ИкинҹИ Ҹилд) пејҒӘМБӘри-әКРӘмин (С) ӘбузәРӘ НӘСИҺӘТЛӘри мүӘллиф: доктор мисбаһ ЈӘзди тәРҸҮМӘ едәН: ФҮзули шәФИЈЕВ

Пејғәмбәрин үч төвсијјәси

Инсанын астадан данышмасы вә сәсини уҹалтмамасы олдугҹа ҝөзәл вә јериндә дејилмиш бир сөздүр.

Һәзрәт Лоғман бу ләјагәтли әдәби өз оғлуна тапшырырды:

“Јеришиндә мүвазинәти ҝөзлә (нә чох јејин, нә дә чох аста ҝет) вә (данышанда) сәсини галдырма. Чүнки ән чиркин сәс узунгулаг сәсидир!”¹

Дүздүр ки, ади һалларда да астадан данышмаг тәләб олунур, амма бә’зи һалларда ҝәрәк ади вахтда олдуғундан да јаваш данышасан вә ја сүкут ихтијар едәсән. Неҹә ки, инсан фикрини ајры шејләрдән ајырыб, бир мәсәлә вә ја һадисә үзәринә јөнәлтдији вахтда, сүкут ихтијар едәрәк дүшүнҹәсини, диггәтини һәмин һадисә үзәриндә ҹәмләјир.

Тәбиидир ки, инсаны фикирә далдыран, ибрәт ҝөтүрмәсинә сәбәб олан мәсәләләрдән бири дә дәфн мәрасиминдә иштирак етдији вахт бу мәрасими изләмәсидир. Јас мәрасиминдә истәр-истәмәз инсанын зеһнини мәшғул едән мәсәләләрдән бири дә өлүм һаггында дүшүнҹәләр олаҹагдыр. О, диггәтинә һаким кәсилмиш бир һәгигәтлә үзләшәҹәкдир: бу өлүм нә вахтса онун да сорағына ҝәләҹәк!

Буна ҝөрә дә данышмагдан пәһриз едиб диггәтини бир инсанын агибәти олан ҹәназә үзәриндә пәрчимләјәҹәк, мүәммалы дүшүнҹәләр ичәрисиндә өлүм адлы бир һәгигәтлә үз-үзә ҝәлдијини ҝөрәҹәкдир. Бир анлыға ҹамаатын әлләри үстүндә сон мәнзилә јола салынан ҹәназәнин өзү олдуғуну вә ја нә вахтса онун да бу шәкилдә јола салынаҹағыны тәсәввүр едәрәк ани дә олса дәһшәтә гапылаҹаг, бир аз сонра бејнини чуғлајан бу фикирләрдән силкиниб олуб кечәнләр вә олаҹаглар барәдә даһа да ҹидди вә ајдын дүшүнмәјә башлајаҹагдыр.

Тәәссүфләр олсун ки, биз бу мәсәләләрә лазымынҹа диггәт јетирмирик вә һәтта дәфн мәрасими заманы әдәб гајдаларына риајәт етмир, ибрәт алмаг һаггында дүшүнмүрүк. Һалбуки, тапшырылыб ҹәназәни апараркән сакит олмалы, аста вә вүгарла һәрәкәт едилмәлидир; ҹамаатын диггәти анҹаг ҹәназәдә ҹәмләшмәлидир. Буна ҝөрә дә Пејғәмбәр (с) бујурур:

“Еј Әбузәр, ҹәназәнин ардынҹа һәрәкәт едәркән әглини дүшүнмәјә вә хушуја мәшғул ет. Бил ки, (ҝеҹ-тез) сән дә она гошулаҹагсан.”

Инсаны гәфләтдән чыхара биләҹәк ишләрдән бири дә узун зәһмәтдән вә дүнја не’мәтләриндән бәһрәләндикдән сонра дүнјадан ҝетмиш мө’мин шәхсин ҹәназәсини мүшаһидә етмәкдир. Һәгигәтән дә, белә бир һүзүнлү сәһнәнин мүшаһидәси инсаны гәфләтдән ајылдыр. Чүнки, дүнја вә онун бәр-бәзәкләринә, проблемләринә баш гатмаг инсанын гәфләтә дүшмәсинә сәбәб олур. Инсанын диггәтини ахирәтә јөнәлдән шејләр ону гәфләтдән сахлаја биләр. Бунун үчүн дә инсанын гәфләт јухусундан ајылмасына сәбәб олаҹаг ән јахшы васитәләрдән бири онун өз ҝөзләри илә инсанын фани дүнјадан ахирәт дүнјасына неҹә көчдүјүнү мүшаһидә етмәсидир. Дүздүр ки, инсан өлүмүн һагг олдуғуну вә һамынын да өләҹәјини билир, амма дүнјасыны дәјишән инсаны мүшаһидә едәркән даһа чох тә’сирләнир.

Дәфн мәрасиминдә иштирак етмәк нәфсин ислаһы вә инсанлыг јолу мүбаризәсиндә әлә дүшмүш фүрсәт кими билинмәлидир. Белә бир фүрсәт инсанын дүшүнҹәсини, фикрини ону әһатә етмиш мәшғулијјәтләрдән ајырыб, анҹаг өзү вә агибәти һаггында дүшүнә билмәси үчүн гәнимәт һесаб едилә биләр. Дүшүнмәлијик ки, ҝеҹ-тез, нә вахтса биз дә бу јолу ҝедәсијик. Белә олан һалда беш ҝүнлүк дүнја үчүн бу гәдәр чалышыб вурушмаға дәјәрми? Ахирәт дүнјасына лајиг олан, о ҝүн көмәјимизә јетәҹәк бир чалышмамыз олубму?

