Ііі халықаралық «Сейтен тағылымдары» ғылыми-практикалық конференциясының материалдары

Көкшетау университеті

Ресей Федерациясы

Омбы Білім министрлігі

Омбы кµркемсурет-µндірістік колледжі

«Мµлдір» Омбы ќазаќтары диаспорасыныњ мєдени орталыѓы

Республика Казахстан

Кокшетауский университет

Российская Федерация

Министерство Образования Омской области

Омский художественно-промышленный колледж

Национально-культурный центр казахской диаспоры «Мµлдір»

2005 жыл/год

ББК 72.4 (2)

В 38

ІІІ Халықаралық «Сейтен тағылымдары» ғылыми-практикалық конференциясының материалдары бойынша ғылыми мақалалар жинағы. Ќазаќстан, Кµкшетау, Ресей Федерациясы, Омбы, 2005 жыл, 289 бет. Материалы международной научно-практической конференции «Сейтеновские чтения», Казахстан, Кµкшетау, г.Омск, Российская Федерация, 2005 год, 289 стр.

ІІІ Халыќаралыќ «Сейтен таѓылымдары» ѓылыми-практикалыќ конференциясында баяндалѓан тезистер мен маќалалар енгізілді.

В настоящий научный сборник включены тезисы и доклады Международной научно-практической конференции «Сейтеновские чтения», которая состоялась «__ » «____________» в г. Кµкшетау, Казахстан и в «__ » «____________» Российской Федерации в г.Омске.
Ғылыми басылымның Алқа мүшелері / Состав редакционной коллегии
Ќасым Ж.Ж.,- Кµкшетау университетініњ президенті, профессор

Ємірѓазин Ќ.Ж., – Омбы кµркемсурет-µндірістік колледжініњ директоры, педагогика ѓылымдарыныњ докторы, профессор

Абуов Ќ.Ќ. – Кµкшетау университетініњ ректоры, экономика ѓылымдарыныњ докторы, профессор

Ж‰нісова А.,- «Мµлдір» Омбы ќазаќтары диаспорасы мєдени орталыѓыныњ Тµрайымы

Кривошеев В.П. – педагогика ѓылымдарыныњ кандидаты, доцент

Сартаев Ж.Н. – медицина ѓылымдарыныњ докторы, профессор

Омаров Т.О. – ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор

Қамбаров Ќ.И. – педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент

Зайберт В.Ф. – тарих ѓылымдарыныњ докторы, профессор

Ќабди±лы Ќ.,- техника ѓылымдарыныњ кандидаты, доцент

Субханкулов М.Г. – психология ғылымдарының кандидаты, доцент

Құрсабаев М.Қ. – Кµкшетау университеті «ќазаќ этнопедагогикасы жєне этнопсихологиясы» зертханасыныњ жетекшісі, редактор

Конурбаев Т.А., - Ж.Баласаѓ±н атындаѓы Ќырѓыз ¦лттыќ университетініњ оќытушысы, психология ѓылымдарыныњ кандидаты, доцент

