Kафедрасынын мцдири, b е. d.,prof

“Süd, ət bə balıq məhsullarının texnologiyası”

kафедрасынын мцдири, b.е.d.,prof. R.A.ƏLİYEV
Азярбайжан Кооперасийа Университети

«Ямтяяшцнаслыг вя експертиза»

kафедрасынын мцдири, b.е.n., dos. A.H.XƏLİLOV
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

“Qida məhsullarının texnologiyası”

kафедрасынын мцдири, t.е.n., dos.. N.H.QURBANOV


Ə.İ.Əhmədov. Ədviyyələr və tamlı qatmalar. Monoqrafiya.

Bakı, Gənclik, 2009. 320 səh.

Kitab əmtəəşünaslıq və qida məhsullarının texnologiyası ixtisasları üzrə elmi iş aparan və eləcə də qida məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan mütəxəssislər, bu sahədə təhsil alan tələbə, magistr və aspirantlar, hətta evdar qadınlar üçün dəyərli və ensiklopedik xarakterli tədris vəsaitidır.

Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

0000000000

_______________ qrifli nəşr

Ə – 0000(00)2009

Сянайе ящямиййятли ятирли ядвиййя биткиляриндян зяфяран, гызылэцл, няcиб дяфня, наня вя башгаларыны эюстярмяк олар. Бунлардан башга ятирли ядвиййя биткиляриндян бядрянc, боймадярян, гарагыныг, гырмызы истиот, гытыготу, даь наняси, ятиршащ, зиря, йарпыз, кешниш тохуму, кякликоту, кярявиз, мярзя, пярпярян, разйана, рейщан, розмарин, сарымсаг, соьан, тярхун, хардал, гара хаш-хаш, чюдцкоту, cяфяри, cырщовуc, cиря, cюкя, шальам, шцйцд вя башгалары мцхтялиф сянайе сащяляриндя, кулинарийада вя тябабятдя эениш мигйасда истифадя олунур.

Respublikaya xarici ölkələrdən də müxtəlif çeşiddə ədviyyat gətirilir. Tarixən ipək yolu hələ qədimdən Azərbaycan ərazisindən keçdiyi üçün Şərq ölkələrindən Qərbi Avropaya gedən mal karvanları bu ərazidən keçmiş və şübhəsiz ki, tacirlər tərəfindən mübadilə və satış üçün aparılan bir çox ədviyyələr, o cümlədən qara və ətirli istiot, muskat cövüzü, hil, mixək, darçın, zəncəfil, sarıkök və başqa ədviyələr azərbaycanlıların məişətinə daxil olmuşdur. Tropik ölkələrdə 100-dən çox ətirli-ədviyyə bitkisindən ədviyyə alınır, lakin bunlarn 10-12 çeşidi respublikaya gətirilir.

1969-1972-ci illərdə müəllif “Azərbaycanda becərilən zəfəranın əmtəəlik xassələrinin öyrənilməsı” mövzusunda namizədlik dissertasiyası üzərində işləmiş, 26 yanvar 1973-cü ildə müvəffəqiyyətlə müdafiə edərək 23 mart 1973-cü ildə SSRİ AAK tərəfindən texnika elmləri namizədi alimlik dərəcəsi diplomuna layiq görülmüşdür. Bundan sonra müəllif 1973-1980-cı illərdə Azərbaycanda becərilən və yabanı halda yetişən ətirli-ədviyyəli bitkiləri və onlardan səmərəli istifadə olunması məsələlərinin öyrənilməsi ilə məşğul olmuşdur. Eyni zamanda müəllifi xaricdən baha qiymətə alınan ədviyyələrin əvəzedicilərinin hazırlanması problemi də düşündürürdü. Sonralar müəllif oz elmi-tədqiqatlarına tamlı qatmalar üzrə aparılan işləri də əlavə etmişdir. Azərbaycan kulinariyasında istifadə olunan, eləcə də Azərbaycanin bitki xammallarından alınan müxtəlif tərkibli tamlı qatmalar haqqında elmi-praktiki əhəmiyyəti olan tədqiqatlar aparılmış, alınan nəticələr məhdud həcmdə nəşr olunan monoqrafiyalarda və dərsliklərdə öz əksini tapmışdır. Belə tədqiqatların miqyası və həcmi o qədər artmışdır ki, ayrıca kitabın-monoqrafiyanın yazılması zərurəti meydana gəlmişdir. Odur ki, monoqrafiyada həm vətənimizdə becərilən və yabahı halda yetişən ətirli ədviyyə bitkiləri, və həm də xaricdən alınan ədviyyələr haqqında maraqlı məlumatlar toplanmışdır. Ayrıca fəsildə ədviyyə qarışıqları, onların hazırlanması, çeşidi, təyinatı və əmtəəlik göstəriciləri hsqqında geniş və maraqlı məlumatlar toplanmışdır.