Өлүм һаггында дүшүнмәк, рәвајәтләрдә дә тә’кид едилдији кими, шејтандан узаглашмаға вә һагг јолда гәдәм ҝөтүрмәјә сәбәб олан ән тә’сирли амилләрдәндир. Белә ки, инсан дүшүнсүн ки, бәлкә дә бир саат сонра о артыг дири олмасын. Чүнки, һеч ким нә замана гәдәр сағ олаҹағыны билмир. Демәли, инсанын гәфләтинә сәбәб олан узун-узады арзуларын мүгабилиндә өлүмә диггәтин чәкилмәси инсанын гәфләтдән ајылмасына сәбәб олур. Нә билмәк олар, бәлкә дә чох вахт бу кими дүшүнҹәләр инсанын һәјатында өнәмли дөнүш јарадыр, онун талејини бир истигамәтдән башга бир истигамәтә јөнәлдир.

Тәбиидир ки, инсан өз агибәти һаггында дүшүнүб өзүнү Аллаһын әзәмәти гаршысында аҹиз ҝөрәндә, үрәјиндә зилләт, аҹизлик вә хушу’ һалы јаранаҹаг, бунун тә’сири онун заһириндә дә өзүнү бүрузә верәҹәкдир.

Неҹә ки, мө’мин намаза дурдуғу вахт өз гаршысында Аллаһын әзәмәтини ҝөрүркән онда тәвазө вә хушу’ һалы јаранмаға башлајыр. Әлбәттә, бу тә’кид олунмуш бир ишдир вә мө’минин ниҹатына сәбәб олан, онун ән бариз хүсусијјәти олараг зикр олунур: “Һәгигәтән, мө’минләр ниҹат тапмышлар! О кәсләр ки, намазларында (һәр шеји унудараг руһән вә ҹисмән јалныз Аллаһа) мүт’и олуб (Она) бојун әјәрләр! (Аллаһын гаршысында кичиләрләр!)¹

Бунун әксинә олараг, Аллаһын әзәмәтинә бахмајанларын, намазын батини һаггында дүшүнмәјәнләрин тәвазө вә хушу’дан хәбәрләри олмаз.

Дедијимиз кими, хушу’ гәлбдә баш галдырыр вә онун тә’сири инсанын бәдән үзвләриндә, - мәсәлән ҝөздә - үзә чыхыр. Амма һәрдән хушу’ бәдәнин диҝәр әзаларына да нисбәт верилир. Аллаһ бујурдуғу кими: “...Рәһманын (әзәмәти вә һејбәти) гаршысында сәсләр кәсиләҹәк, јалныз пычылты ешидәҹәксән!”² Башга бир јердә бујурур: “Ҝөзләри зәлилҹәсинә јерә дикиләҹәк, өзләрини дә зилләт бүрүјәҹәкдир. Һалбуки онлар (дүнјада сағлам икән сәҹдәјә дә’вәт олунурдулар.”³

Дејиләнләрдән белә нәтиҹәјә ҝәлмәк олар ки, инсанын дәфн мәрасиминдә иштиракы вә дүнјадан ҝетмиш кәсин агибәти, һәмчинин Гијамәт сәһнәсини ҝөзләри өнүндә ҹанландырыб о ҝүнүн дәһшәтли әһвалы һаггында дүшүнмәси - инсанын мә’луматы һәддиндә - онда тәвазө вә хушу’ һалынын јаранмасына вә гәфләтдән чыхмасына сәбәб олаҹагдыр. Амма инсан дәфн мәрасими заманы да тәфавүтсүз олаҹагса – ағзы сөһбәтә гызышыб онунла-бунунла сөһбәтә мәшғул олаҹагса вә дүнја һаггында дүшүнәҹәксә - онда һеч бир дәјишиклик баш вермәјәҹәкдир.

Бә’зи адамлар бири өләндә чалышырлар онун өлүмүндән өз мәнафеләри үчүн бәһрә ҝөтүрсүнләр: әҝәр өлән адам мүәллим идисә, фикирләриндә онун јерини тутмағы планлашдырырлар, әҝәр рәис олмушса, севинирләр ки, ај ҹан, креслосу онлара чатаҹаг. Әҝәр адлы-санлы бир һәким өлсә, башгалары онун јеринә кечмәк һаггында дүшүнүрләр. Бу иш олдугҹа тәәссүфләндириҹи вә утандырыҹы һалдыр! Баш вермиш һадисәдән ибрәт ҝөтүрүб диггәтләрини ахирәтә јөнәлтмәк вә өз агибәтләри һаггында дүшүнмәк әвәзинә, бир аз даһа артыг дүнјаја гапанырлар. О ҹүр тәканвериҹи һадисә нәинки онлары ајылтмыр, әксинә гәсавәт басмыш үрәкләринә тәзә губарлар да чөкдүрүр. Буна ҝөрә дә Пејғәмбәр (с) Әбузәрә нәсиһәт едир ки, инсанда хофу, тәвазөнү, хушу’ну јарада биләҹәк шәраитдән бири дә онун дәфн мәрасиминдә иштиракыдыр; бу шәртлә ки, диггәти ҹәрәјан едән һадисәләр үзәриндә ҹәмләнмиш олсун, сәс – күј галдырмагдан, о тәрәф- бу тәрәфә бахмагдан пәһриз етсин... Диггәти анҹаг өзүндә олмалыдыр, данышанда аста данышмалыдыр ки, дүшүнмәјинә мане олмасын. Чүнки һүндүрдән данышмаг инсанын гәлбини өзүнә мәшғул едир вә ону гәлбин һүзурундан сахлајыр.

