ОТУЗ ДОГГУЗУНҸУ ДӘРС Аллаһ-тәала нәзәриндән дәјәрлилијин мејары

Аллаһ-тәала нәзәриндән дәјәрлилијин мејары

Диггәт етдијимиз кими өтән бәһсләрин әсас мәзмуну тәгва иди. Гејд олунмуш бәһсләрдә тәгванын әһәмијјәти вә онун инсан һәјатына ҝөстәрдији тәсир, һабелә онун ахирәт сәмәрәләри зикр олунду. Бә’зи шәхсләрин тәгваны дүзҝүн баша дүшмәләри вә заһири тәгва илә һәгиги тәгваны бири-бириндән ајырмалары үчүн бу бәһсдә әмәлләр вә давранышларын дәјәрләндирмә ме’јары барәдә мә’лумат вериләҹәк.

Инсанларын әксәријјәти бир шәхсин заһиринә бахараг гәрар чыхармаға адәт едибләр. Әҝәр бир шәхс чохлу сајда адәтләр өјрәнәрсә, зикр едиб, Гур’ан охујуб, намазыны вахтында гыларса ону тәгвалы шәхс кими таныјарлар. Јахуд тәһарәт мәсәләләрини бөјүк диггәтлә јеринә јетирән шәхсләри тәгвалы вә лајиг инсан кими гәбул едирләр. Бу кими бахышлар сәтһи вә сәһвдир. Дәјәрлилик ме’јарынын танынмасы үчүн әхлаг алимләри јахшылыг вә пислик ме’јарлары барәсиндә нәзәри вә әсаслы бәһсләр гејд едибләр. Биз бурада һәмин мәсәләјә ишарә едәҹәјик.

Иман вә әмәли салеһлик инсанын ән јүксәк ме’јарыдыр

“Иман ҝәтириб јахшы иш ҝөрәнләри исә ән ҝөзәл мүкафат ҝөзләјир. Биз она асан бир шеј әмр едәҹәјик!”¹

Башга бир јердә бујурур: “Төвбә едиб иман ҝәтирән вә јахшы ишләр ҝөрәнләрдән башга! Онлар һеч бир зүлм, һагсызлыг ҝөрмәдән Ҹәннәтә дахил олаҹаглар.”²

Инсанлар ики дәрәҹәјә маликдирләр: Бири тәгва әһли вә фәзиләт саһибләридир. Тәгва әһли вә фәзиләт саһибләри пејғәмбәрләр, салеһләр, өвлијалар, сиддигләр вә шәһидләрдир. Елә бу сәбәбдән дә Адәмә (ә) мәлаикәләр сәҹдә етдиләр. Инсан елә бир дәрәҹәјә чатды ки, онун вәсфи барәдә бујрулду: “Һеч бир јерсиз сөһбәтә вә ҝүнаһа тәһрик олунмајан һагг мәҹлисиндә, гадир һөкмдар Аллаһын һүзурунда олаҹаглар!”¹

Онун мүгабилиндәки нөгтә, енмә вә Аллаһдан узаглашма нөгтәсидир. Һәр һансы бир шәхс өз инсани ролуну һәјата кечирмәкдән бојун гачырарса енмә јолунда ирәлиләмиш олур вә сонда һејванлардан да ашағы сәвијјәјә енир.

“Онлар һејван кимидирләр, бәлкә дә ондан даһа чох зәлаләтлидирләр.”²

Демәли инсанын дәјәри үрәјиндән јер алмыш илаһи һисс вә дүшүнҹәләриндән асылыдыр. Инсанын үрәјиндән гопан бу һисс сонра диҝәр органлара төкүлүр. Дилин Аллаһы јад етмәкдә, ҝөзүн Гур’ани-кәрим ајәләрини охумагда, гулағын һагг сөзү ешитмәкдә, әл вә ајағын Аллаһ јолунда аддым атмагда мүәјјән бир пајы вар. Демәли Гур’ани-кәримдә Аллаһын бу гәдәр зикр олунмасынын вә јахуд беш вахт намаз гылмаг кими инсан үзәринә гојулмуш вәзифәләрин хүсуси бир мә’насы вар. Бу да одур ки, һәјат Аллаһ-тәаланы зикр етмәдән дәјәр тапмыр вә анҹаг бу јолла Аллаһа јахын дәрәҹәләрә чатмаг олар.

