Исламияттың ТҮркістанда таралуы және иран мәдениеті

Мұртаза Жүнісұлы БҰЛҰТАЙ

Жә, Орта Азияның байырғы тұрғындары – парсы, соғды және түркілердің барлығын арабтар мұсылман қылды деген дұрыс пайымдау болмайды. Тарихи деректер мен уақиғалар желісіне қарайтын болсақ, арабтар бастаған дін насихаттау уазифасын соғдылардың және кейінірек түркілердің алып кеткенін байқаймыз. Демек, Орта Азия халықтарының тұтас мұсылмандықты қабылдауына атсалысқандар негізінен соғдылар, ал шындығына келгенде түркілер болды. Түркілердің сонау Әмәуи билігі тұсында бастаған саяси-әскери үстемдігі, Аббас әулеті тұсында ресми сипат алды. Мисалы, халифа Мұғтасымның кезінде (833-842) түркілердің атақ-даңқының өскені соншалық-кім, халифаның ең сенімді қолы (мұхафыз фирқасы) тұтасымен 4000 түрік сарбазынан құралған-ды.[1]

Алайда, ирандықтар мен түркілердің қарым-қатынастары Исламнан бұрынғы ғасырлардан, көне дәуірлерден-ақ басталғаны әйгілі. Сондықтан, алдымен Исламнан бұрынғы дәуірлердегі Иран-Түркістан қатынастарына шолу жасағанымыз абзал.
1-) ИСЛАМНАН БҰРЫНҒЫ ИРАН-ТҮРКІСТАН ҚАТЫНАСТАРЫ
Хорезiмдегi Су-йарған қазбалары миладтан (эрадан) бұрынғы II мың жылдықта аталған өңiрдiң Иран мәдениетi шеңберінде болғанын аңғартады.[2] Зерттеушілер андроновшыларды салған суреттеріне, әдет-салттары мен басқа да белгілеріне қарап, үнді-иран халқы деп тұжырымдайды.[3] Ғалым С.Б. Толстовтың пiкiрiне қарағанда мәзкүр кезеңде Түркiстан және Хорезiм аумақтарын Иран қауымдары жаулап алған-тұғын.[4]

Жiбек жолы саудасын бақылауға алған кейбiр хұн ханзадалары сауда айналымына да тәсiр жасап тұрған. Сол кездiң өнер туындыларында қытай һәм иран нақыштары, хайуан (аң) бейнелерi басымырақ болды.[5] Аландардың көне Иран мәдениетінің ықпалында болғаны археологиялық қазбалардан анықталған.[6] Халқы ирандықтар болған Ферғананың сәйгүлiктерiнің атағы күллі құрлыққа таралған-ды. Ферғана батыс жақтың, әсiресе, Иран мәдениеті тәсiрлерiнiң Орталық Азияға шығатұғын қақпасы едi.[7] Ферғана тұрғындары Иран тектi саудагер халықтар едi.[8] 659 жылға дейiн осы өңiрде Құшан мәдениетiнiң өктем екендiгi аңғарылады. 659 жылдан кейін түрiк әсерi айқын бола бастайды.

Сақ мәдениетін зерттеуші ғалымдар оны Иран (Ахемен және Бактрия) және Қытай мәдениетінің (Чжоу және Хан) тәсірінде қалыптасқан деп есептейді.[9] Сақтардың нақты қай тiлде сөйлегенiн ашып айту қиын да даулы мәселе. Ғалымдар олардың басым көпшiлiгi иран тiлдi еді деседi. Алайда, кейбір солтүстiк сақ тайпаларының түркi тiлдi болуы әбден мүмкiн. Қазiргi қазақ тiлiнiң сөз қорында парсы тiлiнен енген мыңдаған сөздердiң болуы, осы иран тiлдi сақтар мен соғдылардың түркi тiлдi халықтарды қалыптастырған тайпалардың құрамына кіргендігінен. Қазақ тiлiне енген араб және парсы сөздерiн айыра тану онша оңай емес. Кiрме араб сөздерiн ажырату парсы сөздерiнен гөрi оңайырақ. Мисалы, қалам, кiтаб, ғылым, мектеп, мұғалім, бәрекелдi, дұға, аруақ, тағам, мәдениет, саясат, несие, қарыз т.т. араб тiлiнен енген сөздер.

Парсы тiлiнен енген кейбiр сөздер; дос, дұрыс, рас, мас, нан, ас, әр, еш, кей, дастархан, сенбi (күн атаулары), хана, пәлi, Құдай (Хұда), наурыз, жат, жады, жәдiгер, шара т.т. қазақ тілінің үндестік заңдылығына муафық болдырылған. Парсы тiлiнің -кер, -паз, би-, не- сықылды жұрнақтары арабша, парсыша, түрікше және мұңғұлша сөздерге тiркелiп, әр алуан жаңа сөздерді жасауға септiгiн тигiзген. Мәселен, талап-кер, жауап-кер, айып-кер, жауын-гер, айла-кер, сот-қар, қи-қар, ас-паз, өнер-паз, жар-нама, жыл-нама, шабан-доз, жатақ-хана, ауру-хана, ас-хана, iс-хана т.т. Сондай-ақ, парсы тiлiнiң болымсыздық жұрнағы би-, бей-, на-, не-, қазақ тiлiндегі көптеген сөздерде пайдаланылады; бей-бақ, бей-ғам, бей-шара, бей-таныс, бей-мәлiм, бей-тарап, на-хақ, на-мәрт, не-ғайбыл, на-құрыс, на-разы т.т. Осындай қосымшалардың, әсiресе түркi тiлiнiң заңдылығына жат сөз алды жұрнақтарының ауысуы бола бермейтiн құбылыс; “Бұл аса зор мәдени тәсiрдiң, ұзақ ғасырлар бойғы сiңiсудiң нәтижесi болса керек. Сондай-ақ, түркi халықтарының, соның iшiнде қазақ халқының құрамына енген иран тiлдi халықтардың тiлдерi арқалы енген болуы ләзiм” дейді көрнекті ғалым Нығмет Мыңжанұлы.[10] Нақты түркі сөзі “шешектің” орнына парсыша гүл сөзін алғанымыз сықылды, өзбек ағайындардың еттің орнына “гөш”, түрік ағайындардың қараның орнына “сияһ” деп айтатұғыны, түрік тіліндегі “етпектің” орнына “нан”, “яғының” орнына “май” сөздерін қолданатұғынымыз, міне, сондықтан. Қазақыстанның бас қаласының парсы тіліндегі “Астана” сөзімен аталғаны да Иран мәдениетінің ежелден келе жатқан тәсірінің әлде де күшті сезілетінін көрсетсе керек.