Бир ҝүн јолдашлардан бири Теһранда Әлламә Тәбатәбаидән сорушду: “Намазда гәлбин һүзуруна, Аллаһда тәмәркүзләшмәсинә наил олмаг үчүн нә едим?” Әлламә ҹавабында бујурду: “Аз даныш.”

Бәлкә дә бу бизә тәәҹҹүблү ҝөрүнсүн ки, данышмағын инсанын намазда гәлби һүзуруна нә тә’сири ола биләр? (Мараглы будур ки, һәмин шәхс чохданышан адам иди). Ајдындыр ки, данышмаг инсанын фикри, руһи, һәтта физики енержисини өзүнә хәрҹләјир. Хүсусилә дә дәрс дејәндә, рәсми чыхышлар едәндә вә нитг сөјләјәндә. Инсан аудиторија гаршысында данышдығы заман бир јығынҹағын ону динләдијини ҝөрәндә чалышыр ки, данышанда сәһв бурахмасын. Буна ҝөрә дә бүтүн диггәтини данышығына ҹәлб едир вә өзүнә, гәлбинә диггәтдән галыр. Бу ҹәһәтдән аз данышмаг, астадан сөһбәт етмәк инсанын диггәтини өзүндә ҹәмләјә билмәси вә фикри паракәндәликдән горунмасы үчүн даһа тә’сирлидир. Пејғәмбәрин (с) дәфн мәрасиминдә иштирак едәркән кечирдији һалы бәјан едән бир һәдисдә белә дејилир: “Дәфн мәрасими заманы Пејғәмбәр (с) дәрдли фикирләрә даларды вә даһа чох өз дүшүнҹәләринә гәрг олуб, чох аз данышарды”.¹

Мүһарибә вахты һәрби әмәлијјатларын сирринин мәһрәманә олмасыны вә дөјүш гүввәләринин мөвгејини, тактики әһәмијјәтини нәзәрә алараг Пејғәмбәр (с) тапшырыр ки, мүһарибә заманы астадан данышын. Мүһарибәнин өзүнәмәхсус шәраити олур. Хүсусилә дә бир дөјүш әмәлијјаты үчүн план чәкиләркән вә дөјүш мәнтәгәсиндән мә’лумат әлдә едәркән гаршыја чыхмыш шәраит тәләб едир ки, өз дөјүш мөвгеләринин дүшмәндән ҝизли гала билмәси үчүн һәддән артыг дәгиг вә еһтијатлы оласан. Чох вахт уҹадан данышмаг вә гејри мүнасиб һәрәкәт дүшмәнин әмәлијјатдан хәбәр тутмасына сәбәб олур. Нәтиҹәдә һәм дөјүшчүләрин ҹаны хәтәрә дүшүр, һәм дә әмәлијјатын планы позулмуш олур.

Бу һәгигәти бизим дөјүшчүләримиз сәккиз иллик мүһарибә әрзиндә чох ҝөзәл тәҹрүбә етмишләр: һәрдән вәзијјәт о гәдәр тәһлүкәли вә һәссас олур, онларын рәфтары о гәдәр мүәјјән иди ки, һәтта ајагларынын аддым сәси белә ешидилмәмәли иди. Һәгигәтдә дөјүш планларынын иҹрасында гафилҝир үсуллардан бәһрәләнирдиләр. Пејғәмбәрин (с) бу төвсијјәсиндән чыхарылан мүһүм нөгтәләрдән бири дә мүһарибәнин әһәмијјәти вә дөјүш әмәлијјатларынын һәссаслығыны нәзәрә алыб дөјүшчүләрин бүтүн имканлардан, енержиләриндән истифадә едә билмәләридир. Бу бахымдан сүкута риајәт етмәклә, бүтүн диггәти бир истигамәтә тәмәркүзләшдирмәклә инсан өзүндә олан бүтүн дахили гүввәләри бир ҹәһәтә јөнәлтмәлидир. Дүшмән гаршысында там гәтијјәт вә ирадә нүмајиш етдирилмәлидир. Дөјүшчүләрин фикрини јајындыран, руһларыны сүстләшдирән шејләрдән пәһриз едилмәлидир. Һәзрәт Әли (ә) Ҹәмәл мүһарибәсиндә оғлу Мәһәммәд бин Һәнәфијјәјә дөјүш барәдә төвсијјәсиндә белә бујурур: “ Әҝәр дағлар јериндән галхса да сән јериндән тәрпәнмәмәлисән. Дишини дишинә сых, башыны Аллаһа тапшыр, ајагларын мых кими јерә саплансын. Ҝөзләрини дүшмән ләшкәринин үфүгләринә дик вә башга һеч јерә бахма. Бил ки, гәләбә Аллаһын әлиндәдир.”¹