Qidanın dad və tamının və keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasında, eləcə də yeyilən qidanın insan orqanizmində tam mənimsənilməsində tamlı qatmaların mühüm fizioloji əhəmiyyəti vardır. Monoqrafiyanın bir bölməsi bitki mənşəli xammallardan alınan tamlı qatmaların əmtəəlik xassələrinin öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Azərbaycan kulinariyasında istifadə olunan spesifik tamlı qatmalar tərəfimizdən ilk dəfə hərtərəfli öyrənilmiş və onların çeşidinin artırılması sahəsində səmərəli elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır. Əvəzolunmaz tamlı qatma olan xörək duzunun növləri, ticarət sortları və keyfiyyət göstəriciləri öyrənilmiş, Apşeronun şoran duzundan yüksək keyfiyyətli yodlaşdırılmış xörək duzunun istehsalı elmi cəhətdən əsaslandırılmlşdır.

Monoqrafiya qida məhsullarının istehsalı, satışı, ətirli-ədviyyəli bitkilərini(ədviyyələri) müxtəlif yeyinti məhsulları istehsalında tədbiq edən praktiki mütəxəssislər, müvafiq ixtisaslar üzrə tədrislə məşğul olan ali məktəb və kolec müəllimləri, elmi işcilər, magistr və tələbələr və hətta evdar qadınlar üçün maraqlı ensiklopedik məlumat kitabı olacaqdır.

Истещсал олунан гида мящсулларынын чешидинин йениляшдирилмясиндя вя кейфиййятинин йцксялдилмясиндя битки хаммалларындан, о жцмлядян ятирли-ядвиййя биткиляриндян, йабаны мейвя-эилямейвялярдян, цзцмдян вя тярявязлярдян alınan ədviyyə və tamlı qatmalardan истифадя олунмасы айры-айры тядгигатчылар тяряфиндян пяракяндя шякилдя юйрянилмишдир. Биз бу сащядя 40 илдян артыгдыр ки, юз тядгигат ишляримизи мцхтялиф истигамятлярдя апарараг, алынмыш нятижяляри вахташыры няшр етдирмякля елми-практики ящямиййяти олан материаллары эяляжяк нясилляря чатдырмаьы гаршымыза мягсяд гоймушуг. Апарылан експеримент характерли ишлярля йанашы Азярбайжанын мцхтялиф бюлэяляриндя битки хаммалларындан истифадя олунмасынын халг тяжрцбяси юйрянилмиш, онлар цмумиляшдирилмиш вя мцасир технолоэийанын тялябляри ясасында йенидян ишлянмишдир. Ейни заманда Азярбайжан милли мятбяхинин хюрякляри, спиртсиз ичкиляри, ширниййат вя чюряк-булка мямулатынын мцхтялиф бюлэялярдя халг тяряфиндян istehlak edilən рянэарянэ чешиди топланмыш, onların щазырланмасы вя ресепти дягигляшдирилмиш və həmin məhsulların istehsalında ədviyyələrdən və bitki mənşəli tamlı qatmalardan istifadə olunması öyrənilməklə, alınan elmi-praktiki əhəmiyyəti olan nəticələr айры-айры елми мягалялярдя вя китабларда няшр олунмушдур.