Ислам вә бүтүн илаһи динләр инсан үчүн сонсуз мүсбәт вә мәнфи дәјәрләрә маликдирләр. Бу мәсәләни бәшәријјәтин ади ме’јјарлары илә дәрк етмәк олмаз вә анҹаг илаһи ме’јарларла гәбул етмәк мүмкүндүр. Бундан әлавә Ислам дини бүтүн инсан өмрүндән башга, онун өмрүнүн һәр саатлары үчүн белә јүксәк дәјәр верир. Јә’ни Ислам дини дејир: “Инсан бир саат әрзиндә белә өз вүҹуди дәјәрини сонсуз дәрәҹәдә јүксәлдә биләр вә әксинә олараг елә һәмин мүддәт әрзиндә өзүнү бәдбәхтлијин ән ашағы дәрәҹәсинәдәк ендирә биләр.”

Демәли Ислам дининин дәјәрләндирмә ме’јары һәр бир шәхсин өзүндән асылыдыр. Ислам дини нәзәриндән бир шәхсин иҹтимаијјәтин мәнафеи уғрунда ҝөрдүјү иш онун дәјәрләндирмә ме’јары ола билмәз. Ола билсин Ислам дини иҹтимаијјәтин бир шәхс үчүн нәзәрдә тутдуғу дәјәри гәбул етмәсин, һәтта ону мәнфи дәјәрләндирсин. Чүнки о шәхс дахилдән позғундур вә онун алдадыҹы заһири архасында пислик ҝизләнир.

Мәсәлән һәр һансы бир алим дини елмләри халга өјрәдир. Халг онун бу елминдән вә өјрәтдикләриндән истифадә едәрәк сәадәтә чатыр, өзү исә елминә әмәл етмәдијинә ҝөрә ҹәһәннәмә васил олур. Инсанын вүҹудуна вә онун әмәлләринә дәјәр верән башлыҹа мәсәлә, онун әбәдијјәт вә сонсуз аләмлә олан әлагәсиндән асылыдыр. Бу үрәк јолу илә әлдә олунан әлагәдир вә гәлбин Аллаһ-тәалаја јахынлашмасы илә әлдә едилир.

Әҝәр ҝөрдүјүн иш Аллаһ јолундадырса, заһири ҹәһәтдән бөјүк вә јахуд кичик олмасындан асылы олмајараг сонсуз дәрәҹәдә дәјәрлидир. Сөзсүз ки, инсанын Аллаһа гаршы олан мә’рифәти чох оларса вә ишләрини даһа артыг халисликлә јеринә јетирәрсә, дәјәри бир о гәдәр јүксәләр. Бунун мүгабилиндә инсанын халислији нә гәдәр азаларса вә ҝөрдүјү иш һагг-тәала үчүн дејил, хејр, шөһрәт үчүн оларса онун дәјәри азалар. Белә бир нәтиҹә алырыг ки, инсан һәјатынын ән бөјүк дәјәри онун Аллаһа олан бағлылығыдыр.

Ислам нәзәриндән фајдалы вә дәјәрли иш!

Аллаһ јолунда олмаг, сонра Аллаһ-тәаланын дәрҝаһында баша чатаҹаг јолда ирәлиләмәк мә’насыны дашыјыр. Һәр бир ишин Аллаһ јолунда олмасы үчүн иш ҝөрән шәхс һәмин иши ҝөрдүјү заман бүтүнлүклә Аллаһа тапынмалыдыр. Бу иш јалныз Аллаһы таныјан шәхсләр үчүн мүмкүндүр.