Ҹ –Гур’ан охундуғу заман астадан данышмаг

Әҝәр бир ҝүн инсан Гур’ан охунан мәҹлисдә иштирак етмәли олса – истәр Гур’андан истифадә етмәк һәдәфи илә олсун, истәрсә дә башга бир мәгсәдлә, - мәсәлән һүзр јериндә өләнин руһуна “Јасин” охундуғу заман - мәҹлисдә бу дәјәрли фүрсәти гәнимәт билмәли, диггәтини ајәләрин мәфһумуна вә мә’насына јөнәлтмәлидир. Һәтта радиодан Гур’ани-Кәримин руһани сәси јајынландыгда арам вә сакит вәзијјәтдә онун ајәләри үзәриндә дүшүнҹәјә далмалы, вүҹуду әхлаги рәзаләтләрдән паклајыб тәвазө вә хушу’ кими дәјәрли хисләтләрлә зинәтләндирмәк үчүн Гур’анын әбәди мөҹүзә вә һидајәтедиҹи ајәләриндән фајдаланмаға чалышылмалыдыр. Гур’анын бујурдуғу кими:

“Аллаһ сөзүн ән ҝөзәлини (Гур’аны, ајәләри) бир-биринә бәнзәр, (хәбәрләри вә һекајәтләри, әмрләри вә гадағанлары, вә’дләри вә тәһдидләри) тәкрарланан бир китаб шәклиндә назил етди.Ондан (Гур’анын тәһдидләриндән) Рәббиндән горханларын түкләри биз-биз олар. Рәббинин зикриндән (өјүд-нәсиһәтиндән, вә’дләриндән) сонра үрәкләри јеринә ҝәлиб горхулары ҝедәр...”¹

Гур’анын бу ҹүр һејрәтамиз тә’сирини нәзәрә алараг, әҝәр инсан Гур’ан охунан заман онун мә’наларына диггәт етмәзсә, онун үчүн Гур’ан сәси илә башга сәсләр арасында һеч бир фәрг олмазса, бу һал ону гәфләтә сүрүкләјәҹәк, гәлбинин гәсавәти бир аз да артаҹагдыр.

Гур’анын әһәмијјәтини, һөрмәтинин горунмасыны нәзәрдә тутараг вә она верилән дәјәрә ҝөрәдир ки, Аллаһ бујурур:

“Гур’ан охунан заман ону динләјин вә сусун ки, бәлкә (онун сајәсиндә) рәһм олунасыныз!”²

Тәбиидир ки, Аллаһ Гур’аны инсанларын һидајәти, гәлбләринин дәјишилмәси вә Аллаһа јөнәлмәләри үчүн васитә гәрар вермишдир. Буну нәзәрә алараг әҝәр инсан Гур’ана е’тинасыз јанашса, Гур’анын асимани сәси илә диҝәр сәсләр арасында фәрг гојмаса олмаса, илаһи ајәләрин нәсиһәтләриндән нәтиҹә чыхармаса, чох чиркин бир иш ҝөрмүш вә Аллаһын белә бир не’мәтинә аси олмушдур. Буна ҝөрә дә дәјәрли бир фүрсәти әлдән вермәкдән әлавә, гәлби гәсавәтини бир аз даһа артырмыш олур. Һидајәтә говуша билмәк үчүн әлдә етдији нисби һазырлығы да әлдән верәҹәкдир.

Гур’андан бәһрәләнә билмәјимиз үчүн Гур’ан тилавәт едилдији заман диггәтимизи бир јерә топламалыјыг. Гур’ана гулаг асдығымыз заман елә тәсәввүр етмәлијик ки, Гур’анын руһани сәси санки Пејғәмбәрин (с) дилиндән сәсләнир. Белә олан сурәтдә Гур’анын сәси бизә тә’сир едәҹәкдир вә ондан лајигинҹә бәһрәләнә биләҹәјик.