Битки хаммалынын вя туллантысыз технолоэийанын тятбиги иля бир нечя чешиддя йени гида мящсуллары, о жцмлядян тамлы гатмалар, ядвиййя гарышыглары, цзцм мящсуллары щазырланмыш вя истещсалатда сынагдан кечирилмишдир. Ətirli-ədviyyə bitkilərinin və yabanı meyvə-giləmeyvələrin, eləcə də onlardan alınan мящсулларын кимйяви тяркиби, orqanoleptiki вя физики-кимйяви хассяляри, габлашдырылмасы, сахланылмасы шяраити вя мцддяти юйрянилмиш вя бир сыра елми-практики ящямиййяти олан тяклифляр щазырланмышдыр. Bu мящсулларын туллантысыз технолоэийа ясасында истещсалы вя онларын сямярялилийи мясяляляри юйрянилмишдир.

Тядгигат ишляри вятян алимляринин вя истярся дя харижи юлкя алимляринин биткичилик, цзцмчцлцк, битки биокимйасы, битки мяншяли мящсулларын истещсал технолоэийасы, йейинти мящсулларынын ямтяяшцнаслыьы, ижтимаи иашя мящсулларынын технолоэийасы вя диэяр бу кими елм сащяляриндя апардыглары фундаментал ишляря ясасланараг йериня йетирилмишдир.

Азярбайжан алимляриндян А.С.Сумбатзадя, Я.С.Щясянов, Н.А.Рзайев, Валидя Тутуйук, И.М.Рзагулийев, Я.Я.Ряжябли, И.А.Дямиров, M.Babayev, Ə.S.Əskərov, Q.Rəfizadə, İ.Y.Hacıyev, F.Y. Qasımov, Q.A.Şiriyev və başqalarının, о жцмлядян республикада фяалиййят эюстярян алимлярдян А.А.Гроsгейм, Н.Л.Гурвич, Г.Е.Капинос, Русийа алимляриндян А.А.Покровски, М.И.Горйайев, В.Л.Кретович, Н.И.Козин, А.Ф.Фан-Йунг, В.М.Ковалйев, З.В.Коробкина, Г.Г.Валуйко, A.Г.Морозов, N.P.Brink,Y.A.Lavrov, T.İ.Makarova, S.A.Mokrjetski, A.N.Obuxov, F.S.Tanasienko, S.F.Tolstixina, A.A.Fedorov, Y.A.Flippov, Y.Q.Çijova, E.Q. Çinenova, S.D. Şteynbok, Z.E. Şulman, L.A. Yurçenko вя б., эцржц алимляриндян Ш.К.Чоговадзе, И.З.Йакобашвили, В.Г.Гогийа, V.Q.Puridze вя башгаларынын; xarici ölkə alimlərindən K.Karasava, P.Karrer, K.Kuhn, A.Winterstein və başqalarının елми-тядгигат ишляри вя няшр олунмуш ясярляри вя диэяр мянбяляр юйрянилмиш вя онлардан йарадыжы сурятдя истифадя едилмишдир.

Тядгигатын мягсяди вя вязифяляри. Тядгигатын ясас мягсяди мцхтялиф битки мяншяли xammalların тяркибини вя хассялярини юйрянмякля онлардан мювжуд вя тякмилляшдирилмиш технолоэийа цсуллары иля йени чешиддя ədviyyə qarışıqlarıın, talmlı qatmaların və digər мящсулларын алынмасы, битки хаммалларынын тятбиги иля гида мящсулларынын кейфиййятини вя биолоъи дяйярлилийинин артырылмасы, həmin мящсулларын сахланылмасы заманы баш верян просеслярин юйрянилмяси вя оптимал сахланылма реъимлярини мцяййян етмякдян ибарят олмушдур.