Гур’ани-кәрим ајәләринә диггәт јетирсәк бизим нәзәримиздән јахшы дәјәрләндирилән бир чох ишләрин Гур’ани-кәрим нәзәриндән писләнилмәсинин шаһиди оларыг. Биз башгаларына әл тутмағы јахшы иш кими дәјәрләндиририк, һалбуки пак нијјәтә малик олмадан башгаларына әл тутанлар Гур’ани-кәримдә писләнилиб. Гур’ани-кәрим нәзәриндән бу шәхсләр гијамәт ҝүнү пешиман олаҹаглар вә өз малларыны башгаларынын диггәтини өзләринә ҹәлб етмәк үчүн хәрҹләмәләринә ҝөрә һәсрәт чәкәҹәкләр. Ола биләр һәмин шәхс дүнјада чох танынсын, бүтүн дүнја ону танысын вә јахшы инсан кими гәбул етсин, амма Гур’ани-кәрим бу шәхсләр барәдә белә бујурур: Еј иман ҝәтирәнләр! Сәдәгәләринизи малыны ријакарлыгла өзүнү халга ҝөстәрмәк үчүн сәрф едән, Аллаһа вә ахирәт ҝүнүнә инанмајан шәхс кими, миннәт гојмаг вә әзијјәт вермәклә пуча чыхармајын. Әҝәр халга ҝөстәрилән јардым ријакарлыг үзүндән оларса вә Аллаһа иман олмадан едиләрсә һеч бир дәјәрә малик олмаз. Бу ријакар шәхсин иши, һәр һансы бир инсанын тохуму мәһсулдар торпагда беҹәрмәјин әвәзинә дашын үзәринә гојараг үзәринә торпаг төкмәсинә вә сонра да мәһсулуну ҝөзләмәсинә бәнзәјир. Елә бу сәбәбдән дә белә әлиачыглыглар етмиш инсанлар өз зәһмәтләри мүгабилиндә һеч нә әлдә етмирләр. Чүнки онларын бу әмәлләри Аллаһа вә ахирәтә иман принсипләринә әсасланмајыб.¹

Бу гәбил инсанлар өзләрини нүмајиш етдирмәк, башгалары илә рәгабәт апармаг вә адларынын дилләр әзбәри олмасы үчүн иҹтимаијјәтә хидмәт ҝөстәрирләр. Бу ријакар әлиачыглығын Аллаһ-тәала дәрҝаһында бир зәррә гәдәр дә дәјәри јохдур. Демәли инсана ахирәт сәадәти бәхш едән јахшы ишин ме’јары будур ки, бу иш имандан мәншә алсын. Елә бу сәбәбдән дә Аллаһ-тәала Гур’ани-кәримдә иманла әмәли салеһлији бир-биринин ајрылмаз һиссәси кими гејд едир.

“Ја Пејғәмбәр! Иман ҝәтирән вә јахшы ишләр ҝөрән шәхсләрә мүждә вер: онлар үчүн ағаҹлары алтындан чајлар ахан ҹәннәтләр вардыр.”²

“Иман ҝәтирәнләр вә јахшы ишләр ҝөрәнләр исә беһиштликдирләр вә орада әбәди олаҹаглар.”³

Аллаһ-тәала башга бир јердә бујурур: «Мө’мин олуб јахшы ишләр ҝөрән Аллаһа итаәт едән киши вә гадына дүнјада вә ахирәтдә хош һәјат нәсиб едәҹәк вә етдикләри јахшы әмәлләрә ҝөрә мүкафатларыны верәҹәјик. Вә ја ҝөрдүкләри јахшы ишләрин мүгабилиндә онлара даһа јахшы мүкафат верәҹәјик.»⁴

Елә бу сәбәбдән дә иманла әмәл арасындакы әлагә горунуб сахланылмалыдыр, чүнки јалныз Аллаһа олан имандан мәншә алан әмәл инсаны Аллаһа тәрәф јөнәлдә биләр.

