен әдістері қолданылады. Жүйелік заңдылықтар формалар, сорттар, сорттар, түрлер, түрлер қатары, тектер мен тұқымдастар арасындағы қатынастар арқылы анықталады.Өйткені бұл категориялар органикалық дамудың нәтижесі болып табылады
2.1 Жөке ағашы – жүрек тәріздес, жиектері ара тісті әдемі жапырақтары бар ағаш. Биіктігі - 30 метрден асады. Жөке ағашы динозаврлар дәуірінен кейін пайда болған. Сол кезден бері көп өзгеріске ұшырамаған. Жөке ағашының табиғи 50-ге жуық , ал будандастырылған 100-ге тарта түрі бар. Өмір сүру ұзақтығы - орта есеппен 300-400 жыл, ал кейбір сұрыптары 1200 жыл өмір сүреді. Жөке ағашы 30 жылдан кейін гүлдей бастайды. Маусым-шілде айларында нәзік, тәтті хош иіс шығарып молынан гүлдейді. Гүлдеу мерзімі 10-15 күнге созылады. Жөке гүлдерін дәрілік мақсатта қолданады және шай ретінде ішеді. Гүлдерін гүлдеу кезінде жинап алу керек, одан кешірек жинайтын болса, гүлдердің емдік қасиеті төмендейді. Гүлдерінің қайнатпасы мен тұнбасы микробтарды жояды, ісік қайтарады, несеп жүргізеді. Шипа ретінде оны асқазан, ішек жолдары, бауыр, бүйрек, қуық ауруына да қолданып, қайнатпасын күйікке, жараға жағады. Жөке гүлінің тұнбасы шашты бекітеді. Жөке ағашының гүлімен қатар діңінің қабығы, жапырақтары мен дәндері медицинада кеңінен қолданылады. Жөке ағашын құрылыста, жиһаз жасауда, халық шаруашылығы мен медицинада қолданумен қатар, көгалдандыруда да үлкен орын алады. Ерте көктемнен бастап, күздің соңына дейін жайқалып өсіп, жүздеген жылдар бойы бақтың ажарын кіргізіп тұратын көркем ағаш. Бойы биік, алып ағаш болғандықтан, қала көгалдандыруда саябақтарға егеді. Жапырағы мол болғандықтан, ауадағы ш аңды жақсы тазартады. Жөке - бақшаларда, саябақтарда, орман саябақтарында жасыл құрылыста кеңінен қолданылатын негізгі түрлердің бірі.Жөке қызыл емен, батпақты емен, тау күлі, үйеңкі, күлді ағаштармен топтық екпелерде керемет көрінеді. Бұл тұқымның тағы бір сөзсіз артықшылығы - оның кең тығыз тәжінің арқасында қалың салқын көлеңке беру мүмкіндігі. Сондықтан линден әдемі аллеялар жасау үшін жиі қолданылады. Бұл зауыттың басқа сәндік сапасы туралы ұмытпаңыз. Еуропадағы басқа ағаштардан айырмашылығы, линден кеш гүлдейді, ал оның гүлденуі жаздың басы болып саналады.Жағымды хош иісі бар линден гүлдері тамаша бал өсімдіктері болып табылады. 2.2 Жөкенің тарау ареалдары әртүрлі. Жөке ағашы 23-25 м биіктігі бар ағаш, қабығы ромб тәрізді, қоныр-жапырақша, дөрекі және тегіс ақ, сирек қара. Бөрікбасы әдемі, пирамида тәріздестен жұмыртқа тәріздеске дейін, бұтақтары ағаштан салбырап тұрады, еркін өскенді талап етеді. Бір жылдық өркені қызыл-қоңыр, жалаңаш, үлкен ағаштарда әзер байқалатын сирек мең тәріздестер көрінеді. Жапырақ сағағы жалаңаш, ұзындығы 1,2-2,5см. Өсімдік бүршігі желімді, үшкірленген. Дән беретін түйіні 2,0-3,5см, қалыңдығы 7-10мм, аяқшасы 10 мм. Піскенше жабылғышы жабысқан. Жемісі ақ, қоңыр, ұзындығы 1,5-2,0 мм, 1,0 мм жалпақтықтағы ұзынша элипс тәріздес, үшкірленген жаңғақша. Қанаты 1,5-2 есе жалпақ. Жапырақтары ромб-жұмыртқа тәріздестен жұмыртқа тәріздеске дейін қысқа үшкірленген 3,2 – 6,5 см ұзындығымен,жалпақтығы 3,2-5,5см, дөңгеленген шеттері екі қатар тіс тәріздес үшкір 5-8 жұпты жүйкелері бар, жас жапырақтары өте түкті, жас жапырақтарын уқалағанда иісі өте қайың