Elmi-tədqiqat işində гаршыда дуран мясялялярин щяллиня наил олмаг цчцн ясас мягсяд вя вязифяляр бунлардыр:

• 
  vətənimizdə becərilən və yetişən ятирли-ядвиййя биткиляринин кимйяви тяркиби вя хассялярини юйрянмяк, онлардан гида мящсуллары истещсалында сямяряли истифадя олунмасыны мцяййян етмяк;
  
• 
  Azərbaycanda becərilən zəfəranın və dəfnə yarpağının əmtəəlik xassələrini daha da ətraflı öyrənmək;
  
• 
  хариждян алынан ядвиййялярин явязедижиляринин щазырланмасы мягсядиля Азярбайжанын ятирли-ядвиййя биткиляриндян истифадянин мцмкцнлцйцнц юйрянмяк;
  
• 
  Азярбайжан кулинарийасында истифадя олунажаг йени ядвиййя гарышыгларынын ресептур тяркибини щазырламаг вя сынагдан кечирмяк;
  
• 
  Азярбайжанын йабаны мейвя-эилямейвяляринин ещтийатыны юйрянмяк вя онлардан Азярбайжан кулинарийасында истифадя олунан тамлы гатмаларын йени чешидinin алынмасы технолоэийасыны ишляйиб щазырламаг;
  
• 
  ətirli-ədviyyəli bitkilərdən alınan ədviyyə qarışıqlarının və meyvə-giləmeyvələrdən hazırlanan tamlı qatmaların тяснифатынын тякмилляшдирилмяси вя дягигляшдирилмяси;
  
• 
  gündəlik qidamızda istifadə oluna xörək duzunun ətəəlik xassələrini hər tərəfli tədqiq etmək və respublika əhalisinin yüksək keyfiyyətli və yodlaşdırlmış duz ilə tam təmin etmək məqsədilə yerli xammal ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması мясялялярини юйрянмяк;
  
• 
  вятян вя харижи юлкя алимляринин битки мяншяли мящсулларын кимйасы, биокимйасы, технолоэийасы вя ямтяяшцнаслыьы сащясиндяки елми вя тяжрцбяви наилиййятляриndən və öz tədqiqatlarımızın nəticələrindən йцксяк елми вя методики сявиййядя истифадя etməklə илк дяфя Азярбайжан дилиндя «Ədviyyələr və tamlı qatmalar» mövzusunda sanballı əsər щазырлайыб няшр етдирмяк.
  

• 
  илк дяфя Азярбайжанда йетишян зяфяранын кимйяви тяркиби, ясасян дя ефир йаьынын вя бойа маддясинин кямиййят вя кейфиййятжя тяркиби юйрянилмиш вя онларын мцхтялиф шяраитдя сахланылмасы заманы тяркибинин дяйишмяси, сахланылма шяраити вя мцддяти мцяййян едилмишдир;
  
• 
  dəfnə yarpaqının kimyəvi tərkibi,istehsalı, saxlanılması zamanı tərkibində baş verən dəyişikliklər, eləcə də dəfnə yarpağının hiqroskopikliyi юйрянилмишдир;
  
• 
  Азярбайжанда йетишян ятирли-ядвиййя биткилярин müxtəlif növləri öyrənilmiş və onlardan хариждян алынан ядвиййялярин явязедижиси кими мцхтялиф ядвиййя гарышыглары шяклиндя истифадя едилмяси тяклиф олунмушдур;
  
• 
  йабаны мейвялярдян йени чешиддя тамлы гатмалар щазырланмыш, онларын тяркиби, тяйинаты, сахланылма шяраити вя мцддяти юйрянилмишдир;
  
• 
  илк дяфя тамлы гатмаларын тяснифаты ишляниб щазырланмыш вя бунлар дярс вясаитляриндя вя дярсликлярдя юз яксини тапмышдыр;
  
• 
  yüksək keyfiyyətli və yodlaşdırılmiş xörək duzu istehsal etmək məqsədilə yerli xammal ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması üçün elmi əsaslandırılmlş tövsiyyələr hazırlanmışdır.
  

Азярбайжанда бежярилян ятирли-ядвиййя биткиляри юйрянилмякля йени чешиддя ядвиййя гарышыгларынын ресепти щазырланмыш вя сынагдан кечирилмишдир. Ейни заманда хариждян алынан ядвиййялярин вятян ядвиййяляри иля явяз едилмясинин мцмкцнлцйц мцяййян едилмишдир.

