«Қилы заман» және Алаш идеясы «Бір ел – бір кітап»

Өйткені, «Қилы заман» әфсанасы күліп отырып емес, күрсініп отырып оқитын тағдыр мен тарих тәпсірі. Өйткені, Шыңғыс Айтыматов дәл тауып айтқандай, «сорына қарай көтеріліске шығып, сонысы үшін қан жоса қырғынға ұшырап, туып-өскен жерінен қуылған қарапайым халықтың қасірет-қайғысын ет жүрегі езіле отырып айтып берген мұндай шығарманы шығыс әдебиетінен ғана емес», батыс әдебиетінен де кездестіре алмайсыз.

Өйткені Мұхтар Әуезовтің дүниеден өтерде қойған бұл тағдырлы сұрағына әлі жауап қайтарылған жоқ.

Ленинград қаласының Васильев аралындағы пәтерінде, көрші бөлмеде тұратын қазақ ұлтының көсемі Әлихан Бөкейхановтың демін сезіне отырып жазған отыз жасар жігіттің халықтық жоқтауындағы ол өксік – бүгін де арылған жоқ, олардың қабырғасын қайыстырған қасіреттің дауасы – бүгін де толық емделмей отыр, оларды алаңдатқан қауіп – бүгін де толық сейіле қойған жоқ. «Қилы заманды» оқып отырып көшпелі қазақ, қырғыз халқының арғы-бергі тағдырын төбе құйқаңыз шымырлай отырып еске аласыз. Ш.Айтматовтың пікіріне жүгінсек, мұндағы тарих тауқыметіне ақпан мен қазан төңкерістері тосқауыл қоймаса, «мүмкін сіз бен біз бүгін болмас па едік», кім білсін.

Иә, «Қилы заманда» ұлттың не өмір сүруі, не жойылуы, не туған жердің топырағында қырылып қалу, не жат жерге жылыстап қоныс аудару мәселесі көтерілді. Сондай ауыр да қасиетті тарихи шындықты Мұхтар Әуезов алаш идеясымен суара отырып, әлемдік кеңістіктегі көркем шындық деңгейіне жеткізді. Мұндағы тарихи және көркемдік нысаналардың қазақ ұлтының тағдырымен тістесе тамырласып жатқандығы сондай, ондағы суреттелген тағдыр тауқыметін бүгінгі күннің шындығынан мүлдем ажырата алмайсыз. Кеңес кезеңін былай қойғанда, мұндағы көтерілген тарихи-көркем трактовкалар.тәуелсіздік тұсында да шеменді күйінде қалып отыр.

«Қилы заманда» суреттелген алаш идеясы және оның мемлекеттік басты бес идеясы қазір де өмірлік күшін сақтап, шешуін күтіп отыр. Қазақтың жерін жоқтап, елін түгендеп, құтын құттаған, тілін тұщытып, иманын үйірген, салауат пен ғадауатқа шақырған «Қилы заман» сияқты шығарма қазақтың көркем ой әлемінде жоқ. Тарихи шындық ретінде, оның қайталанбауын аллададан тілейміз, бірақ оны өткен өмірдің ақиқатымен салыстыра қабылдауға міндеттіміз.

Алаштың басты идеясы – жер, жер және жер. Өйткені жерсіз отан жоқ. Жерсіз ұлт – күн көріс тамырынан айырылған жетім ұлт. Сол сияқты «Қилы замандағы» эпостық трагедиялық ауқым мен орасан екпінде бейнеленген басты идея да – Жер және жер. Сол жер үшін күйінген жұрт өкілі Тұрлықожа Айттөбедегі анттасудың тұсында Ақжелкеге:

«Қилы заманда» көтерілген алаштың жер туралы идеясы тәуелсіздік алған соң да шешілген жоқ. 1991-2001 жылдардың арасында Әуезов айтқан қиялдың мұнары айығып, шынайы дидары көрінгендей еді. Аяқ астынан тура «Қилы замандағының» керін тағы құштық. Тағы да тура «Қилы заманда» ««Жерді алды, қонысты алды. Күн көріп отырған суды алды. Өз жерімізді өзімізге сатты, деп жазылғандай, жерді сатты. Кім сатты? Жерді саттық.Кімге саттық? Өз үйімізді саттық, айналып кеп өз үйімізді өзімізге сатты. Жерге кім ие болды? Әйтеуір қазақ емес. Жер кімнің қолында қалды? Лужковтың ба, Терещенконың ба, Кулагиннің бе, Мадиновтің бе? Жерсіз қалған кім? Тағы да қазақ.