Гур’ан охунан мәҹлисләрдә - мәсәлән, һүзр јериндә “Јасин” охунаркән – Гур’ана гулаг вериб диггәти онун мәфһумунда ҹәмләмәк чох ҝөзәл бир адәтдир вә бу барәдә чохлу ҝөстәришләр дә верилиб. Тәәссүфләр олсун ки, биз бу ҹүр ҝөзәл адәтә риајәт етмирик. Һүзр јериндә “Јасин” охунаркән, фатиһә вериләркән бир-биримизлә данышмаға мәшғул олуруг. Бә’зән дә уҹадан данышмагла башгаларынын да диггәтини өзүмүзә ҹәлб едирик. Ајдындыр ки, инсанын зеһни, фикри данышмаға, ешитмәјә ҹәлб олунанда диггәти Гур’андан үзүләҹәкдир. Бу барәдә әһли-сүннәт биздән даһа јахшыдыр. Онлар Гур’ан мәҹлисинә хүсуси диггәтлә јанашырлар. Амма башга бир тәрәфдән онларын һәмин мәҹлисдә иштиракы анҹаг гаре’ләрин ҝөзәл сәсләрини динләмәк вә бу саһәдәки баҹарыгларыны мүшаһидә едиб, онлары тәшвиг етмәкдән ибарәтдир. Һәрдән бир “Аллаһ, Аллаһ” демәклә онлары тәшвиг едирләр. Пис чыхмасын, елә бил консерт мәҹлисидир - ханәндә охујур, башгалары да әл чалырлар. Һәгигәтдә онларын диггәти Гур’ан охујанын ҝөзәл сәсинә јөнәлиб, даһа онун мә’насы вә ибрәтамиз һикмәтләринә гулаг асыб ибрәт ҝөтүрмәклә ишләри јохдур. Тәәссүфләндириҹи һалдыр ки, биз чох аз Гур’ан мәҹлиси дүзәнләјирик. Бизим Гур’ан охујуб, ешитдијимиз јер әксәрән һәмин јас мәҹлисләридир. Өлү өләндән өләнә Гур’ан охумаг јадымыза дүшүр. Һүзр јериндә дә молла Гур’ан охујур, амма һәр кәс өз иши илә мәшғулдур: бир-бири илә сөһбәт едирләр, ал-вердән данышан ким, хариҹдән сорушан ким!.. Бә’зән дә микрофон гошуб Гур’аны елә уҹа сәслә охујурлар ки, ешидәнин гулаглары ҹинҝилдәјир. Буна ҝөрә дә һеч ким Гур’ана гулаг асмаг истәмир. Белә јердә ҝәрәк бүтүн ҹәһәтләри ҝөтүр-гој едәсән вә һәр шејә јерли-јериндә риајәт едәсән.

Әлавә едәк ки, дедијимиз ики адәтин икиси дә надүрүст вә јетәрсиздир: һәм бизим Гур’ан мәҹлисини бу шәкилдә тәшкил етмәјимиз јанлышдыр, һәм дә әһли-сүннәтин дүзәнләдији Гур’ан мәҹлисләри. Һәр ики һалда Гур’анын мәфһумуна вә батининә диггәт јетирилмир. Гур’ан мәҹлиси онун ҝөзәл сәсинә гулаг асыб, охујанын мәһарәтини, авазыны динләмәклә мәһдудланмыр. Буна ҝөрә дә ҝениш вә үмуми Гур’ан мәҹлисләри тәшкил етмәк лазымдыр вә бу мәҹлисләрдә Гур’анын ҝөзәл сәслә охунмасындан әлавә онун мә’на дәринлијинә, мәфһумуна диггәт јетирмәјә дә фүрсәт вә имкан верилмәлидир. Гур’ан ајәләри халисликлә вә һүзнлү сәслә охунмалыдыр ки, ешидәнләрдә дә халис вә сәмими әһвал-руһијјә јаратсын. Һәмчинин онларын ҹәһаләт гәфләтиндән ајылмаларына сәбәб олсун. Бу Гур’анын өзүнүн ишарә етдији нөгтәдир: “Пејғәмбәрә назил оланы динләдикләри заман һаггы билдикләри үчүн онларын ҝөзләринин јашла долдуғуну ҝөрәрсән...”¹

Инсанын ојанышына сәбәб олан амилләрә диггәтсизлијин мәнфи нәтиҹәләри

Һәдисин давамында Пејғәмбәр (с) бујурур: “Еј Әбузәр! Бил ки, бир шеј хараб олуб ијләнмәсин дејә она дуз вурарлар, амма дузун өзү хараб олса артыг онун гаршысыны алаҹаг дәрман јохдур.” Бу ҹүмләнин габагда дејиләнләрлә бағлылығы бәлкә дә бунун үчүндүр ки, бизим бүтүн дәрдимиз, бәламыз дүнјаны истәмәјимиздән вә маддијата бағлылығымыздан ирәли ҝәлир. Бунлар бизим үрәјимизин фасид олмасына, ијләнмәсинә сәбәб олурлар. Инди бу дәрдләрин мүалиҹәси үчүн инсанын ојанышына сәбәб олан бир сыра амилләр вә силсилә сәбәбләр һалгасы мөвҹуддур. Бу амилләрдән бири дә дәфн мәрасиминдә иштирак етмәк вә “өлүм” мәфһумуна диггәти чәкмәкдир. Инсан ҝөрәндә ки, көчүнү бу дүнјадан чәкиб апаран ҹәназәни ҹамаат чијинләриндә дашыјыр, бир анлыға өз өлүмүнү ҝөзләри гаршысында ҹанландырыр вә дәрин фикрә далыр. Гәлбин бу дәјишиклији онун утаныб өз аҹизлијини дәрк етмәсинә сәбәб олур вә һагг гаршысында тәвазө вә сәмимијјәт һиссини јенидән онун гәлбиндә дирчәлдир. Бу анда о, ону ҝөзләјән сонлуғун дәһшәтиндән горхуја дүшүр. Имам Садиг (ә) башгаларынын өлүмүндән ибрәт ҝөтүрмәк барәдә Әба Салеһ адлы сәһабәсинә белә бујурур: “Чијниндә ҹәназәни апардығын вахт, бир анлыға елә дүшүн ки, чијинләрдә дашынан сән өзүнсән вә сән Аллаһдан хаһиш едирсән ки, бир даһа сәни бу дүнјаја гајтарсын. Аллаһ да сәнин хаһишини гәбул едир. Инди бах, ҝөр икинҹи һәјатыны неҹә башламалысан!” Сонра бујурду: “Чох гәрибәдир ки, габагкы нәсилләр сонракы нәсилләри ҝөрә билмәкдән мәһрумдурлар (Өлүм онларын арасына ајрылыг салыб). Онларын арасында көчү хәбәр верән тәбил сәсләнмәкдәдир, амма башлары еләҹә ојнамаға гарышыб!”¹

Дејиләнләри нәзәрә алараг дуз кими үрәјин писликләр ичәрисиндә гаралмасынын гаршысыны алан вә инсанын мә’нәви дәрдләринә дәрман олан амилин өзү әҝәр хараб оларса, онун өзүнүн әлаҹы неҹә олаҹагдыр?!