Азярбайжанын йабаны мейвя-эилямейвя ещтийаты юйрянилмиш вя онлардан гида мящсуллары, о жцмлядян тамлы гатма кими истифадя олунан йени мящсуллар алынмышдыр. Бу мящсулларын истещсал технолоэийасы ишляниб щазырланмыш вя истещсалата эюндярилмишдир.

Азярбайжанда йетишян цзцмdən йени чешиддя йейинти мящсуллары алынмасынын технолоэийасы ишляниб щазырланмыш, мювжудлар ися тякмилляшдирилмишдир.

1. 
   Ятирли-ядвиййя биткиляринин kimyəvi tərkibi və
   

Ятирли-ядвиййя биткилярини йетишдийи иглим шяраитиня эюря 4 група бюлцрляр: тропик, субтропик, мцлайим иглим шяраитиндя вя щяр йердя йетишян ятирли-ядвиййя биткиляри. Ятирли-ядвиййя биткиляри 30-дан чох ботаники фясиляйя аид олан 159 нювдян артыг биткини ящатя едир. Жянуб зонасында бунларын нювц даща чохдур. Щямин биткилярдян тябабятдя, йейинти сянайесинин мцхтялиф сащяляриндя, техникада, ятриййат-косметика сянайесиндя истифадя олунур. Ятирли-ядвиййя биткиляринин тяркибиндя ефир йаьлары, глцкозидляр, алколоидляр, бойа маддяляри, фитонсидляр вя с. маддяляр вардыр.

Дцнйада 120 нювдян чох ятирли-ядвиййя биткисиндян ефир йаьы алыныр. МДБ-дя 40 нювя гядяр ятирли-ядвиййя биткисиндян ефир йаьы истещсал едилир. Бир нечя нюв ефир йаьынын истещсалына эюря МДБ юлкяляри дцнйада габагжыл йерлярдян бирини тутур. Мясялян, дцнйада истещсал олунан кешниш йаьынын 90%-и, адачайы йаьынын 70-75%-и, гызылэцл йаьынын 60%-и бу бюлэянин пайына дцшцр.

Истещсал олунан ефир йаьынын 90%-и ятриййат-косметика сянайесиндя истифадя едилир. Жиря, кешниш, ятиршащ, лаванда, наня, гызылэцл вя башга ефир йаьларындан щям дя ятирли маддяляр (линалоол, эераниол, ситрол вя с.) алынмасында истифадя едилир.

Ятирли-ядвиййя биткиляриндян гурудулмуш щалда ят вя балыг сянайесиндя, чюряк-булка вя гяннады сянайесиндя, консерв сянайесиндя, ликюр-араг вя шяраб сянайесиндя вя еляжя дя кулинарийада истифадя олунур.

Гейд етмяк лазымдыр ки, консерв вя йейинти сянайеси илдя 800 тондан чох ядвиййя сярф едир. Бунун 20%-и вятянимиздя битян, 80%-и ися хариждян эятирилян ядвиййянин щесабына юдянилир. Ящалинин гидасында истифадя олунан ятирли-ядвиййя биткиляринин ясасыны хариждян алынан ядвиййя тяшкил едир. Йейинти сянайеси ишчиляри хариждян алынан ядвиййяляри йахшы таныдыглары щалда, йерли ятирли-ядвиййя биткиляри щаггында мялуматлары чох аздыр. Лакин йерли ятирли-ядвиййя биткиляринин юйрянилмяси, онларын йейинти мящсуллары истещсалында тятбиги вя хариждян алынан ядвиййянин явязедижиси кими истифадя олунмасы бюйцк игтисади сямяря веря биляр.