татиды, сондықтан жұпар иісті қайың деп аталады. Жапырақ сағағы түктелген, кейде жалаңаш,ұзындығы 1,0-2,0см. Өсімдік бүршігінің басы домалақ, шайырсыз. Дән беретін түйіні борпылдақ, сырт жабынғышы ашық тұрады. Жаңғақшасы қоңырлау, дөңгелек немесе элипс тәріздес, ұзындығы 2 мм дейін, көлденеңі 1,5-2,0 мм. Қанатшасы бірдей әлде 1,5 есе кең. Селекцияның бағдары және жөкенің сыртқы әлпеті Жөкені көп бағдарларда қолданғандықтан оның сорттық түрлерін жасау қиын. Сонда да қойылған мәселелерге сәйкес мына шешімдерге келуге болады: қайыңның өнімділігі, діңінің түзулігі және сүректің тез өсуі, ағаштарды сүректің қол өнеріне қолдануы , әрқашан тұқым беруімен, аурулар және зиянкестерге төзімділігімен сұрыптау. Ұсақ жапырақты қайың биіктігі 12 м дейін ағаш, тегіс немесе бұдыр, сары-ақшыл немесе сұр қабығы бар, тапал және бұтақтанған болуы мүмкін. Бөрікбасы шашыраңқы, сабақтары тік. Жас өркендері сұр немесе қызыл-қоңыр, ақ шайырланған, қысқа түктелген. Жапырақтары қабықты, жұмыртқа, жұмыртқа – элипс тәріздес, түбі үшкір әлде кең-үшкірлі, ұзындығы 2-5 см, жалпақтығы 1.5-4 см, басы үшкірленген, жас жапырақтарының жүйкелері сәл түктелген, ал дамығандары тегіс. Жүйкелерінің астыңғы жағы бұдыр-бұдыр. Жапырақ сабағы қысқа, ұзындығы 1,5 мм. Жөкені селекциялық жағынан зерттеулер тек басталып жатыр. Осы уақытта белгілі болғаны олардың морфологиялық өзгергіштігі. Қабығының әлпеті бойынша, қайың тегіс және дөрекі болып бөлінеді.Жөке тегіс қабығымен фанера жасауға қолданылады.Жөке физикалық-механикалық қасиеттері өте жақсы, бірақ нашар өседі. Дөрекі қабықты ромб тәрізді, тегіс қабықты және ақ қабықты түрлері барлық зерттелген аудандарда кездеседі. Орман тұқымының шикі затын дайындау, өңдеу және сақтау Тұқым алу үшін орман тұқымының шикі затын дайындайды, олар бүрілер мен жемістер. Тұқым шикізатын орман тұқымының нысандарында (көп және уақытша орман тұқымдық участоктерінде, кесуге арналған орман участоктерінде, саябақтарда т.б.). Тұқым алу үшін ормандық тұқым шикі заттарын өңдейді. Тұқымдық шикі затты өте жоғары сапалы егістік материал беретін мерзімдерде жинау керек. Жинау мерзімі түрлердің биологиялық ерекшеліктерімен, ауа райы жағдайларымен және басқа ықпалдарымен байланысты. Сонымен қатар, дәндердің пісуімен олардың түсу мезгілдерін ескеру керек. Егер дәндер өнімділік пісуінде жерге түссе, онда шикізатты физиологиялық пісуінде жинау керек (самырсын, қайың т.б). Әрбір жағдайларда жинау мезгілін анықтау керек, өйткені ерте жиналса дәндердің өнгіштігі төмендейді, ал кешіксе дәндер ұшып кетуі мүмкін. Тұқым шикі затын тұрған немесе құлатылған ағаштардан, жер бетінен, судан, мұзқатқақтан (жөке ағаш) жинайды. Тұқым шикі затын құлатылған ағаштардан кеспе ағаштарда жинайды, сондықтан кесу уақыты пісу мезгілі мен жеміс беруі мол жылдарға сәйкес келу керек. Жер бетінен еменнің, жаңғақтың, талшынның, алманың, алмұрттың жемістерін жинайды. Тұқым шикі затын жинау көп еңбекті тілейді. Ең көп еңбек тілейтін орын - өсіп тұрған ағаштардан шикі зат жинау. Көлемді егіс алқабын құруға шығарылған шығынның 90 % жемісті жинауға кетеді, ал одан басқа құрастыруға, өсіруге, күтуге, өнімді жинауға, сақтауға, тасымалдауға кетеді. Көп жағдайда ағаштың бөрікбасына шығу керек сосын өнімді түсіру, кесу және жинап қалыптастыру керек, ол үшін әр түрлі көтеруші жабдықтар бар: ДК-1, Белка, басқыштар. Жинаушыларды бөрікбасына көтеру үшін әр түрлі гидрокөтергіштерді қолданады: АПГ-12, МШТС-2А, МШТС-2Т, ТВ-26 т.б. Бұл машиналар телескопиялық көтергіштермен қамтамасыз етілген. Олар бөрікбасына 2 адамға дейін көтереді. Дәндерді дайындауға арнайы машиналар жасалған, шаңсорғыш тәрізді жұмыс істейтін, мысалы, сексеуілдің дәнін жинау үшін өзбек ғалымдары «ССМ-1» дән жинағышын жасаған, өнімділігі 8,6 кг/сағ. Көбіне дайындалған орман тұқым шикі заты алдын - ала өңделмей егістікте қолданылмайды. Ол үшін дәндерді жемістер мен бүрілерден алу керек, қанатсыздандырып, қоспалардан тазалап, керек ылғалдылыққа дейін кептіреді. Жемістер мен бүрілерді өңдеу өте жауапты жұмыс. Оны орындау, жинау және тұқым материалын сақтау тұқымның егістік сапаларына көп әсер етеді. Бүрілер, олардан дәндерді алу тәсілдерімен үш категорияға бөлінеді: -бүрі кептіргіштерде өңделетін бүрілер (қарағай, шырша, сібір бал қарағайы); -бөлшектелінетін (самырсын, еуропа балқарағайы) немесе бастырылатын (май қарағай) бүрілер; - аршалардың бүріжидектері, қатты шырынды жемістерді өңдеу тәсілдеріне ұқсас. Самырсын, сібір қарағайы, бал қарағай дәндерін бүріден механикалық бөлумен алады. Бұл түрлердің бүрілері қиын бөлінетін, ортаңғы діңі мықты және оңай бөлінетіндерге бөлінеді. Қиын бөлінетін бүрілерді екі кезеңде өңдейді. Бірінші «АС-0,5» көмегімен діңін теседі, сосын «ММС-1» машинасымен механикалық бұзады және дәндерді бүріден бөледі. Ал самырсын мен май қарағайдың дәндерін алу үшін «ММС-1» машинасын қолданады. Қорытынды Жөке жапырақты ағаштарға жатады. Зауыт өте ұзақ уақыт бойы бар және ең көне өсімдіктердің бірі болып табылады, оның тарихы динозаврлар дәуірінен басталады. Ағаш биіктігі шамамен 30 метрге жетеді, оның кең таралған сопақ тәжі бар. Барлығы 40-қа жуық өсімдік түрі бар. Бұл ағаштар ұзақ өмір сүреді, орташа өмір сүру ұзақтығы 400 жыл және 1200 жылға дейін жетуі мүмкін. Зауыт өте қарапайым және қатты аязға жақсы төзеді. Жөке гүлдейді, оның гүлденуі маусымда басталып, шілдеде аяқталады. Бұл кезеңде өсімдік гүлдердің жағымды хош иісін шығарады, оның балшырындары бал жасау үшін пайдаланылады.Ағаш өте жұмсақ ағашқа ие, қабығының ерекше құрылымына байланысты ол құрылыста ешқашан қолданылмайды, бірақ әртүрлі сувенирлер мен ас құралдары жасалады. Ағаштың өсу аймағы өте кең, ол бүкіл әлемде таралған. Ағаштың бөліктері дәстүрлі медицинада да, кәсіби медицинада да қолданылады. Дәрілер мен косметика ағаштан жасалады. Жөке отвары суықтан құтылуға көмектеседі және тері ауруларымен күресу үшін де қолданылуы мүмкін. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі -Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Ағаштар: Дидактикалық материал - Алматы, 2010 - 15 б; ISBN 978-601-7237-03-5 -Қайымов Қ .Биология және техника – Алматы. Қайнар .1985 ж -Қаратаев М . Қ Қазақ Совет энциклопедиясы . 2-том Алматы. 1973ж -Сыбанбеков Қ. Биология ғажайыптары .- Алматы . Қайнар . 1973 ж -Жануарлар әлемінде. Алматы . 1992 ж -Қазақ Энциклопедиясы Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Ағаштар: Дидактикалық материал - Алматы, 2010 - 15 б; ISBN 978-601-7237-03-5 жүктеу/скачать 0.94 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|