Дәфн мәрасиминдә иштирак етмәк инсаны фикрә далдырыб өлүм һаггында дүшүнмәјинә сәбәб олмагданса, әксинә онун бир аз да даһа артыг дүнјаја бағланмасына вә өз ҝәләҹәк мәнафеји һаггында дүшүнмәсинә сәбәб олурса вә ја һәрәкәт заманы ибрәт ҝөтүрмәк әвәзинә утанмадан башгаларынын гејбәтини гырырса, демәли белә инсан ијләнмиш дуз кими әлаҹсыз дәрдә мүбтәла олмушдур. Бундан сонра һәмин адам бәдбәхтлијә сүрүнәҹәкдир вә онун ојанмасы, гәфләтдән ајылмасы үчүн һеч бир шеј она тә’сир етмәјәҹәкдир. Шәксиз, Гур’ан охумаг инсанын мә’нәви дәрдләринин дәрманыдыр. Аллаһ бујурдуғу кими: “(Еј инсанлар!) Сизә Рәббиниздән бир өјүд-нәсиһәт, үрәкләрдә олана (ҹәһаләтә, шәкк-шүбһәјә, нифага) бир шәфа, мө’минләрә һидајәт вә мәрһәмәт (Гур’ан) ҝәлмишдир!”¹

Инди ки, Гур’ан шәфабәхшдир вә инсана гијмәтсиз һәгигәтләри әта едир, әҝәр Гур’ан өзү дүнја вә шөһрәт газанмаг үчүн васитә сечиләрсә, белә олан һалда Гур’ан охумаг нәинки шәфабәхш олмајаҹаг, әксинә руһи дәрдләринин үстүнә јени дәрд ҝәтирәҹәкдир. Гур’аны да өз рәзил истәкләримиз үчүн васитә гәрар версәк, бизим дүнјаја олан бағлылығымызы бир аз да бәркидәҹәк, Аллаһла, Гур’ан һәгигәтләри илә олан фасиләмизи даһа да ҝенишләндирәҹәкдир.

Тәнбәллијин вә јерсиз ҝүлүшүн мәзәммәти

Јерсиз ҝүлүшүн вә тәнбәллијин мәзәммәти һаггында Пејғәмбәр (с) бујурур: “Бил ки, сизин аранызда ики пис сифәт вардыр: тәәҹҹүб үзүндән олмајан ҝүлүш (сәбәбсиз ҝүлүш) вә сәһв вә унутганлыг үзүндән олмајан тәнбәллик (биләрәкдән тәнбәллик етмәк).”

Пејғәмбәр (с) мө’минләрә, онларын даһа чох гәфләтә дүчар олмасына, хоф вә тәвазө һалларынын зәифләмәсинә сәбәб олан ики хошаҝәлмәз сифәти хатырладыр. Јахшы оларды мө’минләр о ики бәјәнилмәз сифәтин әлаҹы үчүн чалышардылар. О ики сифәтдән бири јерсиз ҝүлүшдүр. Һәрдән инсан ҝүлүш доғуран вә тәәҹҹүбә сәбәб олан сәһнәләрлә үзләшир вә бу һалда тәбии олараг ҝүлмәји ҝәлир. Һәрчәнд диггәти Аллаһа јөнәлмиш инсанлар ҝүлүш доғуран сәһнәләри мүшаһидә етдикләри заман додагларында анҹаг тәбәссүм заһир олур вә һеч вахт гәһгәһә илә уҹадан ҝүлмүрләр. Бөјүк шәхсијјәтләрдән бә’зиләри онлара ҝүлмәли дастан вә ләтифәләр сөјләндији заман вә ја тәәҹҹүб доғуран бир һадисә илә үзләшдикләри заман ҝүлүмсәјәрдиләр, амма диггәтләри башга јердә оларды. Онлара дејилән ләтифәләр вә ҝөрдүкләри тәәҹҹүб доғуран һадисәләр онларда азаҹыг да олсун тә’сир гојмазды.