Тяркибиндя ядвиййяли вя ятирли маддяляр, еляжя дя бойа маддяляри олан мцхтялиф биткилярин айры-айры щиссяляриндян гурутма йолу иля алынан мящсула ядвиййя дейилир. Ядвиййялярин дяйяри онларын тяркибиндя олан ефир йаьларынын, глцкозидлярин вя алкалоидлярин мигдары иля мцяййян олунур. Йейинти мящсулларынын емалы заманы онлара лазыми мигдарда ядвиййя ялавя етдикдя, щямин мящсулларын дады вя ятри йахшылашыр. Бу, иштащанын артмасына, синир системинин гыжыгланмасына, ширя ифраз едян мядя вя баьырсаг вязиляринин фяалиййятинин артмасына сябяб олур. Бундан башга, йейинти мящсулларынын тяркибиня гатылмыш ядвиййя вя тамлы гатгылар онларын йахшы сахланылмасына да мцсбят тясир эюстярир. Гидайа гатылан ядвиййя хош ятри вя дады иля иштащаны артырыр, организмя гябул олунан гиданын йахшы щязм олунмасыны вя тез мянимсянилмясини тямин едир.

Рус физиологу И.П.Павлов вя онун шаэирдляри тяряфиндян мцяййян олунмушдур ки, ядвиййялярин тяркибиндя олан кимйяви маддяляр, о жцмлядян ефир йаьы, алкалоидляр, глцкозидляр ясяб системиня тясир едир вя щязм вязиляринин фяалиййятини артырыр.

И.П.Павлов йемяклярин тамлы олмасына бюйцк ящямиййят веряряк гейд етмишдир ки, адамларын зювгц мцхтялиф олса да, йемякдя тамлы маддялярин олмасы цмуми бир тялябат сайылыр, йемяйя ялавя едилян ядвиййя, йемякдян габаг верилян гялйаналтылар, ясасян иштащаны артырмаг цчцндцр. Демяли ядвиййянин инсан организми цчцн бюйцк физиолоъи ящямиййяти вардыр.

Бязи ятирли-ядвиййя биткиляри витаминля зянэиндир. Гырмызы истиотун тяркибиндя 9-12 мг% провитамин А (каротин) вя 380 мг%-я гядяр Ж витамини вардыр. Гытыготунун тяркибиндя 100-250 мг% Ж витамини вардыр. Бир чох ядвиййяляр фитонсид хассяйя малик олмагла антисептик маддя адланырлар, чцнки онларын гидада олмасы микроорганизмлярин щяйат фяалиййятини дайандырыр вя йа тамамиля мящв едир. Зиря, жиря вя шцйцд гиданын щязминдя зярярли гыжгырмаларын гаршысыны алыр. Лакин ядвиййянин нормадан артыг ишлядилмяси организм цчцн зярярлидир. Чцнки онларын тяркибиндя гцввятли тясир габилиййятиня малик глцкозидляр вя алкалоидляр вардыр. Она эюря дя, хцсусян ушагларын вя хястялярин гидасында ядвиййядян чох истифадя едилмясиня ижазя верилмир.

Ятирли-ядвиййя биткиляринин бактерисид вя антиоксидляшдирижи хассясини нязяря алараг онлардан консервляшдирмядя дя эениш истифадя едилир. Ятирли-ядвиййя биткиляри консервляшдирилмиш мящсулун дад вя ятрини йахшылашдырмагла бярабяр, орада эедян бязи хошаэялмяз гыжгырмалары тюрядян микробларын вя чцрцдцжц бактерийаларын фяалиййятини дайандырыр.

Зяфяранын тяркибиндя орта щесабла 0,8% ефир йаьы, 3,5% бойаг маддяляри вардыр. Цмуми ефир йаьынын 40%-ни сафранал (Ж₁₀Щ₁₄О), 26,5%-ни нитропиненол, 5,5%-ни нонил спирти тяшкил едир. Бунлардан башга зяфяран ефир йаьында 24-дян чох мцхтялиф терпенляр, спиртляр, кетон вя алдещидляр вардыр. Бойа маддясинин ясасыны гырмызы рянэли кротсин тяшкил едир. Зяфяранын тяркибиндя каротиноидлярдян -, - вя - каротин, ликопин, азафирин, зеаксантин вардыр. Зяфяран телляриндя Б₁ вя Б₂ витаминляри дя вардыр.

Мускат жювцзцнцн тяркибиндя 8-12% ефир йаьы вардыр. Ефир йаьынын тяркибиндя пинен вя камфен (80%), линаллол, эераниол, сафрол, терпинеол, миристин туршусу (Ж₁₄Щ₂₈О₂) вардыр. Мускат чичяйиндя ися 6-12% ефир йаьы олур.