Богданова А.О. – Омбы кµркемсурет-µндірістік колледжі директорыныњ орынбасары

Молѓаждаров Ќ.К. – филология ѓылымдарыныњ кандидаты, доцент

Аппазова Л.С.- жауапты хатшы

Техникалыќ редактор Бейсембаев Ѓ.Ќ

ISBN 9965-721
1401000000

В ------------------------------

Көкшетау университеті, 2005

СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВ ТУРАЛЫ ЌЫСЌАША МАЃЛ¦МАТ

С.Л.Сауытбеков (1907-1997) Солт‰стік Ќазаќстан облысы (б±рынѓы Ќызылжар уезі, 4-ші ауыл) Тµњкеріс ауылы, М‰сірепов ауданында д‰ниеге келген. Єкесі Лейман молданыњ арќасында он ‰ш жасында араб тілін жетік мењгеріп, Ќ±ран с‰релерін жатќа білген. 1923-1926 жылдары Кењес ‰кіметі ±йымдастырѓан бастауыш мектепті ‰стемелете отырып ‰здік бітірген соњ, Ќызыл отаудаѓы халыќ аѓарту бµлімініњ н±сќауымен Шыбыќкµл ауылында м±ѓалімдік ќызмет атќарады. 1928 жылдары Майбалыќтаѓы педагогикалыќ техникумныњ дайындыќ бµліміне жєне 1931 жылы Ќазаќтыњ Абай атындаѓы педагогика институтыныњ физика-математика факультетіне оќуѓа т‰седі. Алматыда оќып ж‰рген жылдары Сейтен ќазаќтыњ кµрнекті ќайраткерлері Ѓабит М‰сірепов жєне Сєбит М±ќановпен тыѓыз шыѓармашылыќ ќарым-ќатынаста болѓан. 1932-1933 жылдардаѓы «голощекиндік геноцидтіњ» салдарынан пайда болѓан ашаршылыќ Сейтенніњ туѓан еліне ќайтуына мєжб‰р етеді. ¦лы Отан соѓысы басталѓанѓа дейінгі аралыќта Сейтен Лейман±лы µзініњ м±ѓалімдік ќызметін жалѓастырып, білікті мектеп басшысы ретінде танылады. Отан соѓысы басталѓанда Сейтен Сауытбеков кµптіњ бірі болып майданѓа аттанып, ќысќа мерзімді кіші офицерлер дайындайтын єскери бµлімде µзініњ борышын µтейді.

Соѓыстан кейінгі жылдары тєжірибелі ±стаз, білікті басшы ±заќ жылдар бойы Ыбыраев жєне Балуан ауылы орта мектебініњ директоры болып ќызмет атќарды. Аталмыш білім ордасын С.Л.Сауытбековтыњ – авторлыќ мектебі деп атауѓа болады. Сауытбековтыњ авторлыќ мектебініњ тарихы мол. Ол туралы академик жазушы Сєбит М±ќанов м±ѓалімдердіњ б‰кілодаќтыќ съезінде ерекше тоќталып µткен. С.Сауытбеков 1950-1960 жылдары ‰кімет саясатына байланысты ќазаќ тілінде оќытылатын оќу орындарыныњ жаппай ќысќартылып немесе жабылып жатќан жылдары - µзі жетекшілік еткен ауыл мектебін саќтап ќалѓан. Сейтен басќарѓан мектеп тєжірибесініњ берері кµп болды. Єсіресе, адамгершілік, эстетикалыќ, экологиялыќ жєне имандылыќ тєлім-тєрбие ж±мыстары жаќсы жолѓа ќойылды. Мектеп жанынан Аќсаќалдар (Билер) Алќасы ќ±рылып т±раќты ж±мыс істеді. Оќушылар бастамасымен «ауыл зоопаркі» ашылды. Кµп жылѓы жемісті педагогикалыќ ењбегініњ арќасында Сейтен Лейман±лы «Ќазаќ ССР-на ењбегі сіњген м±ѓалім» атты жоѓарѓы атаќќа ие болады. С.Сауытбеков «Ќазаќ єліппесі» оќулыѓыныњ авторы ретінде республикалыќ конкурстарѓа ќатысып, ж‰лделі орындарѓа ие болды. Ќазаќстанныњ белгілі жазушысы Герольд Бельгер С.Сауытбековтыњ оќушысы болып табылады. Айтулы айтыскер аќын Кµкен Шєкеев - Сейтенді µзініњ ±стазы санаѓан. С.Сауытбеков ±лаѓатты ±стаз, аса беделді мектеп басшысы єрі ќамќоршысы бола ж‰ріп аќын-жазушы ретінде танылды. 1970-1990 жылдар арасында ќ±рметті демалысќа шыќќаннан кейін, С.Л.Сауытбеков Ќазаќтыњ Ы.Алтынсарин атындаѓы Білім академиясында ѓылыми ќызметкер, ЌР Мемлекеттік ¦лттыќ кітапханада сирек кездесетін ќолжазбалар бµлімінде аудармашы (кµне араб-парсы тілдері) болып ѓылыми ќызметпен айналысты. С.Сауытбеков екі мыњнан астам кµне араб-парсы тілдерінде жазылѓан т‰ркі халыќтарыныњ шыѓармаларын ќазаќ тіліне аударды. Кµп жылѓы аудармашылыќ ќызмет барысында С.Сауытбеков кµнепарсы, урду, ќадим, жєдид, тєжік, µзбек, ќараќалпаќ, татар, ±йѓыр, т‰рік, єзербайжан, ќарашай-черкес, ќ±мыќ жєне жиырмаѓа жуыќ шыѓыс халыќтарыныњ тілін мењгерген. Сейтен Лейман±лы кµптеген µлењдер мен єњгімелер жазѓан. Автордыњ «Аютас», «¤с, бµбек», «‡лес», «Аќазу арлан», «¤ртенген µлењ», «Ењбек к‰йі», «Халыќтар достыѓы», «Тањ сєулесі» жєне басќа ењбектері жарыќќа шыќты. Аталѓан ењбектер ішіндегі педагогика таќырыбына жазѓан «Таѓылым тегі» оќулыѓын ерекше атап µткен жµн. С.Л.Сауытбековтыњ єдеби-педагогикалыќ м±ралары мен аѓартушылыќ ѓ±мырнамасы жайлы М.Єлімбаев, Ѓ.Ќайырбеков, Е.Мырзахметов, Т. Н±ртазин, Ќ.Омаров, Т.Ќажыбаев, С.Жетпісќалиев, Н.Ысќаќов ењбектер жазды. Ќазаќстан Республикасы ‡кіметініњ № 497 Ќаулысымен 2003 жылдыњ 30 мамыр айында Солт‰стік Ќазаќстан облысы, Шал аќын ауданы, Балуан орта мектебіне Сейтен Лейман±лыныњ есімі берілді.

КРАТКАЯ ИНФОРМАЦИЯ О СЕЙТЕНЕ САУЫТБЕКОВЕ
С.Л.Сауытбеков (1907-1997) родился в селе Тонкерис (бывший Кызылжарский уезд, 4-ый аул) Северо-Казахстанской области. Отец Сейтена – Лейман мулла считался одним из образованных людей того времени. Благодаря отцу Сейтен в возрасте тринадцати лет свободно владел арабским языком.

В 1923-1926 годах С.Сауытбеков после успешного окончания начальной школы по направлению Кызыл-Отауского отдела наркомпроса работал учителем в селе Шыбыкколь. В 1928 году без отрыва от производства поступает в педагогический техникум, затем в 1931 году становится студентом Казахского педагогического института им. Абая.

В студенческие годы он устанавливает тесную творческую связь с выдающимися деятелями казахского народа: Сабитом Мукановым и Габитом Мусреповым. В годы «голощекинского геноцида» в 1932-1933 годах С.Сауытбеков вынужден прервать учебу в институте и работать учителем в родном ауле.

В годы Великой Отечественной войны Сейтен добровольцем отправляется на фронт. По приказу командования С.Л.Сауытбеков работает преподавателем в военном училище, где проходили краткосрочные курсы младшего офицерского состава. Послевоенная судьба С.Сауытбекова была связана с просветительской деятельностью.

Большой педагогический опыт и творческий талант Сейтена Сауытбекова были ярко выражены во время его учительствования в школах Северного Казахстана. Педагогическую и новаторскую деятельность С.Сауытбекова высоко ценил Сабит Муканов, назвав его «Учителем – учителей».

Более двадцати лет он был директором Балуанской средней школы. Балуанскую школу можно по праву называть авторской школой Сейтена Сауытбекова.

В Балуанской школе сформировалась своеобразная комплексная педагогическая система. Особое внимание уделялось на педагогику сотрудничества (работа с родительским комитетом) и проблемам нравственного, трудового, экологического и эстетического воспитания школьников. При школе функционировал постоянно действующий и консультативный общественный орган - Совет аксакалов (старейшин). По инициативе С.Сауытбекова был создан школьный зоопарк.

За огромный вклад в деле воспитания подрастающего поколения С.Л.Сауытбекову было присвоено почетное звание «Заслуженный учитель Казахской ССР». Известный казахстанский писатель Герольд Бельгер является учеником Сейтена Сауытбекова. Крупные деятели науки Турсынбек Какишев, А.Кошанов а также известный акын Кµкен Шакеев считали С.Сауытбекова своим учителем.

В период с 1973 по 1990 годы С.Л.Сауытбеков работал научным сотрудником в Казахской академии образования им. И.Алтынсарина и сотрудником отдела редких книг Государственной Национальной библиотеки Республики Казахстан.

С.Л.Сауытбеков перевел на казахский язык свыше двух тысяч произведений, написанных на арабском языке. Он свободно владел на азербайджанском, татарском, турецском, каракалпакском и на языках урду и фарси.

Являясь автором учебника «Ќазаќ єліппесі» он неоднократно принимал участие в республиканских конкурсах школьных учебников. Творчество С.Сауытбекова многогранно. Он является автором стихов, рассказов и сказок для детей школьного возраста.

В 2003 году издательством университета «Кокше» к 95-летию Сейтена Сауытбекова были переизданы ценнейшие произведения автора. Книга С.Сауытбекова «Таѓылым тегі» представляет собой педагогическую ценность.

Постановлением Правительства Республики Казахстан № 497 от 30 мая 2003 года Балуанской средней школе было присвоено имя Сейтена Сауытбекова.

«СЕЙТЕН САЗЫ»

(Мұғалімдердің бірінші Одақтық съезі қарсаңында, Алматы, 1958 жыл)

Сәбит Мұқанов
Қазақстанда Совет өкіметін орнату ісінің жаңа басталып күш ала бастаған елең-алаң шағы еді. Кең байтақ қазақ даласының қай бұрышына барсаңызда осындай ұлы дүбірге қызу үн қосқан халықты көресіз. Ғасырлар бойы жалпақ жерді ен жайлап, желмен сырласып, малмен мұңдасып келе жатқан қазақ жұрты екі жарылған.

Бірі – осы уақытқа дейін еңбекші халықты езіп-жаншып, енді күні бітіп, салы суға кеткен байлар, екіншісі - революцияның таң шұғыласымен нұрланған қалың бұқара.

Осындай халдегі қалың елде жаппай сауатсыздық бар. Бұл әлденеше жылдар бойы феодалдық езгінің еңсе көтертпестей, революцияның жеңісінің алғашқы жемістерінің бірі болды.

Мұндай игілікті іс бүкіл Қазақстандағы сияқты, республиканың солтүстік аудандарында да қызу қолға алынды. Осы кезде Солтүстік Қазақстанның Сергеев ауданында жасы он бес – он алтылар шамасында бір бала жігіт жүрді. Ол осы жастығына қарамастан, сол кездегі дәуірмен салыстырғанда едәуір көзі ашылған, көкірегі ояу, хат таныған жас. Сол кездегі уыз жас қазір кемеліне келген қарт мұғалім атанып отыр. Ол Солтүстік Қазақстан мектептерінде табан аудармай қырық жылдан астам ұстаздық еткен Сейтен Сауытбеков еді.

Алдымыздағы айдың басында мұғалімдердің Бүкілодақтық съезі болады деген сөзді естігенде ұлан-байтақ республиканың түпкір-түпкіріндегі мыңдаған мұғалімдермен бірге менің де көңілімнің көк дөнені жаңағы айтылған жиырмасыншы жылдардан бастап осы бүгінге дейін үлкен мағыналы өмір белестерін шолып өтті.

Қазіргі күндері біздің республикамызда болған сауатсыздық атымен жойылып, енді жаппай орта білім алудың табалдырығында тұрған білім құмар қауым бар.

Елу жыл деген мерзім кәрі тарих үшін елу күн құрлы болмайтын уақыт, ал адам өмірімен есептегенде бұл оның ел игілігіне қызмет атқарып, я үлгеріп, я үлгермейтін кесек жылдар. Жоғарыда айтқанымыздай ғасырлар бойы қараңғылықта келе жатқан халықтың небары 40-50 жылдың ішінде ғылым мен білімнің бүгінгідей биік белесіне көтерілуі, сөз жоқ үлкен жетістік.

Осындай ұлы істің төңірегінде кішкентай болса да өзінің үлесін қосқан, сол жолғы бар жиған-терген білімін, жүрегінің жалынын, бойындағы күш-қуатын маңдай терімен қосып сарп еткен шын мәніндегі халық мұғалімі Сейтен Сауытбеков сияқты ұстаздардың ұстазын, оның еңбек жолын мына үлкен жиынның алдында құрметпен атауды жөн көрдік.

Мен Солтүстік Қазақстанға жыл сайын барып тұратын адаммын. Мұның бір себебі мен сол өңірде дүниеге келіп, көзімді ашқандықтан болар. Содан кейін бұл төңіректегі ұлы дүбір уақиға менің қашаннан қызыға да құмарта зер салатын жайлар.

Сондай сапармен соңғы бір барғанымда Сергеев ауданындағы «Балуан» сегіз жылдық мектебінде ұстаздық қызмет атқаратын Сейтенге жолықтым.

Ол менің алдымнан баяғы бір балаң мұғалім күніндегідей күлімдеп шықты. Осы сәтте екеуіміз қуана қауышып, өткен күндердегі көптеген қызық жәйттерді еске алдық.

Біз өткен өмір жолы көңілге соншалықты қызық болғанмен, өзіміз еңбекке араласқалы бергі қырық жылдың ішінде көп кездесе бермеппіз. Сондай бір бас қосылған шақта оның ұстаздық қызметінен көптеген деректер білдім.

Жастарға білім беру жұмысына Сейтен он жасынан кіріскен. Ол алғашқы кезде сол уақытта бірқатар хат танитын әкесінен оқып білім алды. Сөйтті де жиырмасыншы жылдардың бел ортасында республикада сауатсыздық пен шала сауаттықты жою жорығына қатысты.

Ол кездерде мұғалім болу қиынның-қиыны еді. Өйткені, әлі қабырғасы қатпаған жас республикада сауатсыздықты жоюмен қатар, ауылды коллективтендіру, сөйтіп, колхоз, совхоз ұйымдастыру ісі – осы мұғалімдер сияқты ішінара сауатты адамдардың үлесіне тиді.

Осындай қиын-қыстау күндерде Алматыға келіп екі жылдық мұғалімдер курсын тәмамдаған Сейтен отызыншы жылдардың басында еліне қайта оралып, еңбек дүбіріне араласады. Сейтеннің алдынан осынау қырық жылдың ішінде қаншама шәкірт түлеп ұшып, үлкен тұғырға қонды десеңізші. Оның алды ғалым, ғылым докторы, партия, совет қызметкері болып, ел ырысын жасауға үлес қосып жүргендері қаншама.

Сейтен Сауытбеков күні бүгінге дейін жоғарыда айтылған «Балуан» сегіз жылдық мектебінде директор. Мұғалім болып бала оқыту бар да, сол оқу ісін ұйымдастыру бар. Өзінің парасатты біліміне орай үлкен ұйымдастырушылық қабілеті бар.

Сейтен өзі басқаратын мектепті бүкіл облыс бойынша алдыңғы қатарлы оқу орындарының қатарына қосты.

Онда жүз процент сабақ үлгерумен қатар, тәлім-тәрбие жұмысы да жақсы жолға қойылған. Осыдан да болар облыстық оқу бөлімі бұдан алты жыл бұрын «Балуан» сегіз жылдық мектебін сол өңірдегі үлгі-тәжірибе мектебі етіп белгіледі. Міне, сол күндерден бастап, ол аудандағы оқу-тәрбие жұмысының методикалық орталығына айналды.

Көпті көрген қарт мұғалім мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жандандыруда өзінің көп жылғы тәжірибесін жас педагогтарға үнемі үлгі етіп ұсынды. Қарт мұғалім көп жылғы еңбек тәжірибесін үнемі ортаға салып, өзге педагогтармен пікір алысып отыруды дәстүрге айналдырған. Ол облыстық, республикалық педагогтік оқуларда әр түрлі тақырыптарда баяндамалар жасап тұрады.

Сейтеннің «Физика сабағын қол еңбегі сабағымен байланыстыра жүргізу тәжірибесі» деген тақырыптағы баяндамасы облыстық, республикалық байқауда жүлде алды.

Сегіз қырлы, бір сырлы мұғалім Сейтенді қашан да өмірдің қайнаған ортасынан көруге болар еді. Ол – суретші. Мектептегі жас суретшілер үйірмесінің жетекшісі. Оның мамандығы математик бола тұрып ақындық, сыршыл мінезі бар. Оған көптеген өлең, дастандар жазып жариялауы дәлел.

Сонымен бірге ол көп жылдар бойы революцияшыл ақын Баймағамбет Ізтөлиннің өмірбаяндық деректерін жинап, өлеңдерін жазып жариялау ісінде жемісті еңбек атқарды. Жастай жарқ етіп көрініп, жалындап сөнген ақынның мұрасын жинастыруда Сейтеннің қосқан үлесі мол.

Коммунист Сейтен Сауытбеков бұл күні еңбек жемісін көріп отырған қадірменді ұстаз. Оның еліміздің ордендерімен, медальдарымен наградталып, жуырда «Қазақ ССР- ның еңбек сіңірген мұғалімі» деген құрметті атаққа ие болуы соған дәлел.

Мұғалім тұғырдан түскен жоқ. Ол осынау жалындаған, шыңдалған жігермен әлі талай жеткіншектерге білім беріп, Лениндік ұлы идеялардың жаршысы бола береді.