Мө’минин вүгары, Аллаһ мәһзәриндә өзүнү һәр заман һазыр ҝөрмәси вә метафизик аләмә диггәтини јөнәлтмәси она ҝүлмәк маҹалы вермир. Амма, әҝәр ҝүлүшдоғуран сәһнә илә үзләшмәли олса, ҝүлмәјинин һеч бир ејби јохдур, лакин јерсиз ҝүлүшдән вә гәһгәһә илә ҝүлмәкдән пәһриз етмәлидир. Чүнки дәлилсиз вә кичик бир бәһанә илә гәһгәһә чәкиб ҝүлән адамын гәлбинә ағыр гәфләт пәрдәси чөкүр. Имам Садиг (ә) һәдисләрин бириндә бујурур: “Јерсиз ҝүлүш наданлыгдан ирәли ҝәлир.” Һәмчинин Һәзрәт (ә) әлавә едир: “Елә ҝүлмә ки, дишләрин ағарсын (ҝөрүнсүн), һалбуки рүсваедиҹи әмәлләрин вардыр. Алчаг ишләр ҝөрмүш шәхс ҝеҹәнин бәласындан аманда дејил.”¹

Бу һәдисдә Имам Садиг (ә) ачыгҹасына бујурур ки, алчаг әмәлләрин тә’сири нәтиҹәсиндә ҝәләҹәји гаранлыг вә горхулу олан кәсин – белә ки, һәр ан мүмкүндүр она бәла назил олсун – гәһгәһәси вә ҝүлүшү јерсиздир. О адам белә ҝүлә биләр ки, өз ҝәләҹәјиндән архајындыр вә талејинин сонда неҹә олаҹағы барәдә һеч бир ниҝаранчылығы јохдур. Һалбуки, бахыб ҝөрмүрүк ки, пејғәмбәрләрин вә өвлијаларын белә бир архајынлығы олмајыбдыр вә анҹаг Аллаһ фәзлинә тәвәккүл етмишләр. Јерсиз ҝүлүшүн үрәјә ҝөстәрдији тә’сир барәдә Имам Садиг (ә) бујурур: “Һәддән зијадә ҝүлмәк үрәји өлдүрүр” вә һәмчинин бујурур: “Су дузу һәлл етдији кими чохлу ҝүлмәк дә дини (әридиб) суја дөндәрир.”² Буна ҝөрә дә ағыл гәбул етмәјән јерсиз ҝүлүшдән чәкинмәк лазымдыр. Инсан ағзынын, дилинин, ҝөзүнүн, гулағынын ихтијарыны әлдән вермәмәлидир. Ҝүлмәк истәјәндә бахмалыдыр ки, ҝүлмәјинә бир сәбәб вар, ја јох. Һәр кичик шеји бәһанә едиб ҝүлмәк олмаз.

Буну да хатырлатмаг лазымдыр ки, ҝүләрүз олмаг, додагларда һәмишә тәбәссүмүн олмасы дәјәрли вә бәјәнилән хүсусијјәтләрдәндир. Иҹтимаи әдәб гајдаларындан бири дә будур ки, мө’минләр ҹәмијјәтдә, бир-бири илә гаршылашдыгда үзләриндә тәбәссүм олсун. Үрәкләри нә гәдәр һүзнлү олса да, башгалары илә үзләшдикдә онлар нараһат олмасын, инҹимәсин дејә нараһатлығыны бирузә вермәмәли, онларла хош үзлә ҝөрүшүб данышмалыдыр. Рәвајәтләрин бириндә дејилдији кими: “Мө’минин үзү һәмишә шад вә хүррәмдир. Мө’мин өз гәмини үрәјиндә ҝизли сахлајар.”³

Хошүзлү вә ҝүләрүз олмаг гәһгәһә илә ҝүлмәкдән фәргли бир һалдыр. Аллаһа вә Гијамәтә инамы олан, е’тигадлы бир мө’минин нәзәриндән һәрәкәтләри һеч вахт кәнарда галмыр вә өз нәфсинин истәкләри илә һәрәкәт етмир.

Пејғәмбәрин (с) өз үммәти арасында пис һесаб етдији икинҹи сифәт тәнбәлликдир. Инсан һәрдән унутганлыг вә гәфләт үзүндән өз вәзифәсини јеринә јетирмир. Мәсәлән, һансыса ибадәти унудуб јеринә јетирмир. Белә олан сурәтдә һеч бир ҝүнаһ онун ајағына јазылмаз. Амма һәрдән дә инсан билә-билә тәнбәллик үзүндән вәзифәсини әнҹам вермәјә сүстлүк едир. Бу мө’минә јарашан хүсусијјәт дејил. Биләрәкдән јүкү үзәриндән атмаг мө’мин үчүн гәбул едилмир. Намаз вахты азанын сәсини ешидиб ҹамаат намазына һазыр олмаға тәнбәллик ҝөстәрир. Бу ҹүр диггәтсизлик бир мө’минин шә’ниндә дејил. Фәрг еләмир, онун сүстлүјү вә тәнбәллији ваҹиб әмәл гаршысындадыр вә ја мүстәһәб.

Јәздин үләмаларындан Шејх Гуламрза Јәзди адлы бир нәфәр олдугҹа ҹидди бир адам иди. Ҝүнләрин бириндә онунла бәрабәр мәсҹидә ҝетдик. Мәсҹидә дахил оланда шејхин ҝөзү бир дәстә адама саташды. Онлар бекар отуруб ҹамаат намазы гылмаг үчүн пишнамазы ҝөзләјирдиләр. Шејх онларын бикар отурмасыны ҝөрүб нараһат олду вә бујурду: “Лә’нәт шејтана, горхурсуз сизи ҹәннәтә апарсынлар? Галхын ајаға нафилә намазы гылын.” Инсан ваҹиб намазын вахтындан әввәл мәсҹидә дахил оларса, јахшы оларды бош отурмајыб нафилә намазы гылсын. Белә бир мүһүм ишә диггәтсизлик мө’минин шә’ниндә дејил. Бу мәсәлә диҝәр ишләрә дә аиддир. Һәрдән хәстәлик үзүндән вә ја диҝәр проблемлә әлагәдар инсан мүталиәдән ҝери галыр. Амма һәрдән дә инсанын тәнбәллији вә раһатлыг истәји ону мүталиәдән вә ишдән сахлајыр. Инсанын инкишафынын вә тәрәггисинин гаршысыны алан әсас манеәләрдән бири тәнбәлликдир. Тәнбәллик бөјүк бәла олуб гаршысы алынмасы ҝәрәкән хәстәликләрдәндир.