Гара истиота кяскин ажы дад верян маддя алкалоид пиперин вя пиперидиндир. Онун тяркибиндя 1,2-3,6% ефир йаьы вардыр. Ефир йаьы тяркибжя - вя - пинен, лимонен, кариофилен, дещидрокарвеол пиперонал (Ж₈Щ₆О₃), фелландрен вя сексвитерпенлярдян ибарятдир.

Пиперин (Ж₁₇Щ₁₂НО₃) 7,3%-я гядярдир. Пиперинин щидролизиндян 0,8%-я гядяр пиперидин (Ж₅Щ₁₁Н) ямяля эялир. Пиперин кристал шяклиндя маддя олуб суда чятин, спиртдя асанлыгла щялл олур.

Ятирли истиотун тяркибиндя 3-4% ефир йаьы вардыр ки, бунун да 60-80%-и евэенолун (Ж₁₀Щ₁₂О₂) вя она йахын фенолларын пайына дцшцр. Бу ефир йаьы михяк, мускат эювцзц вя дарчын ефир йаьына охшар ятир верир.

Ванил мейвясинин тяркибиндя олан глцкованилин глцкозиди - глцкозидаза ферментинин тясириндян парчаланараг глцкоза вя ванилиня (Ж₈Щ₈О₃) чеврилир. Бунун чох ятирлилийи сярбяст ванилинин олмасыдыр. Ванилин тяркибиндя гурулушжа ванилиня охшар пиперонал (Ж₆Щ₆О₃) маддяси дя олур, лакин ванил ятриня малик дейилдир. Ванилин маддясинин мигдары 0,75%-дян 2,9%-я гядярдир.

Щилин тохумунда ефир йаьынын мигдары 3-8%-я гядяр олдуьу щалда, габыг щиссядя 0,1-0,7%-дир. Габыг щиссядя 28-31% селлцлоза вя 12-15% минераллы маддя вардыр. Щил ефир йаьынын ясасыны - терпинеол, - лимонен, синеол, терпиналасетат тяшкил едир. Щил гурудужу хассяйя маликдир, бядяня истилик верир, щязми йахшылашдырыр, цряйи вя мядяни мющкямляндирир, ящвал-рущиййяни йахшылашдырыр. Тяр ийини апарыр, аьыз тохусуну ятирляндирир. Щилдян мядя газы, црякбуланма, гаражийяр аьрысы, бюйряк хястяликляри заманы истифадя етмяк мяслящятдир. Ону тоз щалында буруна чякяряк асгырмагла мцхтялиф баш аьрыларыны сакитляшдирмяк мцмкцндцр.

Михякдя ятирли маддялярин мигдары 15-20%-я гядярдир. Ефирй аьы ясасян чичяйинин йухары щиссясиндя (18%) епидермис тябягясиндя топланмышдыр. Сцтунжуг щиссядя ися 5-6%-дир. Михяйин тяркибиндя олан ефир йаьынын ясасыны евэенол (70-90%) маддяси тяшкил едир. Михяйин дяйяри евэенолун (Ж₁₀Щ₁₂О₂) мигдары иля юлчцлцр. Бу аьымтыл-сары рянэли дуру майедир. Суда щялл олмур, цзви щялледижилярдя ися йахшы щялл олур.

Дарчынын тяркибиндя 1,5% ефир йаьы вардыр. Ясасыны дарчын алдещиди (65-70%) тяшкил едир. Бундан башга дарчынын тяркибиндя евэенол, бензалдещид, симол, щидродарчын вя кумин алдещиди, фелландрен, камфен, кариофиллен вардыр.

Зянжяфил кяскин хош ятря вя йандырыжы тама маликдир. Тяркибиндя 1,5-3,5% ефир йаьы вардыр. Ясасыны щингерол (Ж₁₇Щ₂₆О₄), сингеберен (Ж₁₅Щ₂₄), камфен, фелландрен вя сингиберол спирти тяшкил едир.