Түрiк мәңгітас ескерткіштерінде[11] шад, қатын, тигин (тегін), тархан сықылды иран сөздерінің[12] кездесуі көне түріктердің парсылармен етене араласқанын дәлелдейді. Шад сөзі көне парсы диалектісінде діни билеуші, қасиетті билеуші мағнасындағы “пат” сөзінен хасіл болған “шад” формасы – бек (князь) деген мағнада. Түріктер соғдылармен қатар VI ғасырда Жібек жолы саудасының бас кейіпкері болған-ды. VI ғасырдың екінші жартысында соғды Маниахтың басшылығында Бизантияға барған түрік елшілігі ұрымдықтармен тіл табысып, Ыстамбұлда 100 саудагер қонақтайтын “Митата” деп аталатын арнайы махалла жасауға рұқсат алған-ды.[13]

Пазырық (м.б. V-III ғғ.) қорғандарында табылған, бүгінге шейін бұзылмай, шірімей жеткен нәрселерден сақтардың о дүние туралы сенімдерінің Мысыр, Грек уә Иран инаныштарының араласқан формасы екендігін байқаймыз; мисалы, табыттың бетін жапқан жаулықтағы қораз суреті отқақұлдықтың белгісі. Қораз (әтеш), Авеста дінінде, яғни, зороастризмде ұйқыны қуатын періні тәмсіл етеді. №5 қорғанның қабырғасындағы түскигіздегі суретте гректің ажал тәңірісі Артемис пен оның атты адам кейпінде бейнеленген қызметшісі Мегабизес көрінеді.[14]

VIII-XII ғасырларда мықты өркениет орнатқан ойғырлардың Қытай, Үндi, Тохар мәдениеттерімен қатар Иран мәдениеттерінен де қатты тәсiр алғаны байқалады.[15]

Олкотт көне үйсіндерді түркі тілді, бірақ мұңғұлтекті халық дейді.[16] Кейбір ғалымдар оларды Шығыс Иран халықтарына жатқызады.[17] Ғалым А.Н. Бернштам миладтан (эрадан) бұрынғы қаңлыларды түрiк тiлдi деп болжайды.[18] Ал, көпшiлiк зерттеушiлер қаңлыларды солтүстiк Иран халықтарына жатқызады[19] да олар миладтан (эрадан) кейінгі V ғасыр шамасында Сейхұнның (Сырдария) ар жағындағы түркi тiлдi тайпалардың әсерiне ұшыраған деген пікірді жақтайды.[20] Қаңлыларды иран тілді халықтарға жатқызған Б.А. Литвинскийдің пiкiрiнше қаңлылар және олармен туысқан сармат тайпаларының ыдыстарында қой бейнесiнiң жиi кездесуi тiкелей зороастризмге байланысты, үйткенi, қой отқақұлдықта тәңiрдiң нәрселенген (инкарнация, мүжәссәм) халi едi.[21]

Енисей аңғары қырғыздардың ежелгi мекені. Орыс археолог А.В. Адрианов Минусинскіден 60 шақырым солтүстiктегі Оғылақты деген жерде, миладтан бұрынғы II ғасырға тән 9 мазарды ашқан.[22] Өлiктердiң барлығы да мұмияланған һәм беттерi маскамен жабылған, мол мөлшерде қытай жiбек маталары табылған. Профессор Таллгрен маскаларды Иран тәсiрi деп санайды. Ал, өлiктердi өртеу де Иран сектасы Маздеизмнiң ықпалы.[23] Кейiнірек осы өңiрдi мекендеген қырғыздар да өлiктерін өртеуші еді. Табылған заттардан қырғыз мәдениетiнiң көне сақа және иран-қытай мәдениеттерiнiң тәсiрiнде болғаны байқалады. Көптеген иран-қытай тауарларының табылуы осының айғағы.

Арыс маңайындағы Шығанақ-Сай орнында табылған VI-VIII ғасырларға тән қанқа сүйектерi андронов адамы түрiне жататұғын бракисефальдық типтегі адамдардікі.[24] Қарахан патшалығы дәуірі мазарларындағы сүйектер де оғыз типтi болған. Мұнда бiтiк (қысық) көздiлер азғантай,[25] үйткені VII-VIII ғасырларда Жетiсу өңiрiн иран халықтарына жататын соғдылар қоныстанған.[26] Соғдылар доликосефальдық Ақтеңiз (Жерорта теңізі) нәсiлi едi.[27] Олар мәдениет, өнер һәм тiл жағынан Иранның әсерiнде болды.[28]

Құдырге қорғандарында Енисей қырғыздары мен түрiктердің жолбарыс тасуирлері[29] және киiк аулау сахналары бейнеленген суреттер табылған.[30] Кейбiр орыс археологтардың пiкiрiне қарағанда, осы аң аулау көрiнiстерi Орта Азияға зор мәдени тәсір жасаған ирандық Сасанилердiң[31] (224-651) әсерi. Үйткенi, Құдыргедегі сұлбалардың тасуирі (бейнелеу тәсілі) со кездегi Сасани патшасы II Хұсраудың (Хосроу) аң атып жатқаны бейнеленген Таки-бұстан тастарындағы суреттерге өте ұқсас келеді.[32] VI-VII ғасырлардан бастап Қазақыстанның оңтүстік аймақтарында Иран мәдениетінің ықпалын күшейткені байқалады.[33]

Самұрық сұлбасы түріктерге қытайлар арқалы жеткен Иран мәдениетіне тән өрнек. Иран жерінде кең таралған самұрық (симрог) бейнесі отқақұлдықтың ең маңызды белгiсiне айналған-ды. Себебі, отқақұлдықта қораз (әтеш) оттың, ал самұрық күннiң белгiсi (рәмізі) болатұғын. Хұн және түрiк дәуiрi қорғандарында осы ою-өрнектер жиi кездеседi.[34]

Алтай өлкесінде түрік қағанаты дәуіріне тән, топырақтан жасалған адам және хайуан мүсiндерi көп табылған. Бұлар да отқақұлдықтың белгiлерi. Әсiресе, Шуға құйылатұғын Сұқылық өзенi алқабында мұндай туындылар жиiрек кезiгедi.[35] Ирандағы Құбад-шаһ туындыларына өте ұқсас келетiн көне парсы мифологиясының үшбұ ишараттары, отқақұлдықтың уә парсы колонияларының қаншалықты кең тарағандығын һәм ықпалының күштiлiгiн аңғартады.

Түрiк қағанаты кезiнде соғдылардың өте-мөте құдіретке ие болғаны белгiлi. Қазақыстанның оңтүстігіндегі Пенжикент мекенiнде табылған қорғандар, бұл өңiрдiң тұрғындарының ирани халықтар болғанын анықтаған.[36] Соғдылар барлық Орталық Азия қалаларына тараған-ды. Соғды мәдениетi түрiк мәдениетiн түсiнудегi ең маңызды құралдардың бiрi. Пенжикент қазбаларында табылған мүсiндер осы өңiрдiң Иран-Ауғаныстан мәдениетінің тәсiрiнде болғанын байқатады. Сондай-ақ, қаланың орталығында (шаһристан) көптеген оссуарлар табылған. Көне Иран діні отқақұлдық бойынша (маздакизм сектасы) өлiктiң етi сүйегiнен сыдырылып алынған соң, етсiз сүйектер топырақтан жасалған ыдыстарға қойылып, сақталушы едi.[37] Мiне, осы ыдыстар дiн тарихында оссуар деп аталады. Жетiсу өңiрiнде де көптеген оссуарлар табылған.[38]