Демек осыдан сексен жыл бұрын «Қилы заманда» көтерілген бұл тарихи-көркем шындық, бүгінгі күнде өмір шындығы ретінде қалып отыр.

Алаш идеясының екінші бір тарлауытты тамыры – жер байлығы болатын. Ол идея бойынша жердің үстіндегі, астындағы, аспанындағы қазынаның барлығы да қазақ халқының мұқтажы үшін игерілуі тиіс еді. «Қилы заманда» бұл байлықты кімнің игеріп жатқанын:

Осы өмірлік шындықтың бүгінгі өмірлік шындықтан еш айырмасы жоқ. Тек көмейлілердің кеңістігі кеңейген, адресаттары мын тұрған Түркістан мен Сібір емес, Сеул, Брюссель, Калькутта, Лондон, Иерусалим, Мадрид, Техас, Рио де Жанейро, Шанхай, Коста Рика... Сол сияқты «алтынды күреп әкетіп жатқан жоқ», состав составымен жұтып жатыр. «Қилы заманда» қазақтың байлығын «еміп отыр» десе, енді ел емшегін де, жер емшегін де қаната кеміріп, қазып, үңгіп, бауырын тіліп жатыр

Ай демекші, «Қилы замандағы» Жәмеңке абыздың: «Ай туар жақтан Ай қалқан бізге, Күн туар жақтан Күн қалқан бізге!» – деген толғауындағы Аспан мәселесін бүгінгі күнмен салыстыратын болсақ, иелігіміздін құнын келмеске кеткен «Казсатпен» де өлшей алмайтын болдық. Оған қазір халық арасында айтылып жүрген:

Братанды да ұмыт,

Протонды да ұмыт,

Бір Отан болайық! – деген өлең толық жауап береді ғой деп ойлаймын.

Осы үш жолда шынымен де халықтың ызалы әжуасы бар. Шындығында да бізге, «Қилы замандағы» ұлы идея – бірлік керек. Ел ішінен жау іздегендей болып, өзіне-өзі оппозиция іздеп, өз ішінен өзі оппозиция сайлап, ерігетіндей ұлттық тұтастыққа әлі жете қойған жоқпыз Демек, бұл ретте де «Қилы заман» өзінің көркемдік жағынан ғана емес, тарихи–саяси мағынасын жойған жоқ.

Алаштың төртінші идеясы тіл мен иман, азаматтық, елдік қасиет пен рух болатын. Мұхтар Әуезов Оспан тілмашқа мінездеме бере келіп:

«Бойға сіңген дағды бойынша қызметке қызметке кіріскеннен бергі көздеген нысана – мал мен атақ, жылы, жайлы орын табуға ғана арналғандықтан, бұнда да сырт көрініс болмаса, ішінде құралған негізді пікір, бағыт жоқ еді. Ел қамы, көп мұңы дегеннен, « Қалың жұрт тұрмысына жайлы, жайсыз болар ма?» – деген сұрақтардан бұның басы да, жүрегі де аман болатын әйтеуір!» – деп суреттегеніндей, құдайға шүкір, ел, тіл, дін деген мәселелерден біздің деніміздің деніміз таза.

Әкенің сөзінен баласы бас тартып туған заманға кез болдық.: Әкесі: «Ел болайық!» – десе, баласы – «Қазақстан – болайық» – дейді. Әкесі: «Қазақ мемлекетін құрайық» – десе, баласы – «Азаматтық қоғам құрайық» – дейді. Әкесі:«Алматы» – деп жазса, баласы: «Алма-Ата» – деп атайық деген күнге жеттік.

Міне, «Қилы замандағы» бұл мәселе де әлі ұзақ жылдар бойы көркемдік құнын ғана емес, тарихи миссиясын да сақтап қалатын жайы бар.

1921 жылғы Бүкілқазақтық екінші құрылтайда Смағұл Сәдуақасов пен Мұхтар Әуезов ашаршылыққа қарсы арнайы жиын өткізіп: «коммунист – колонизатор» деген термин енгізіп еді. Құдайға шүкір, дәл қазір колония да, колонизатор да жоқ. Бірақ рухани колонизаторлықтан әлі құтылғамыз жоқ. Ол колонизатор біздің өз ішімізде, ол – осы отырғандардың әр қайсысының көрші – қолаңдары, ересегі емес – ергенектісі. Өз басымнан мысал келтірейін. Осыдан он бес күн Алматыдағы Бағанашылдағы менің саяжайымның ауласында ойнап жүрген көршімнің 5-6 жасар колонизатор баласы маған: Соңғы №№№ Тәуелсіздіктің 17 жылына №№№ алты жасара орыс баласы №№№№№№

– Ей, ты... Почему на русском языке не говоришь. Я Вас не понимаю! – дегені.

О, Алла! Дымым шықпай қалды. Әкесінің мінезі қатал еді, қолы бата тиер деп үндемедім. Ал осылай тәлім беріп отырған шешесіне не бетімді айтамын.

«Қилы замандағы» Жәмеңке абыздың: «Ұрпағыңның ұрпағына аманат албан баласы!» – деген өсиеті есіме түсіп, ішімнен:

– Иә, мен колонияда өскен адаммын. Оның менен талап етуі орынды. Тек ол бұл талапты немереме қоймаса екен! – деп тіледім.

Демек, «Қилы заманда» көтерілген рухани бостандық мәселесі туралы көркемдік шындық, біздің өміріміздегі өмірлік шындық ретінде өмір сүріп отыр.

Рухани бостандық – ұрпаққа аманат қалдырумен шешіле қоятын оңай мәселе емес.

«Қилы заманда» жеріне жете суреттелген жаппай жазалаудың құрбандары туралы айтпай –ақ қояйын. Тек сіздердің назарыңызға архивтегі мына деректі ұсынамын.

“1916 жылы 16 октябрьде мәртебелi ағзам, Түркістан аймағының генерал-губернаторы, генерал-адъютант А.Н.Куропаткин мырзаның төрағалығымен өткен кеңестiң протоколы:

Бұл мәжiлiс аяқталғаннан кейiн 4 күннен соң Жетісу облыстық әскери губернаторы, генерал-лейтенант Соколов-Соколинский (Фольбаум – Т.Ж.) мынадай бұйрық шығарды: “Аймақтың ең үлкен ұлығының ерекше нұсқауына байланысты көтерiлiс кезiндегi... шығынды ереуiлшiлерден тартып алынған заттарды сату арқылы толтыру керек. Оған мыналар жатады: киiз үйлер мен там үйлердiң барлығы, қыстаулар, орман-тоғай, егiн, шабылған шөп, орман шикiзаттары, т.б. бәрi-бәрi... Мұндай заттардың мөлшерiн, бағасын анықтап, сату үшiн Верный, Пішпек, Пржевальскi және Жаркент уезiнде “1916 жылғы көтерiлiс кезiндегi шығынды жабу және оның мөлшерiн анықтайтын облыстық комитет құрылсын.”

Міне, бұл “Қилы заманда” айтылатын “облыс әкiмдерiне тапсырылған бұйрықтың орындалу жайы, кәрi жандаралдың жарлығы.

Ал осы Куропаткинге өткен жыл ескерткіш орнаттық. Оған Жетісу мен Түркістан казактарының әскері, атамандары, дін басы, Ресей елшісі қатысты. Таяудағы «Жас алаштың» хабарына қарағанда енді қылышын жалаңдатып, қаруын сайлап жатқан көрінеді.

«Қилы заманда» осындай қорлыққа көнген тілмәшті Мұхтар Әуезов:

«Сол бетпен қара жолмен келе жатып, жәрмеңкеден бес-алты шақырымдай жер шыққанда жол жанында сұлап жатқан көп кісінің өлігін көрді. Әр жерге әр қайсысы шашылып, әр күйде жығылған екен...Осылардың жанынан жемтік жағалаған бұралқы иттей болып: ой, адамшылық бұралқысы – тілмәш өтті...Мыналарды қырып салған ұлықтың артынан сүмеңдеп кетіп бара жатқан – албан баласы, білім бар оқыған қазақ» - деп кейіп баяндайды.