Ибадәтдә тәфәккүрүн ролу

Һәдисин давамында Пејғәмбәр (с) бујурур: “Еј Әбузәр! Тәфәккүрлә јанашы гылынан ики рүкәт ади намаз, гафил үрәклә ахшамдан сәһәрә гәдәр едилән ибадәтдән даһа јахшыдыр.”

Тәфәккүрүн вә дүшүнмәјин әвәзсиз ролуну вә әһәмијјәтини нәзәрә алараг Пејғәмбәр (с) бујурур ики рүкәт ади намаз тәфәккүрлә гылынарса, онун инсан камалына тә’сири ахшамдан сәһәрә гәдәр гәлбин һүзуру олмадан гылынан намаздан даһа чох олаҹагдыр. Әлбәттә, әҝәр инсан тәләсик вә сүр’әтлә намаз гылса өз вәзифәсини лајигинҹә јеринә јетирә билмәјиб ҝөрдүјү иши дәрк едә билмәјәҹәк. Рәвајәтләрдә дејилдији кими, тәләсик гылынан намаз тәфәккүрлә јанашы олмазса, јә’ни инсан намаз әснасында дедији сөзә вә ҝөрдүјү ишә диггәт јетирмәзсә вә тәфәккүр етмәјә маҹалы олмазса, онун бу һәрәкәтинин димдијини јерә дөјәҹләјән гарғадан һеч бир фәрги олмајаҹагдыр. Белә намазын һеч бир дәјәри јохдур, чүнки диггәтсиз гылыныр. О гәдәр сүр’әтлә гылыныр ки, инсан фүрсәт едиб намазын мәфһумуна диггәт јетирә билмир. Демәк истәдијимиз будур ки, диггәтлә гылынан ики рүкәт ади намаз, диггәтсиз гылынан узун вә тәкрар намазлардан даһа үстүндүр.

Дәфәләрлә дејилдији кими инсанлығын тәкамүлү шүури вә елми бир тәкамүлдүр. Инсанын инкишафы вә камалы онун шүурунун инкишафы вә дәркинин јүксәлиши иләдир. Башга сөзлә десәк, инсан елмин вә шүурун ајағы илә Аллаһа јахынлашмаг јолунда аддымлајыр. Онун Аллаһа јахынлашмасы мәканыны дәјишмәси илә дејил. Јә’ни ҹисмини бир јердән башга јерә көчүрмәси илә дејил. Инсанын Аллаһа јахынлашмасы шүур вә диггәтин артымы, Аллаһын әзәмәтини дәрк етмәјинин инкишафы вә јүксәлиши иләдир. Белә ки, инсанын дәрки артдыгҹа Аллаһа јахынлығы да артыр. Бу тәкамүл елми тәкамүл олуб, елмин артыб узанан шәфәгләри алтында һасил олур. Бунун илкин мәрһәләси инсанын өзүнә хас олан елми вә аҝаһлығыдыр. Инсан өзү һаггында әлдә етдији биликләрин сајәсиндә Аллаһ һаггында биликләр әлдә едир. Бунун мүгабилиндә инсанын билији вә аҝаһлығы нә гәдәр азаларса, бир о гәдәр дә гәфләтә дүшүр вә тәкамүл јолунда ләнҝимәли олур.

Намаз тәкамүл јолунун бир васитәсидир. Намаз онун үчүндүр ки, инсан Аллаһла рабитә јарада билсин вә Аллаһа јахынлашмағын јолуну даһа јахшы һисс едиб дәрк едә билсин. Амма бу намаз лазыми диггәт вә илаһи мәгамын дәрки илә јанашы гылынмазса, намаз гылан адамын бу әмәли ади идман һәрәкәтләриндән башга бир шеј сајылмајаҹаг. Јә’ни әјилиб-галхмагдан башга һеч бир фајда әлдә етмәјәҹәкдир. Чүнки, намазын мәфһуму вә батининдән фајдаланмамышдыр. Әлбәттә, диггәтсиз олса да гылынан бу ҹүр намаз, ахшамдан сәһәрә гәдәр јатыб һеч намаз гылмамагдан вә ја, Аллаһ еләмәмиш, ҝүнаһ ишләрә мәшғул олмагдан даһа јахшыдыр. Инсанын намаза дурмасынын өзү – бахмајараг ки, диггәтсизлик үзүндән камил савабы јохдур – бәјәнилән ишдир. Амма чалышмаг лазымдыр ки, намазда диггәтли олаг вә Аллаһла үз-үзә дајандығымыз заман Онун һүзурунда дурдуғумузу, бөјүк бир Затла данышдығымызы дәрк едәк. Белә оларса, инсан Аллаһ дәрҝаһына јахынлашмаг мәгсәдинә дә тез чатар.

жүктеу/скачать 2.35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: