Ii. Негізгі бөлім Аталық малдың жыныстық рефлекстері
жүктеу/скачать 28.56 Kb.
|
|
Жоспар I.Кіріспе II.Негізгі бөлім Аталық малдың жыныстық рефлекстері Жыныстық рефлекстерді тежеу түрлері III.Қорытынды IV.Пайдаланылған әдебиеттер I.Кіріспе Рефлекс дененің белгілі бір бөлігінде орналасқан рецепторлардың тітіркенуінен басталады. Дененің білгілі бір рефлекс тудыратын аймағын рефлексогенді аймақ немесе рецептивтік өріс деп атайды. Рефлекс доғасы қарапайым, екі нейронды жалғыз синапсты және күрделі көп нейронды, көп синапсты болып бөлінеді. Рефлекс доғасының күрделілігі оның құрамына енетін аралық нейрондар санымен байланысты. Ең қарапайым доға бес буыннан тұрады. Олар — рецепторлар, орталыққа тепкіш нерв, нерв орталығы, орталықтан тепкіш нерв және атқарушы орган — эффектор. Сүт қоректі жануарлар еркек дарақтарының көбею ағзаларының қызметі күрделі рефлекстер жиынтығы түрінде атарылады. Жыныс құштарлығы еркек мал анализаторларының (көру, есту, иіс, жанасу) ұрғашы малмен байланысты тітіркендіргіштерді қабылдауынан және де жыныс гормондарының жыныс құштарлығын тудыратын әсерінің салдарынан қалыптасады. Жыныс рефлекстері дара даму кезінде шартсыз рефлекстер негізінде қалыптасқан шартты рефлекстер жиынтығы түрінде атқарылады. Жыныстық шартты рефлекстер өте шапшаң қалыптасады. Шағылысуға немесе жасанды қынаппен шәует беруге бір реттен соң ақ шартты рефлекстер пайда болады. Шағылысу манежінің бейнесі, шағылысуға дайындалған ұрғшы мал жыныстық қоздырғыш болып табылады. ЭРЕКЦИЯ деп аталық жыныс мүшесінің үлкейіп, қатайып, ұрғашы мал жыныс ағзаларына ене алатындай жағдайға келуін айтады. Бұл құбылыс жыныс мүшесіне артерия қанының келуінің күшейіп, кеуек денелердің қанмен келуімен байланысты. Эрекция кезінде шонданай-кеуектік және ьадана-кеуектік еттер жиырылып, жыныстық мүше түбірін шонданай сүйегінің доғасына қысады да, қанның кері ағып кетуін толастатады. II.Негізгі бөлім Аталық мал жыныс ағзалары қызметінің реттелуі. Жыныстық рефлекстер Сүт қоректі жануарлар аталық дарақтарының көбею ағза ларының қызметі күрделі рефлекстер жиынтығы түрінде атқарылады. Жыныс құштарлығы аталық мал талдағыштарының (көру, есту, иіс, жанасу) ұрғашы малмен байланысты тітіркендіргіштерді қабылдауынан жəне жыныс гормондарының жыныс құштарлығын тудыратын əсерінің салдарынан қалыптасады. Жыныстық қызметті реттеуде ОЖЖ мен жүйке жүйесінің вегетативтік бөлігінің əртүрлі бөлімдері қатысады. Ми қыртысы түрлі талдағыштардан қабылданған тітіркеністерді жіктеп, өз əсерін қыртыс астындағы жыныс орталықтары мен аралық ми (гипоталамус) арқылы жүргізеді. Өз кезегінде бұл орталықтар қозу толқынын жұлынның құйымшақ бөлігінде орналасқан эрекция жəне эякуляция орталықтарына бағыттайды. Бұл аталған орталықтар бір жағынан ми қыртысымен жəне гипоталамуспен, екінші жағынан көбею ағзаларының сезімтал жүйке ұштарымен байланысты. Қыртыстық, қыртыс астылық жəне жұлындық жыныс орталықтары бір-бірімен өзара байланыста болады. Демек, жыныс орталығы біртұтас жүйкелік тетік ретінде қызмет атқаратын динамикалық (жылжымалы) функционалдық жүйе. Қозу толқыны тек жоғарыдан төмен, яғни ми қыртысы мен гипоталамустан жұлын мен жыныс ағзаларына ғана емес, кері бағытта - көбею ағзаларының рецепторларынан мидағы орталықтарға да беріледі (135-сурет). Жыныстық рефлекстер дара даму кезінде шартсыз рефлекстер негізінде қалыптасқан шартты рефлекстер жиынтығы. Олар өте оңай қалыптасады. Шағылысуға немесе жасанды қынаппен шəует беруге бір реттен соң-ақ шартты рефлекстер пайда болады. Шағылысу манежінің ішкі көрінісі, шағылыстыруға дайындалған ұрғашы мал жыныстық қоздырғыш болып табылады. Аталық малдың жыныстық рефлексі өзара тығыз байланысты бірнеше реакциялардан құралған тізбектелген күрделі əрекет. Оның бір реакциясының соңы екінші реакцияның басталуына түрткі болады. Бұл тізбектелген жыныстық рефлекс үш кезеңде атқарылады. Олар эрекция, жыныстық қатынас жəне шəует бөлу (эякуляция). Аталған рефлекстер шағылысу процесін - аталық мал мен ұрғашы мал арасындағы үйлесімді жыныстық əрекеттерді, қамтамасыз етеді. Шағылысу нəтижесінде аталық мал ұрғашы малдың жыныс ағзаларына шəует бөледі. Эрекция деп аталық жыныс мүшесінің үлкейіп, қатайып, ұрғашы мал жыныс ағзаларына ене алатындай жағдайға келуін айтады. Бұл құбылыс жыныс мүшесіне артерия қанының келуінің күшейіп, кеуек денелердің қанмен толуымен байланысты. Эрекция кезінде шонданай-кеуектік жəне бадана-кеуектік еттер жиырылып, жыныстық мүше түбірін шонданай сүйегінің доғасына қысады да, қанның кері ағып кетуін толастатады. Жұптасу (шағылысу, жыныстық қатынас) деп ұрғашы мал қы набына аталық мал жыныс мүшесінің енуін жəне шəуеттің бөлінуін қамтамасыз ететін қимылдар жиынтығын айтады. Бұқа мен қошқарда жыныстық қатынас жылдам аяқталады да, айғыр мен қабанда ұзағырақ созылады. Эякуляция деп шəуеттің несеп-жыныс өзегіне бөлінуін айтады. Бұл күрделі рефлекстік процесс аталық жыныс мүшесі рецепторларының қынаптың температуралық жəне механикалық əсерлерінен тітіркенуінен басталады. Одан əрі тітіркеніс орталыққа тепкіш жыныстық жүйке талшықтары арқылы жұ лынның құйымшақ бөлігіндегі эякуляция орталығына беріледі. Тітіркеніске жауап ретінде окситоцин гормонының əсерімен ен қосалқысының, шəуеттік жолдың, қосалқы жыныс бездерінің жəне несеп-жыныс өзегінің еттері үйлесімді жиырылады. Осының нəтижесінде спермийлер мен қосалқы жыныс бездерінің 135-сурет. Аталық мал жыныс ағзалары қызметінің реттелуі: 1-ми қыртысы; 2 - гипоталамус; 3 - 4 - гипофиздің алдыңғы жəне артқы бөлімдері; 5 - гипоталамустың фолжəне люлибериндері; 6 - ен; 7 - қосалқы жыныс бездері; 8 - жыныс мүшесі; 9 - жыныс мүшесіне келетін жүйке им пульстері; 10-жыныс мүшесінен шығатын жүйке импульстері 398 секреттері несеп-жыныс өзегіне шығарылады да, одан ырғақты толқын тектес жиырылулар арқылы аналық жыныс ағзасына (қынапқа немесе жатырға) бөлінеді. Шəует қынапқа бөлінетін жануарлар (қоян, сиыр, қой, ешкі) ұрықтанудың қынаптық типіне, ал шəует тікелей жатырға құйылатын жануарлар (жылқы, шошқа, ит, кемірушілер класы) ұрықтанудың жатырлық типіне жатады. Шəует белгілі бір ретпен бөлінеді. Алдымен бадана жəне уретралық бездердің секреті бөлініп, несеп-жыныс өзегі зəр қалдығы мен түлеген эпителийлерден тазарады. Осыдан кейін қуық алды жəне көпіршік тəрізді бездер секретімен сұйытылған шəует бөлінеді. Қабан мен көптеген жабайы жануарларда эякуляция процесі бадана (купер) безінің көп мөлшерде секрет бөлуімен аяқталады. Бұл секрет көпіршік тəрізді бездер бөлген өнімдердің əсерімен желімденіп, шəуеттің қынаптан кері ағып шығуына тосқауыл болатын желатин тəрізді түйіршікті масса құрайды. Эякуляция бұқа мен қошқарда жылдам өтеді, себебі оларда процесс шəуеттік өзектің ампула тəрізді кеңіген жеріне жинақталған спермийлерді бөлумен аяқталады. Қабанда бұл процесс ұзаққа (20 минутқа дейін) созылады жəне спермийлердің негізгі бөлігі эякуляцияның соңғы кезінде шығарылады. Бұл физиологиялық ерекшеліктерді ұрықтандыру мақсатында жасанды тəсілмен шəует аларда ескерген жөн. Үй жануарларының жыныстық мінез-құлқын бақылау ит иесінің ең маңызды «функцияларының» бірі болып табылады. Біз қаншықта қажетсіз жүктіліктің алдын алу туралы да, тіпті көрші әйелде де эструсқа сезімтал еркектерге тән агрессияны басу туралы айтып отырмыз. Иттерге арналған контрацептивтер, дәлірек айтсақ, жыныстық белсенділікті төмендететін препараттар - жоспарланбаған күшіктердің туылуын болдырмау және үй жануарларының мінез-құлқын бақылауды жоғалтпау әдістерінің бірі. Әрине, ең сенімді нұсқа - итті хирургиялық зарарсыздандыру (кастрация). Бірақ мұндай операцияның бірнеше абсолютті немесе салыстырмалы қарсы көрсеткіштері болуы мүмкін, мысалы: операцияның қолайсыз нәтижесінің қаупін арттыратын аурулар мен жағдайлар (жүрек, бүйрек патологиялары және т.б.); жануардың физикалық шаршауы; жасы (тым жас немесе тым ескі ит). Сонымен қатар, болашақта иттің ұрпақтары жоспарлануы мүмкін, бұл хирургиялық зарарсыздандыруды одан да жағымсыз етеді. Барлық осы жағдайларда иттерге арналған контрацептивтер деп те аталатын жыныстық мінез-құлықты бақылаудың ветеринарлық құралдары көмекке келеді. Бұл препараттар эструстың басталуын «кейінге қалдыруға», басталғанын тоқтатуға немесе жоспардан тыс жұптау кезінде жүктілікті болдырмауға мүмкіндік береді. : Жыныстық инстинктті төмендететін немесе толығымен басатын түзету препараттарын қабылдауға қарсы көрсеткіштер бар. Жануарларға, жүкті және бала емізетін әйелдерге жыныстық жетілуге дейін ұрпақты болу жүйесінің ауруларына (пиометрия, метрит, эндометрит және т.б.), сүт безінің аурулары мен ісіктеріне, қант диабетіне қарсы контрацептивтерді беруге тыйым салынады. Алғашқы ыстықта сіз дәрі бере алмайсыз. Сондай-ақ, мұндай препараттарды маманмен кеңесусіз дербес тағайындауға болмайды. Итке жүкті болмау үшін не беру керектігін алдымен үй жануарының денсаулығын бағалайтын және дұрыс препаратты таңдайтын білікті ветеринар ғана шешуі керек. Өйткені, бір итте жүйке жүйесі деңгейінде жыныстық инстинкттерді басатын седативті заттар жеткілікті болады. Ал екіншісіне жыныстық циклдің толыққанды гормоналды түзетуі қажет болады. Барлық контрацептивтерді уақытша шаралар ретінде қарастыру керек және әйелдерді де, еркектерді де хирургиялық кастрациялау әлі де ең жақсы шешім екенін есте ұстаған жөн. Жабайы табиғи жағдайларда фауна өкілдерінің ұрпақ қалдыру мәселесі бірқатар факторларға байланысты шешіледі: қолайлы және қолайсыз. Барлық жануарлардың ұрпақты болу жүйесі басқаларға ұқсамайтын дамыған, ал кейбір өкілдерінде ғана жақсы дамыған. Сонымен бірге бүкіл көбею процесі генетикалық деңгейде анықталатын және гормоналды белсенділікпен реттелетін шартсыз рефлекстерге ұшырайды. Өкінішке орай, жануарлардың кейбір түрлерін қолға үйретіп, кейіннен олардың белсенді урбанизациялануынан бастап біз табиғаттың бұлжымас ережелеріне барған сайын және табанды түрде араласамыз. Басқа түрлерді бейімдеу арқылы біз олардың үйреншікті өмір салтын, мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан рефлекстерін және қалыптасқан әдеттерін өзгертеміз. Біз мысықтардың, иттердің, күзендер мен жануарлардың басқа түрлерінің бар болуын «өз бейнемізде және ұқсастықта» өзгертеміз. : Бүгінгі күні үй жануарларындағы физиологиялық жыныстық циклді реттеудің екі жолы ғана бар. Бірінші және ең айқын, әрине, жүктілік. Бірақ тақырыптың ерекшеліктеріне байланысты біз оны осы мақалада қарастырмаймыз, бірақ барлық әдістерді талдаудың толық объективтілігін сақтау үшін жай ғана атап өттік. Екінші әдіс - бұл контрацепция. Процестерді түсіну үшін мен отандық өкілдердің ең көп таралған түрлерінің негізгі физиологиялық ерекшеліктерімен қысқаша танысуды ұсынамын. : Басқа заманауи әдістер Фумигаторлар. Ол жәндіктерді жою принципі бойынша жұмыс істейді, бірақ бұл жағдайда жыныстық аңшылықты өлтіреді. Препараттың әсері жинақталған, яғни. жарты сағаттан кейін жұмыс істемейді. Әсер ету шегін минустарға да қосуға болады: бөлменің ауданы пакетте көрсетілген аумаққа сәйкес келуі керек - пәтер желдетілген кезде препараттың концентрациясы төмендейді. Кондиционер қосулы болса, ол мүлдем жарамсыз болуы мүмкін. Мысықтар мен ұрғашы иттерге арналған арнайы катушкалар арқылы эксперименттер жүргізілуде. Қарама-қарсы жыныстағы дараларды бөлу. Бұл тек кеміргіштерге ғана емес, мысықтар мен иттерге де қатысты. Мысығының тек ұлы ғана тұратын жабық пәтерде қалай жүкті болғанына қатты таң қалған әжем есімде. Құстар үшін кейде үйді алып тастау жеткілікті. Сондықтан попугаялар мен басқа құстардың кейбір түрлері «қалыпты өмір сүру кеңістігі» болмаса, асықпайды. Артықшылықтары: Мәселені біржола шешіңіз. Несеп-жыныс жүйесінің әртүрлі ауруларының, ең бастысы, онкологиялық аурулардың ықтималдығын азайту. Агрессивті немесе шамадан тыс темпераментті жануарлардың мінез-құлқын түзету. Айтпақшы, мысық немесе ит денсаулығы үшін кем дегенде бір рет туылуы керек деген миф бірте-бірте өткен тарихқа айналуда, өйткені заманауи зерттеулер мұны статистикалық түрде дәлелдеді. Дәл осындай статистиканың арқасында нөлсіз стерильденген жануарларда ісіктердің пайда болу қаупі төмен екендігі белгілі. : Минустары: Операцияның өзі. Иә, операциядан кейінгі асқынулардың және анестезияға жеке сезімталдықтың ықтималдығы бар. Бірақ іс жүзінде операция толығымен қарапайым (және одан да көп кастрация) және жоспарланған, бұл кез келген жанама әсерлерді азайтады. Ветеринариялық клиникалардың бүгінгі жабдықталуымен және дәрігердің тәжірибесімен бұл процедура қауіпсіз операцияға айналады. Қорқыныштың негізгі проблемасы бұрын жануарлардың көпшілігін бірден алып кетумен байланысты, ал иелері осылайша олар мұны жақсырақ істеп жатыр деп ойлады, олар үй жануарларына «азап» жасады. Бірақ аппендэктомиядан кейін де ешкім бірден үйіне бармайды. Бүгінгі күні оңалту терапиясы операциядан кейінгі қолайлы кезеңді қамтамасыз етеді. Операцияның қайтымсыздығы. Біраз уақыттан кейін сіз әлі де үй жануарларыңыздан ұрпақ алғыңыз келсе ше? Семіздік пен қант диабеті қаупі бар. Бірақ дұрыс диетамен бұл мүмкін мәселе барынша азайтылады. Ерте кастрациясы бар мысықтарда уролития ықтималдығы бар. Басқа әдістер жануарлардың гормоналды белсенділігі мен мінез-құлқын түзетумен байланысты. Жануарлардағы контрацепция әдістері: олардың оң және теріс жақтары Бүгінгі таңда малдың адамдық және денсаулығын сақтау тұрғысынан ең дұрыс әдіс - жануарды кастрациялау және зарарсыздандыру. Бұл әдіс әсіресе болашақта ұрпақ алуды жоспарламасаңыз, күзендер үшін көрсетілген. III.Қорытынды Аталық малдың жыныстық рефлексі өзара тығыз байланысты бірнеше реакциялардан құралған тізбектелген күрделі əрекет. Оның бір реакциясының соңы екінші реакцияның басталуына түрткі болады. Бұл тізбектелген жыныстық рефлекс үш кезеңде атқарылады. Олар эрекция, жыныстық қатынас жəне шəует бөлу (эякуляция). Аталған рефлекстер шағылысу процесін - аталық мал мен ұрғашы мал арасындағы үйлесімді жыныстық əрекеттерді, қамтамасыз етеді. Шағылысу нəтижесінде аталық мал ұрғашы малдың жыныс ағзаларына шəует бөледі. Эрекция деп аталық жыныс мүшесінің үлкейіп, қатайып, ұрғашы мал жыныс ағзаларына ене алатындай жағдайға келуін айтады. Бұл құбылыс жыныс мүшесіне артерия қанының келуінің күшейіп, кеуек денелердің қанмен толуымен байланысты. Эрекция кезінде шонданай-кеуектік жəне бадана-кеуектік еттер жиырылып, жыныстық мүше түбірін шонданай сүйегінің доғасына қысады да, қанның кері ағып кетуін толастатады. Жұптасу (шағылысу, жыныстық қатынас) деп ұрғашы мал қы набына аталық мал жыныс мүшесінің енуін жəне шəуеттің бөлінуін қамтамасыз ететін қимылдар жиынтығын айтады. Бұқа мен қошқарда жыныстық қатынас жылдам аяқталады да, айғыр мен қабанда ұзағырақ созылады. Эякуляция деп шəуеттің несеп-жыныс өзегіне бөлінуін айтады. Бұл күрделі рефлекстік процесс аталық жыныс мүшесі рецепторларының қынаптың температуралық жəне механикалық əсерлерінен тітіркенуінен басталады. Одан əрі тітіркеніс орталыққа тепкіш жыныстық жүйке талшықтары арқылы жұлынның құйымшақ бөлігіндегі эякуляция орталығына беріледі. Тітіркеніске жауап ретінде окситоцин гормонының əсерімен ен қосалқысының, шəуеттік жолдың, қосалқы жыныс бездерінің жəне несеп-жыныс өзегінің еттері үйлесімді жиырылады. Осының нəтижесінде спермийлер мен қосалқы жыныс бездерінің 135-сурет. Аталық мал жыныс ағзалары қызметінің реттелуі: 1-ми қыртысы; 2 - гипоталамус; 3 - 4 - гипофиздің алдыңғы жəне артқы бөлімдері; 5 - гипоталамустың фолжəне люлибериндері; 6 - ен; 7 - қосалқы жыныс бездері; 8 - жыныс мүшесі; 9 - жыныс мүшесіне келетін жүйке им пульстері; 10-жыныс мүшесінен шығатын жүйке импульстері 398 секреттері несеп-жыныс өзегіне шығарылады да, одан ырғақты толқын тектес жиырылулар арқылы аналық жыныс ағзасына (қынапқа немесе жатырға) бөлінеді. IV.Пайдаланылған Әдебиеттер Ветеринариялық акушерлік гинекология және көбею биотехнологиясы Қалтаев Ш.К.,Жукин Б.Д.,Қойбағаров Б.У. Жануарлар физиологиясы Т.Несіпбаев Адвенко В.С. Биотехника воспроизводства с основами акушерства животных В.С. Адвенко С.И. Федотов Ж.О.Кемешов Искусственное осеменение сельскохозяйственных животных О.Алиханов Ш.Каратаев Ж.Жусупбеков Алматы жүктеу/скачать 28.56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|