«О кимсә ки малыны Аллаһ јолунда вериб ҝүнаһлардан тәмизләнәр, о шәхсин бојнунда һеч кәсин бир миннәти јохдур ки, онун әвәзи верилсин етдији јахшылыг она әвәз олсун вә ја о, етдији јахшылыг мүгабилиндә һеч кәсдән бир мүкафат ҝөзләмәз. О анҹаг ән уҹа олан Рәббинин ризасыны газанмаг үчүн белә едәр.»⁵

О, халга хидмәт ҝөстәрир, зәкат верир, амма халгын тәшәккүрүнү ешитмәк әвәзинә онларын нәзәрини өзүнә ҹәлб етмәјә чалышыр. Халг она налајиг сөзләр десә белә өз ишиндән әл чәкмәјәҹәк, чүнки Аллаһ она “халга хидмәт ҝөстәр”– дедијинә ҝөрә бу иши ҝөрүр:

“Онлар өз иштаһлары чәкдији, өзләри јемәк истәдикләри һалда, јемәји јохсула, јетимә вә әсирә једирдәрләр.”⁶

Вә јухарыдакы ајәнин ардынҹа бујурур: “Вә сонра да једиртдикләри кимсәләрә белә дејәрләр: Биз сизи анҹаг Аллаһ ризасындан өтрү једиртдик. Биз сиздән бу еһсан мүгабилиндә нә бир мүкафат, нә дә тәшәккүр истәјирик.”

Демәли бизим әмәлләримиз имандан мәншә алараг вә јахуд Аллаһ јолунда оларса салиһ олмуш олур, амма гејри илаһи нијјәтләрлә һәјата кечириләрсә руһсуз бәдәнә бәнзәјәҹәк. Сөзсүз ки, руһсуз бәдән чүрүјүр вә јох олуб ҝедир. Демәли руһсуз әмәл тәрәгги етмәмәкдән әлавә фәсад да јарадыр.

Гејд етдијимиз бу мәсәлә анҹаг ади инсанлара аид дејил. Белә ки, бә’зи тәһсил алмыш инсанлар да әмәлин ләјагәт вә јахшылыг ме’јарыны онун заһири әдаләтиндә вә халгын мәнафеји илә үст-үстә дүшмәсиндә ҝөрмәјә чалышырлар. Һалбуки, әмәлин јахшылыг ме’јары вә онун инсанын сәадәтә чатмасы саһәсиндәки тә’сири тамамилә башга мәсәләдир.

Һәмишә мәсәләнин заһиринә диггәт ҝөстәрән шәхс ишин һәҹмини вә онун иҹтимаи тә’сирини бир ме’јар кими өз әлләриндә сахлајыр. Амма бу илаһи иш дејил вә Аллаһ ишин һәҹминә бахмыр. Ибадәт заманы да һәр бир шәхс бир зәррә гәдәр дә олса гејри-илаһи нијјәтә малик оларса вә бу әмәл заманы кимисә Аллаһа шәрик гошарса, бу әмәл чүрүк вә мә’насыз сајылыр. Инсан ибадәт заманы өзүнү Аллаһ-тәала үчүн халисләшдирмәлидир. Әҝәр инсан ибадәти өзүнү башгаларына нүмајиш етдирмәк үчүн вә намазы инсанларын нәзәрини өзүнә ҹәлб етдирмәк мәгсәдилә гыларса, онун әмәли мә’насыз олмасындан әлавә һарам олмуш олур. Һәтта Аллаһ-тәала үчүн ҝөрүлмүш бу әмәлин бир һиссәси дә гәбул олунмур. Чүнки Аллаһ-тәала бујуруб: “Мән шәрикләрин ән јахшысыјам, өз әмәли заманы мәни башгасы илә шәрик едән шәхсин әмәлини гәбул етмирәм вә анҹаг халис әмәлини гәбул едирәм.”¹

Демәли һәр бир инсан ибадәт заманы башга бир шеји Аллаһа шәрик едәрсә, Аллаһ-тәала өз пајыны шәрикинә бағышлајыр. Инсанын әмәли исә халис олмамасы сәбәбиндән һәдәр олур. Инсан бир өмүр сәјдән сонра бәдбәхт олур, чүнки һәмин шәхс дүшүнҹәсиндә Аллаһ јолунда елм өјрәнмәси барәдә фикирләшмәсинә бахмајараг, онун нијјәтини арашдырдыгда бу елми вәзифә саһиби олмагда, јахуд иҹтимаи мөвгејә чатмаг јолунда өјрәнмәсинин шаһиди оларыг. Әҝәр белә бир шәхс “Халга хидмәт ҝөстәрмишәм, бир чох јохсулу аҹлыгдан гуртармышам, бир чох хәстәләрин мүалиҹәси үчүн лазыми шәраит јаратмышам, мәктәб вә хәстәхана тикдирмишәм” сөзләрини дејәрсә, Аллаһ-тәала бујурар: “Бунларын һеч бирисинин сәнин үчүн фајдасы јохдур. Сәнин бу ишләрдән әлдә етдијин әҹр, халгын алгышлары, фотошәкилләринин һәр јердә дәрҹ олунмасы вә ҹамаатын сәни хејирхаһ инсан кими танымаларыдыр.

Демәли әмәлин јахшы вә јахуд пис олмасынын ме’јары үрәкдән асылыдыр. Биз бу ишләрин һарадан мәншә алдығыны билмәлијик вә әмәлләрин дүнја вә јахуд Аллаһ севҝисиндән мәншә алмасы барәдә әмин олмалыјыг. Әҝәр әмәл Аллаһ јолунда һәјата кечирилибсә инсанын камалат јолундакы тәрәггисинә јардым ҝөстәрир вә белә олмадыгда инсаны даһа ашағы дәрәҹәләрә ендирир. Демәли һәр бир ишин дәјәри онун ҹәмијјәтә, – истәр Ислам вә истәр гејри Ислам ҹәмијјәтинә – олан фајдасындан асылы дејил. Һәтта ишин дәјәрли олуб олмамасы, һәмин ишин дин вә диндарлар үчүн ҝөрүлүб-ҝөрүлмәмәсиндән дә асылы дејил.

Ислам тарихинә нәзәр салсаг ҝөрәрик ки, бир чох инсанлар динин јолунда фајдалы ишләр ҝөрәрәк дин анлајышынын јајылмасы вә ҝенишләнмәси саһәсиндә ҝүҹлү ишләр ҝөрмүшләр, амма бу ишләриндә Аллаһа јахынлашма гәсдләри олмадыглары үчүн онлара һеч бир фајдасы олмады. Һәмин шәхсләрин әсас нијјәтләри өлкә фәтһ етмәк, шөһрәт газанмаг вә инсанлар арасындакы имиҹләрини артырмаг иди. Садаладығымыз бу хүсусијјәтләрдән һеч бириси инсанын камала чатмасы үчүн фајдалы дејил. Бир рәвајәтдә белә бујурулуб: “

“Аллаһ-тәала бә’зән өз динини фасиг инсанла тәсдиг едир.”¹

Залым вә позғун шаһларын өз шәхси дүшүнҹәләринә, өз әразиләрини ҝенишләндирмәк хатиринә башга өлкәләри фәтһ едәрәк Ислам динини јајмалары мүмкүндүр. Бу ишин Ислам вә дин үчүн фајдалы олмасына бахмајараг, һәмин шәхсләрин өзләринә һеч бир фајдасы олмајыб. Елә бу сәбәбдән дә биз дахили нијјәтләримизи тапмалыјыг вә илаһи дүшүнҹәләрин ишә дәјәр вермәсини билмәлијик. Бә’зи әмәлләр илк бахышда инсан үчүн кичик ҝөрүнсә дә халис нијјәтлә һәјата кечирилдији үчүн мүгәддәсдир.