Исламият қарсаңындағы Жетiсу өңiрiнің тұрғындарының басым көпшілігі соғдылар едi. Түрiк қағанатында Иран мәдениетiн таратқан осы соғдылар. Үйткенi, соғдылардан өнерлi һәм iсмер адамдар көбiрек шығатұғын. Олардың жан-жаққа жайылуымен қоса отқақұлдық, маздеизм (маздакизм), бұддашылық дiндері де таралушы еді.[39] Түрiктерге отты сыйлау, отқа сиыну әдеттерiн тап осы соғдылар үйреткен. Ежелгі Иран жерінде пайда болған отқақұлдықтың жоралғылары бара-бара түріктерге сіңіп кетеді. Мәселен, Ұрым (Бизантия) елшiсi, “prefectus pretorioper orientum”, яғни “шығыс мәселелері жөніндегі император кеңесшісі” атанған Земархос (Земарх) Истеми қағанның ордасына кірмес бұрын, алдымен оттан аттап өтуге мәжбүр болған.[40] Түрік қағандығы мен Бизантия (395-1453) ортақ қарсыластары Сасанилерге (224-651) қарсы одақтасады. 628 жылғы соғыста түрік қағаны ирандықтарды жеңіп, ойсыратады.[41]

Жетiсуда Сұқылық, Кенбұлұн қатарлы белдi соғды орталықтары бар едi.[42] Мәзкүр қалалардың үйінділерінде V-VIII ғасырлардың мұраларынан Иран тәңiрлерi мен мифологиясы, грек-бұрқан өнер нақыштары бейнеленген көптеген оссуарлар, отқақұл соғдылардың әр алуан шырағдандары мен Сасани (224-651) шаһтарының мүсiндерi табылған. Аталмыш олжалар Жетісу өлкесінде бірнеше діни нанымның болғанын аңғартады.

Қыпшақ тайпалар одағына түркі тілді қимақ, құман, башқыр, оғыз тайпаларымен қатар иран тілді халықтар да кірді. “Дештi қыпшақ”, яғни “қыпшақ даласы” атауы осыдан шыққан.

Сонау Шығыс Түркістаннан бастап, Оңтүстік Қазақыстан, Мауера-ән-Нәһір, Хорасан, Иран, Әрмәния, Гүржістан, Ұрым елі сықылды жерлерді басып өтіп, барша халықтармен мұғамалада болған оғыздардың Иран уә Араб мәдениеттерінің, бір қызығы ұрым мәдениетінің күшті әсеріне ұшырағаны байқалады.

“Қазақыстан тарихы” атты кітапта: “Қарлұқтардың қол астындағы халықтар этникалық жағынан бір тектес болмаған, олардың ішінде иран тілді соғдылар, Таяу Шығыс пен Орталық Азия елдерінен ауған келімсектер бар-тұғын”[43] деп жазылған. Қарлұқ ру-тайпалар одағында еуропалық кескін үстем, мұңғұлбейнелілік тип жоққа тән еді.[44] Батыс қарлұқтары IX ғасырда Самани дәулетімен тығыз байланыс жасасты, мұның табиғи нәтижесі ретінде Иран мәдениетінің ықпалына ұшырады.

Зороастраның нанымы өзi өмiр сүрген дәуірдегі қоғамдық құрылымнан тiкелей әсер алған. Оның дәуіріндегі Иран қоғамы 3 әлеуметтік таптан құралушы едi: 1) билер уә рұһбандар (жрецтер), 2) жауынгерлер уә үй еркектерi, 3) сиыршылар. Осы қоғамдық құрылымға байланысты Зороастраның дiнiнде аталған 3 таптың жеке тәңiрлерi, яғни даивалары (тәңірсымақтар) хасіл болған. Ахұралар, яғни жоғары дәрежелi тәңiрлер, иелер, мисалға Митра мен Варұна, бiрiншi топтың, яғни үстем таптың меншiгiнде ғана болған.

Зороастризмнiң дiни әдебиеттерi 2 топқа бөлiнедi; алғашқы жазбалар авестан (көне Иран тілі) бойынша жазылған Авеста, ал қалғандары орта дәуір иран тiлi пахлауимен жазылған. Бұл нанымның ритуальдері отқа табыну және Наурыз мейрамын тойлау сықылдылар.

Македониялық Ескендiрдiң миладтан бұрынғы 330 жылғы шабуылынан кейiнгi 3-4 ғасырда Иран, грек мәдениетінің ошағына айналады һәм гректендiрiледі. Осының салдарынан жергiлiктi дiндер қудаланып, гректiң көптәңiрлi нанымдарының тәсiрi уә өктемдігі күшейеді. 227 жылы Иран шаһаншаһы аталып, таққа отырған I Ардашир, сасанилердiң билiгiн орнатады да, ол гректерге қарсы өшесіп, жергілікті зороастризмді ресми дiн деңгейiне көтереді.[45] Сүйтіп, Сасани билеушілерінің ресми пікрияты[46] Зәрдүшт діні болады. Отқақұлдық наным ел ішінде тамыр жаяйын дегенше, бұған жармасып, Иран жерiнде III-IV ғасырларда христиандық пен Мани (216-276) дiндерi үгiт-нәсихаттарын күшейтiп, кең тарала бастайды.

Со сықылды, ІІІ ғасырда Иран жерінде пайда болған Манихейизм отқақұлдардан көрмеген қорлығы қалмаған соң Орталық Азияға тайып тұрған. Манидің өзін жаншып өлтірген отқақұлдардың оның жора-жолдастарына зорлық-зомбылықтың көкесін көрсеткені белгілі. Сүйтіп, Орта Азияға зытып тұрған манишілер жаңа діндерді аңсап, ескі нанымдардың құрсауынан құтылғысы келіп тұрған халықтардың жарасына май жаққандай болады. Күшті миссионерлік тораб арқалы үгітін үдетіп жүргізген манишілдер өз кезегінде Орта Азиядағы отқақұлдарды басып тастайды. Өз отаны Иранда орын таба алмаған манихейшілік, түркі қағанаттарында мемлекеттік дін деңгейіне шейін көтеріледі.

Манихейшілік отқақұлдықты ресми дiн ретiнде танып, қабылдаған Иранда жылдам таралып, сонау батыстағы Испаниядан шығыстағы Қытай жеріне дейiн жайылады. Бұған өршеленген отқақұлдықтың қолдаушысы Сасани (224-651) шаһаншаһтары мен зороастрист дiн көсемдерi христиандық пен манихеизмді және бұддашылықты аямай қудалайды. Олар 276 жылы Манидi өлтiрiп, шәкірттерін Ираннан айдап, шығарады. Зороастризм тарапынан қатты қудаланған һәм жәбiрленген екiншi наным, отқақұлдықтың сектасы болған Маздакизм (маздеизм) еді. Ирандағы таптық оқшаулау (дискриминация) мен қанаушылық жүйесiне қарсы әрекет ретiнде V ғасырдың аяқ шенiнде пайда болған Маздакизмнiң негiзгi мақсаты меншiк нысаналарын халыққа қайтадан бөлiп беру, яғни байлардың мүліктерін кедей-жарлыларға тарату едi.

Л.С. Васильев, мани және маздак нанымдарының отқақұл Иранда жылдам һәм жаппай таралуы, зороастризмнiң осалдығы мен осы нанымға негiзделген мемлекеттiк жүйенiң нашарлығын көрсетедi деп бағалайды.[47] Көптәңiрлi маздеан доктринасы зороастризмнiң ең кемел формасы ретiнде қабылданады. Бірақ, оның нені тындырғанын жоғарыда айттық; отқақұлдықтың ең дамыған формасы болып табылатын осы секта әйелді ортақ меншікке айналдырды, сүйтіп жанұя ұғымын жойды. Иран жеріндегі отқақұлдардың басым көпшілігі VIII-Х ғғ. мұсылмандыққа қосылды. Бір қызығы олардың көбісінің парсы мәдениетінің топырағында өсіп-өнген шиғалықты (шиит) қабылдағаны.[48]

Несториұс, 431 жылы Эфесұс қаласында бойдақ Мәриям туралы “Теотокос” (грекше тәңiр-туар/богородец) деген сөздi айтуға болмайтыны, үйткенi, бұл сөздiң Иса Мәсіхтің фәнилік сипатымен ұштаспайтыны туралы фәтуа айтқан, хүкім берген. Несториұстың осы пiкiрiн құптаушы шәкiрттерi көбейiп, Эдесса (Urfa) мектебiнiң беделi артады, мұны байқаған қарсыластары Бизантия патшасының жарлығымен оның мектебін жапқызады, Несториұс Персияға (Иран) қашып кетуге мәжбүр болады.[49] Несториан шiркеуi 424 жылы басқа шiркеулерден дербес, жеке дiни орталық болып жарияланады. 486 жылдың ақпанында несториан шiркеуi Мопсуесталық Теодорды (Феодор) бас дiн көсемі етіп сайлайды.

Несториан шiркеуiнiң орталығы Ирандағы Нисибис қаласында болған. Олардың бас рұһбаны Мар Ябалла Сасани шаһаншаһы I Хұсраудан рұқсат алып, Бактрияда тұратын эфталиттерге (ақхұндар) үгіткерлер жібереді.[50] V-ғасырдың аяғында Иранның өзiнде 7 аймақтық дiни орталық, ал Арабыстан мен Үндiстанда бiрнеше басқармалар ашылады. 635-637 жылдары Иран тұтастай мұсылман билiгiне өткен соң несториандарға “милләт”, яғни “дiни жамағат” деген сипат (статус) берiледі де олардың хұқұқтарын халифа қорғайды. Осыдан кейiнгі 3 ғасыр бойы халифалардың қамқорлығында болған несториан шiркеуi әжептәуiр дамып, қаржылай құдіретi тасып кетеді. Сүйтiп, X ғасырдың аяғында халифалықтың аумағында 10 аймақтық дiни идара, сыртында, яғни Үндiстан мен Қытайда 5 орталық iстеп жатады. Қытай жерiнде несториан дiнi VII-X ғғ. арасында дәурен сүреді.
4-) ИСЛАМИЯТТЫҢ ИРАНДА ЖАЙЫЛУЫ

ЖӘНЕ ТҮРКІСТАН

642 жылы Иран мен Хорасан елдері мұсылман билігіне қарағаннан кейін, мұсылман арабтар Мауера-ән-Нәһір уә Ішкi Азия өңiрлерiндегi халықтармен, атап айтқанда парсылар, соғдылар, түркiлер, мұңғұлдар, төбеттiктер (тибет) және қытайлармен қарым-қатынас орнатады. Алғашқы жойқын соғыс 636 жылы Қадисия деген жерде болады, ирандықтар жеңiлген осы ғазауаттан кейiн 637 жылы Желұла деген жерде екі жақ тағы да қарсыласады. Мұзаффар болған мұсылмандар Иранның оңтүстiгі мен батыс аймақтарын бағындырады. Сасани патшалығын құлатқан шешушi соғыс 642 жылы Нихауандта болады. 30 000 әскерлік мұсылман қолы Нұғманның басшылығында, ал 150 000 адамнан құралған Сасани қолы Фирұздың жетекшілігінде қарсыласады.[51] Осы аса дәһшетлі[52] соғыста мұсылмандар өздерінен 5 есе үлкен жау қолын ауыр жеңіліске ұшыратады; әскери дана Нұғман шәһид болады, отқақұлдардың басшысы Фирұз соғыста өледі. Нихауандтағы зафар III Йездүжердтiң (632-651) мемлекетін үзiлдi-кесiлдi құлатады, Иран тұтастай мұсылмандардың қолына өтеді. ІІІ Йездүжерд Мәру жаққа қашып, соғды бауырларынан, тіпті, Қытай императорынан көмек сұрайды. Оның артынша қуғыншылап барған арабтар соғды-түрік қосындарымен қақтығысып қалады. Демек, мұсылман арабтар мен түрiк-соғдылардың алғашқы саяси-әскери байланыстары осыдан басталады. 651 жылғы жорықтарда Мәру мен бірге Хорасан аймағы мұсылман билігіне қосылады.

Иран соғыстарында жергілікті халықтардың мұсылмандарға болысқанын байқаймыз. Әйтпесе, Йездүжерд патша шығыстағы соғды бауырластарына қашып бармас еді. Бірақ, осы арада мына нәрсені айтуға мәжбүрміз; Иран халықтары Исламиятты қошеметтеп қарсы алғанымен, аристократия мансұбтары, яғни ғасырлар бойы отқақұлдықты ақсүйектіктің бір нышаны, асабияты, мақтанышы деп көрген жоғары тап өкілдері мұсылманшылықтың жарқын жеңісін ешқашан да көре алмады. Отқақұлдықтың және көптәңірлі көне Иран діндерінің әсерімен пайда болған жаңсақ бағыттағы нанымдар мұның дәлелі.

Иран халықтарының сонау Әз Мұхаммед (569-632 vV,: y[V2 yV7~ V.) кезінде мұсылмандықты қабылдай бастағанын жоғарыда айтқанбыз. Салман әл-Фарси (парсылық, яғни ирандық) сахабалардың ең мұхтарамдарынан еді. Ғажам сахабалар өңге мұсылмандармен мешітте бір сапта, соғыста бір қатарда тұратұғын. Ғажам сахабаларға, тіпті, Пайғамбардың хатшылығы, қолбасылық, азаншылық сықылды жауапкершілігі һәм дәрежесі жоғары міндеттер тапсырылған. Пайғамбарымыз, хатта, бір уақиғаға байланысты Салманды өзінің “үй-ішіне” (Әһл-и Бәйт) жатқызған-ды. Алғашқы мұсылмандардың ішінде түрік нәсілінен Сұмеййе ханым мен Сұрайж қатарлы сахабаларды атауға болады. Әбу Жәһил тарапынан найзамен өлтірілген Сұмеййе Ислам тарихындағы тұңғыш шәһид саналады.[53] Мұның бәрі Исламияттың бір ғана ұлттың меншігі еместігін, күллі адамзаттың ортақ сенімі екенін дәлелдейді.

Әз Қоснұрлы Османның (573-656) тұсында Ахнаф Қайысұлы Иран өлкелерiн ашу (фәтіх) мiндетiн атқарған. Оның басшылығында Табаристан, Жозан, Талқан, Балқы өңiрлерi мұсылмандарға өттi.[54] Әл-Балазұридiң (уаф. 892) мәлiмдеуi бойынша Ахнаф Жейхұн өзенiнен өтiп, Мауера-ән-Нәһір тұрғындарымен бейбiт келiсiмдер жасаған.[55]

Аббасилердің 750 жылы билікті қолға алуында елеулі қызмет атқарған Әбу Мүслім әл-Хорасанидің (727?-755) халифа тарапынан дарға асылуы келеңсіз уақиғалардың өрбуіне апарып соқтырады.[56] Әбу Мүслімнің өлтірілуі кейбір құсақорлар мен Исламияттан бұрынғы Иран діндерін ұстанушы сиқырпаздардың фитнә шығаруына апарып соқтырады. Мәселен, зороастризмнің маздакист сектасын ұстанушы Сұнбад, Әбу Мүслімнің кегін қайтару керек деп көтеріліс бастайды. Осы арада “Рауандия” деп аталатын тағы бір фитнәшіл топ пайда болады. Отқақұлдықты қайтадан жаңғыртуға тырысқан осы топ, Әбу Мүслімнің рухы қайтып келіп, басқа денеге кірмек, қайтадан тірілмек деген секілді пікірлер таратады да Хорасан өңірінде үгіт жүргізіп, елдің шырқын бұзады. Халифа әл-Мансұр 757-758 жж. фитнәшілдерді басып, бұзақылықты тоқтатады. Сондай дінбұзарлардан мұсылман атын жамылған, бірақ отқақұл Бихафридті айтуға болады. Бұған қоса, Мұқаннаның сенімін жақтап Әрмәния уилаятында тәуелсіздік жариялап, бас көтерген Бабакты (уаф. 838) да айтуға болады. Бабак кейбір ирандықтар тарапынан құрылған Хұррам-динан сектасының басшысы еді. Бұл секта, жоғарыда айтылғандай Әбу Мүслім өлген жоқ, ол бір күні қайтып келіп, билейді деген жаңсақ жолды уағыздаушы еді. Бабак 816-837 жылдары Әрмәния аймағында Бизантияның да қолдауымен халифалыққа қарсы көтеріліс жасап, фитнә хасіл қылады. Аяғында, 837 жылы Ұсрұшана әміршісі, түркі нәсілінен Афшиннің қолы көтерілісті жойып жібереді.

Алайда, ирандықтар мен түркілердің халифалықтың билігіне таласы тоқталмайды; мәселен, ирандық буайхилер 945 жылы Бағдадты жаулап алып, өздерінің мұтлақ (абсолютті) хакімиятының танылуын талап етеді. Орталық билікке жан-жақтан қол сұғушылық уақыт өткен сайын үдей түседі. Халифа ағзам ел билеушісінен гөрі діни қызметкерге айналады. 1055 жылы Селжүк билеушісі Тұғрұл Бек (990?-1063) Бағдадты өзіне қаратады. Оның орталық билікті толықтай өзіне аударып алуға жетерлік күш-қуаты һәм мүмкіншілігі бар еді. Бірақ, ол, қайта, халифаны орнында қалдырады да, оның хүкімін нығайтады. Сүйтіп, Селжүк ұғылдарының арқасында мемлекетте орталық билік қайтадан қалпына келеді.
5-) ИРАН МӘДЕНИЕТІНІҢ КЕЙБІР ӘСЕРЛЕРІ
Иран мәдениетінің ықпалында болған мұсылман елдерінде Иран сенім-нанымдары мен өнерінің әсері байқалады. Мәселен, Иранда билік орнатқан Таһирилер әулеті (821-873) Нишабұр қаласындағы сарайының суреттермен безендірілуіне қарсылық көрсетпеген. Бұдан басқа Ауғаныстандағы Лешкер (Лашкаргах) базарында (әскери базар) және Ғазна сұлтандарының жазғы сарайының дуалдарында суреттер көруге болады. Самарқандтағы Регистандағы атақты Ширдар медресесінің алдыңғы қасбетінде арыстан бейнелері, Тәжікістандағы Хұлбұк билеушісі Хұтталян әулетінің сарайында (ХI ғ.), Тирмиз билеушісінің қала сыртындағы мәлікханасында (ХII ғ.) суреттерді, Түрікменістандағы Анау қаласындағы мешіттің дарбазасындағы айдаһар бейнесін және көптеген медреселерде аң-жануар суреттерін көруге болады.[57] Бұдан басқа, Ирандағы көптеген ғимараттарда, Түркиядағы Селжүктер салған кейбір медреселер мен шифаханалардың қабырғаларында да суреттер кезігеді. Шыны-керамикадан жасалған ыдыстарда, миниатуралар мен көптеген кітаптардың қолжазбаларында әр түрлі тақырыптағы суреттерді табуға болады. Әрине, сурет салғандағы мақсат, ниет өте маңызды. Білім беру мақсатымен (мисалы оқулықтарда, кітаптарда), ғибрат алу мақсатымен жасалған суреттердің оқасы жоқ деп саналған. Бірақ, табыну, нәпсіні азғыру, өзімшілдігін қандыру, кібірлік жасау, сиыну үшін сурет салуға рұқсат етілмеген. Бұдан басқа ғайримұслимдер құсап періштелерді тыр жалаңаш әйелдер, ал, пайғамбарлар мен әулиелерді тыр жалаңаш еркектер етіп суреттеуге мүлде рұқсат етілмеген.

Араб тілінде түскен Құран Кәрим тұңғыш рет парсы тіліне аударылған. Бұл Пайғамбарымыздың тұсында болған уақиға. Христиандардың грек-латын тілдеріндегі Библияны заманауи Еуропа тілдеріне аударуға XVI ғасырда, яғни Мартин Лютерден кейін ғана қол жеткізгендерін ескергенде, мұсылмандардың Қасиетті Кітаптың басқа тілдерге тәржімеленуіне құштарлық танытқаны байқалады. Фыранса Ғылыми Зерттеу Орталығының ұстаздарынан, белгілі ғалым, профессор Мұхаммед Хамидұллаһ (1908 ж. туған): “Осы арада, иман еткен кейбір ирандықтардың өтініші бойынша Пайғамбардың рұқсатын алған Салман әл-Фарси фатиха сүресін парсы тіліне аударған. Әлгі парсы мұсылмандар фатиханың арабшасын түсініп, жаттағанша парсыша тәржімесін құлшылықта пайдаланған” дейді.[58] Тарихи деректер бойынша, мәселен, әс-Сарахсидің еңбегінде, Салман әл-Фарсидің “Есіркеуші, Жарылқаушы Аллаһ Тағаланың есімімен” мағнасындағы бісмілланы парсы тіліне былайша аударғаны жазылған:

Құтайба Мүслiмұлы (уаф. 715) Бұхара мен Самарқандты бағындырып алғанда Исламның жергiлiктi тұрғындар тарапынан дұрыс түсiнiлуi үшiн Құранның парсышаға аударылуына және намазда, ғибадатта тәржімесінің қолданылуына рұқсат еткен-дi.[60]

Қазiргi қазақ тiлiндегі Ислами әдебиеттерде жиi кездесетiн Құдай, перiште, пайғамбар, ұжмақ, тозақ, бейiш, тамұқ, намаз, пiр, ораза, күнә, молла, ахұн, ишан, қожа, Пәруардігар сықылды сөздердiң ешқайсысы да арабша емес!
ҚАЗАҚШАСЫ

ПАРСЫШАСЫ

АРАБШАСЫ

Құдай

Аллаһ

Фириште

Бейіш

әл-Жәннет

Тозақ

Дұзах

Пайғамбар

Пайғамбар

ән-Нәби, әр-Расұл

Ораза

Рұза

Намаз

әс-Салат

Гүнаһ

Мейрам

әл-ғид (айт)

Молда

Молла

Ишан

Мұндай ұғым жоқ

Бiрiншiден: Салман әл-Фарсимен басталған, Құтайба Мүслiмұлы тарапынан ұластырылған Құранды парсышаға тәржiмелеу шараларының арқасында Тұран халықтары Исламның негiзгi ұғымдарын арабша емес, парсыша танып, білді. Көрнекті ғалым, академик Фұад Көпрүлү:

“Көне Иран рұхы қайтадан бой көтеріп һижри IV-ғасырдан бастап Иран тілі мен әдебиеті Ислами кескінді жамыла отырып, дами және көтеріле бастады…. Ескі мифология қайтадан жаңғырып, араб әдебиетіне беймәлім жаңа “дастандар” дәуірі ашылды. Түріктер Исламияттың көптеген ұнсұрларын (элементтерін) тікелей арабтардан емес, ғажамдар (ирандықтар) арқалы қабылдады. Ислам мәдениеті түрік жұрттарына Иран мәдениетінің орталығы Хорасан арқалы Мауера-ән-Нәһірді өтіп келуші еді. Мауера-ән-Нәһірдің көптеген ірі орталықтары рухани жағынан “түркіліктен” зияда “Ирани” (Ирандық) болатұғын” дейді.[64]

Ал, діни ұғымдардың парсы тiлiнде болатын себебi; Исламнан бұрын Орталық Азияда кең таралған, үгіт-насихаттарында парсышаның диалектілері мен басқа да үнді-еуропалық тілдерді (мәселен, санскритше, соғдыша т.т.) қолданған отқаұлдық, бұддашылық, манихейшілік, маздакшылық пен несториандық сықылды нанымдарда мәзкүр ұғымдардың кезігуі. Манихейшілер, бұддашылар, христиандар және мұсылмандар түркi тiлiнде дiни терминология толық болмауына байланысты өз ұғымдарын ұқтыруда қиыншылыққа ұшыраған. Шамандықта кейбiр тұрпайы ұғымдар болғанымен, перiште, ахирет, Аллаһ түсініктері болмағаны белгiлi. Сондықтан, барлық дiн өкiлдерi түрiкше жазылған дiни әдебиеттерде парсының фириште (перiште) сөзiн қолдануға мәжбүр болған.[65] Әрине, аталмыш ұғымдардың мән-мазмұны оларда Исламнан басқашарақ еді.

Екіншіден: түркi халықтарын, оның iшiнде қазақ халқын құрастырған қауымдардың құрамында иран тектi һәм иран тiлдi халықтардың аса маңызды орын алуы. Бұл туралы жоғарыда (хұндар, сақтар) айтқамыз. Мүмкiн, сондықтан шығар бүгiнгi тiлiмiзде парсышадан енген сөздердiң айтарлықтай мөлшерде орын алуы.[66] Бізде, парсыша, арабша білмейтін кісілер мұсылмандықтан кейін қабылданған сөздердің бәрін арабшадан енген деп ойлайды. Бұл дұрыс емес. Араб тілі – Сами (семит) тіл тобына; парсы тілі – Үнді-Еуропа тіл тобына; түркі тілдері болса – Орал-Алтай тіл тобына жатады. Демек, осы 3 тіл де 3 мүлде бөлек топқа жатады һәм бір-біріне жақын тілдер емес. Тіл заңдылықтарында осындай 3 бөлек топтағы тілдің бір-біріне әсер етуі үшін өте күшті себептердің болуы шарт: бұлар, жоғарыда айтылғандай демографиялық, саяси-экономикалық және мәдени тәсірлер болып табылады. Парсы сөздерінің түркі тілдерінде, оның ішінде қазақшада жиі кездесуі, сөз қорымыздың әжептәуір бөлігін құрастыруы, міне, сондықтан. Түркілер мәдениет, өркениет жағынан әрдәйім парсытілді халықтардың әсеріне ұшыраған. Мисалы: дастарқан, нан, рас(т), дұрыс(т), мас(т), қас(т), хош, бейбiт, намыс, мырза, ханым, диқан, сауда, пайыз, пияз, палау, намаз, аспан, пана, астана, гүл, шаруа, кедей, тән, жан, бет, мәрт, жомарт т.т. сықылды парсы сөздерiн ажыратудың өзi оңайға соқпайды. Түркi тiлiнiң заңдылықтары мен этимологиясын бiлмейтiн адамдар тiптi ажырата да алмайды. Данышпан Құтайбаның Құранды жергiлiктi тiлге аудартқызуы һәм құлшылықта қолданылуына рұқсат етуi Исламның дұрыс түсiнiлуiне және кең қабылдануына ыңғайлы жағдай жасап, игi тәсiр еткенiн осы арада мойындауымыз ләзім.

Жә, Араб тiлiнiң Әмәуи халифалығының (661-750) ресми тiлi болуының өзi халифа Абділмәлiк (685-705) кезiнде ғана мүмкiн болғанын айта кетейік. Әз Пайғамбарымыздың кезiнде және Одан кейiнгi алғашқы төрт халифаның уағында арабша мемлекеттiк тiл етiлiп бекiтiлген жоқ.[67] Мисалы, Әділетті Омардың кезiнде әр уалаятта өзiнiң жергiлiктi тiлi ресми тiл едi: яғни, Сұрияда ұрым тiлi (грекше), Иранда парсыша диуан[68] тiлi (ресми тiл) едi. Хажжаж Йұсұфұлы араб тiлiн жалпы мемлекеттiк тiл етуге тырысқанымен, шын мәнiнде бұл хадиса халифа Абділмәлiктiң кезiнде ғана мүмкiн болды.[69] Бiрақ, соның өзiнде ешқандай уилаяатта немесе мемлекетте арабша бiрегей ресми тiл болмады, ол туралы хүкім, қаулы атаулылар шығарылмады. Көп жағдайларда, кейбiр салалардағы құжаттар мен ресми деректер арабша жазылғанымен, өмiрдiң ғайри салаларында өзге тiлдер күшiнен айырылмаған, тiптi ондай саясат болмаған.[70] Мәселен, көп елдерде, әсiресе, түркiлер тарапынан құрылған мемлекеттерде әдебиет тiлi, хатта ресми тіл парсыша болған. Түркілер орнатқан мемлекеттерде арабшадан гөрі парсышаның үстемдік еткені байқалады. Мір Әлішердің түрік тілінің парсышадан кем еместігін көрсетуге тырысуы сондықтан. Парсышаның жайылғаны соншалық-кім, тiптi, мұсылмандық дiни әдебиеттердiң өзi парсыша жазылып, дiни сауаттылық парсы тiлiнде ашылатын болған. Мәселен, медреселерде лекциялар парсы тiлiнде оқылған. Нишабұрдың (Нишапұр) тарихын жазған автор Мажаддин ал-Ғафир (1059 ж. туған) иманның шарттарын бес жасында парсы тiлiнде үйренген.[71] Қазіргі қазақ тілінің өзінде бес уақыт намаздың атаулары түгел дерліктей парсы тілінде айтылады; мисалы памдат (бомдод), бесін (пешин), намаздігер (дигар), шам (шом), құптан (хұфтан).

ПАРСЫШАСЫ

АРАБШАСЫ

Памдат намазы

Немаз бомдод

Салат әл-фәжір

Бесін намазы

Немаз пешин

Салат әз-зұһр

Намаздігер

Немаз дигар

Салат әл-асыр

Намазшам

Немаз шом

Салат әл-мағриб

Құптан намазы

Немаз хұфтан

Салат әл-ғиша

Тағы да жалпы қазақ арасында және өңге түркiлер арасында кең таралған Рүстем, Шаһмардан, Хұсрау, Бахрам, Пәруиз, Нұширауан (Наушарван) сықылды есiмдердiң барлығы да осы топтiкi. Шын мәнiнде мұсылмандар кiсi аттарын ғұрыптық нәрсе деп қабылдағандықтан, оларға дiни қасаң көзбен қарамаған. Пайғамбарымыздың ханымы Мысырлық қобти Мария анамыздың есiмiн Расұлұллаһ өзгерткен жоқ. Мәселен, сахабалардың iшiнде ғажам (араб емес) сахабалар да бар едi: Сұһейб әр-Рұми (ұрымдық Сұһейб); Салман әл-Фарси (парсылық Салман); Біләл әл-Хабаши (хабаштық Бiләл), мiне осылардың ешқайсысының есiмi иман еткен соң өзгертiлген жоқ. Әбу Бәкір, Омар, Осман, Әли т.т. сахабалар мұсылмандықты қабылдаған соң есімдерін өзгертпеген. Бүгiнгiдей ұлтшылық, нәсілшілік немесе алалау ол кезде болмаған. Ол шақта кiсiнiң атына емес иманына, сенiмiне, ахлағына көбiрек мән берiлген-дi. Дәл бүгiннiң өзiнде арабтарда Исламнан бұрынғы кiсi аттары сақталғаны сықылды, түркiлер арасында да Шыңғыс, Тұғрұл, Истеми, Аттила, Билге, Мете, Оғұз, Күршат сықылды есiмдер сақталған, олар да еркiн қолданылуда. Осының бәрi батыстағы догматтық көрсоқырлықтың шығыстағы мұсылмандарда болмағанын дәлелдейді, ағайын.

Тағы да айта кететiн бiр жәһiт; түркi халықтарының тарихы туралы мәлiметтердiң аса құндыларының араб және парсы тiлдерiнде жазылған. Академик Бартольд (1869-1930), Түркiстанда тарихи әдебиеттер ХV ғасырдан бастап пайда болды дейдi. Оның пiкiрiнше Өзбектер тарапынан құрылған 3 хандықтан Бұхара хандығында iс жүргiзу және әдебиет тiлi әрқашанда парсы тiлi болған; Хиуа хандығының ресми тiлі Орта Азиялық түркi тiлi; Қоқанда (Хоқанд) болса iшiнара түркiше едi. Осман патшалығында ресми тiл түрiкше болғанымен сөздiк қорының басым көпшiлiгi араб-парсы сөздерi едi, сондықтан кейбiр мәтiндер қарапайым халыққа онша түсiнiктi емес-тi.

Академик Бартольд (1869-1930) мұсылмандардың Иран және Түркістан аймағында қалалық өмірді дамытқанын уә қала типін өзгерткенін мойындайды.[74] Іс қағаздары жергілікті тілдерде жүрді һәм жергілікті қызметкерлер идараларды басқарды. Бірте-бірте араб тілі ұшы қиыры жоқ, көпұлтты һәм көпмәдениетті Халифалықтың ортақ, ресми һәм ғылыми тіліне айналды. Халифаның бұйрықтары, ресми хаттар әр жерде түсінікті болуы үшін ортақ тіл, әрине, керек-ті.

БАҒЗЫ ТҮРІК ХАНАДАНДАРЫ

Саманилер негізінен иран халқының өкілі, бірақ, олар Мауера-ән-Нәһір және Қазақыстан тарихында аса маңызды орынға ие. Бұл ханаданның негізін қалаған Саман Қода, Аббаси мемлекетіне жасаған қызметі үшін халифа әл-Мағмұн (813-833) тарапынан марапатталған беделді кісі еді.

Ғазналық Махмұд сонау Х ғасырда осы күнгi Иран, Ауғаныстан, Пәкiстан және Үндiстанның аумағында алып дәулет құрды. Ол басқарған мемлекеттiң (999-1031) құдiреттiлiгi соншалық-кім, оның беделiн Рим, Қытай империялары сықылды сол заманның алыптары мойындады.

Иранның оңтүстігіндегі Фарс өңірін билеген түрікмен ханаданы Салғұрилер Селжүк, Хорезімшаһ және Илхан патшалықтарының вассалы болған. Сонау XII ғасырда мәзкүр өңірге көшіп келген түрікмен руларын біріктірген Мұзаффар-әд-Дин Соңқұр (1148-1161) үшбұ ханаданды орнатқан. Оның баласы Зәңгі (1161-1175) Селжүк хакімиятын таныған. Ең соңғы Салғұри билеушісі Әбіш Хатұн (1265-1270) мұңғұл Илхан билеушісінің ұлымен үйленеді. Әбіш 1270 ж. қайтыс болған соң иелік түгелдей мұңғұл билігіне өтеді. Иранда билiк орнатқан мұңғұл нәсілінен Илхан Ғазан Хан (1295-1304) Ислам дiнiн ресми түрде қабылдап, мемлекеттiк дiн етiп жариялап, маңызды реформалар жасады.[75]

Ғияс патшаның (1200) дәуірінде Ауғаныстан, Шығыс Иран мен осы күнгі Түрікменістан Ғұри дәулетінің (1149-1215) билігіне қараған. Солтүстік Үндістанда мемлекет орнатқан Құтбұддин Айбек осы ғұрилер әулетінен шыққан адам.[76]

Бүгiнгi Иран, Ирақ және шығыс Түркия өңiрлерiн бiр кезде билеген Қарақойынлы (Қарақойлы) мемлекетiн түрiкмен руларының одағын құрған Қара Йұсұф орнатқан.[77] Осы мемлекеттi Ұзын Хасан патшаның басшылығында 1468 жылы күйретiп, Иранда өз билiгiн орнатқан Аққойынлы (Аққойлы) мемлекетi де түрiкмендер тарапынан құрылған одақ едi.[78] Мұсылман түркiлердiң Иран-Ауғаныстан және Үндiстан жерiнде ғасырлар бойы билiк етiп, мықты мемлекеттер орнатқанын жоғарыда айтқамыз. Үндiстанда құрылған түркi мемлекетiнiң бiрi Деһли (Дели) сұлтандығы (1206-1526) едi. Әскер басы болған ғұлам Құтбұддин Айбек тарапынан 1206 ж. негiзi қаланған Деһли сұлтандығының астанасы осы күнгi Деһли (Дели) қаласы едi.

Хорезiм жағырапиялық орны жағынан түрiктер мен ирандықтар аралас-құралас тұрған жер едi. Хорезiмдiктердi Дон және Сырдария өзендерi арасындағы ұлан-ғайыр мекендi билеген аландардың ұрпағы дейтұғын назариялар да бар.[79] Мұсылмандықтың бiрiншi ғасырында Хорезiмнiң тiлi өзге ирандықтарға онша түсiнiктi емес, парсы тiлiнiң бiр диалектiсi едi. Хорезiмнiң аталған парсы диалектiсiнде сонау Х-ХI ғасырларға дейiн жазылған әдебиеттер баршылық. ХIII ғасырдағы мұңғұл шапқыншылығы кезiнде Хорезiмдіктердің нақты түрiк тiлiнде сөйлеп жазғанын байқаймыз. Демек, Хорезiмнiң толығымен түркiленуi ХI-ХIII ғасырларда, әсiресе, мұсылман Селжүк түрiктерiнiң билiгi кезiнде тәмәм болған тәрiздi.[80]

Иран жерін ғасырлар бойы билеген Ұлы Селжүк мемлекетін басқарған, “әһли сүннет уәл жамағат” (сұнни) жолын ұстанған уәзір Низам әл-Мүлік[81] (1018-1092) парсы ұлтының өкілі еді. Солай бола тұра ол түркітекті Селжүк мемлекетін ұзақ жылдар бойы басқарды, хүкім етті, атақты Низамия Медреселерін ашты, реформалар жасады.

Мүслiм Хажжажұлы әл-Құшайри (817-875) хадис ғылымына орасан зор үлес қосқан, аса көрнектi хадисшi бабамыз. Ирандағы Нишабұр қаласында дүниеге келген Мүслім, Арабыстан, Мысыр, Сұрия және Ирақ қатарлы мұсылман елдерін аралап, хадистер жинайды. Ол кітабында келтірілген хадистердің иснадтарын[83] анықтауда асқан мұқияттылық танытқан.

Сәййід Ахмед Жамаладдинұлы Қасани Дахбиди (1464-1542): Махдұм-и Ағзам деп танылған. Түркістан өңірінің даңқты мұтасаввұфтарынан һәм саяси қайраткер. Қарахан әулетінен Сұлтан Илектің нәсілінен. Оның парсы тілінде жазған 36 трактаты табылған.

Әбу Райхан Мұхаммед Ахмедұлы әл-Бирұни (973-1048): Еңбектерін жазған араб тілінен басқа түрік, парсы, санскрит, ибрани және сұрия тілдерін жетік білген ғалым бабамыз.

Пәкістан әдебиетінің негізін салушылардан Әмір Хұсрау (1253-1325) ұрдұ тілінде шиырлар, тарих туралы туындылар, музыкалық шығармалар жазған һәм атақты аспап “ситарды” ойлап шығарған тұлға. Әмір Хұсраудың әкесі түрік нәсілінен, әскер басы, ал шешесі үнді халқынан еді. Ол жеті патшаның дәуірінде әдеби туындылар жазған көрнекті тұлға, парсы тіліндегі шеберлігі соншалық, оған “Үндістанның бұлбұлы” деген атақ берілген.[84]

ХIV ғ. басында жоғарыда аталған Деһли Сұлтандығында тіл ғалымы Бәдрәддин Ибраһим парсы-түркі тілдерінің лұғатын (сөздік) жасаған. Бұл кітаптың қолжазбасы Ташкент мемлекеттік мұражайында сақтаулы.

Әлемнің ең беделді энциклопедияларынан Британникада болса былай деп жазылған: “Орталық Азия Ресей патшалығының ішқалына (оккупация), яғни 1870 жылға дейін Ислам мағарифінің ең маңызды орталығының бірі болды. Осы аймақтың адамдары арабша классикалық әдебиет жасады. Ислам әлемінің тарихындағы ең мәшһүр ғалымдар мен шаирлар, араб немесе парсы тілінде жазғанына қарамастан, осы территорияның өкілі болды”.[85] Демек, Тұран халықтары араб және парсы тілдерінің өсуіне, дамуына кем дегенде арабтардай еңбек етіп, үлес қосқан.

Айта кетерлiк бiр мәселе, Ислам туы Орталық Азияда тiгiлген соң түрiктердiң парсыланып не арабтанып кетпегендiгi, керiсiнше арабтар (қожалар т.т.) мен парсылардың, хатта мұңғұлдардың түрiктенiп кеткенi. Осы пiкiрiмiздi қуаттап, Бартольд (1869-1930) былай деп жазған; “Түрiктердiң араб-парсы мәдениетiне толықтай берiлуi ешқайда болған емес, түрiктердiң өз тiлiн жоғалтуы да ешқайда кездескен уақиға емес”[86]

Жалаладдин Рұмидiң (1207-1273) ұлы Сұлтан Уәлед ХIII-ғасырдың екiншi жартысында парсы тiлiнде, түрiк тiлiнде, бiр қызығы һәм грек тiлiнде шиырлар жазған. Араб әлiппесiмен грек тiлiнде жазылған осы шиырлар Конья (Konya) маңындағы грек тiлiнiң ауызы (говоры) туралы зерттеу жасамақшы лингвисттер үшiн аса қызықты деректер.[87]

Күллі Ислам әлемiне аты мәшһүр болған Қожа Ахмед Йесеуи (1094-1166) өзiнiң Диуан Хикметін түркi тiлiнде жазған. Алайда, Қожа Ахмед Йесеуидiң ұстазы Йұсұф әл-Һемедани (1140 ж. Мәруде уафат болған) Құдұс шаһарын шармықшылардан азат еткен Салахаддин әл-Аййұби (1137-1193) сықылды, парсы тiлдi күрт нәсiлiнен едi. Әл-Һемеданидiң биографиялық деректерiнде оның түрiкшені еш бiлмейтiнi жазылған. Солай бола тұра ол, өзiнiң үшiншi орынбасары Ахмед Йесеуи арқалы күллi түркi жұртына мұсылмандықты таратқызғаны мәлiм. Бұл аталмыш дәуірде тiлдiк көрсоқырлықтың, догматизмнің болмағанын, түрiк тiлiнiң өңге тiлдер сықылды маңызды орын алғанын, сондай-ақ өзiне орынбасар тағайындаған кезде Һемеданидiң, Ахмедтiң тiлi мен ұлтына қарамағанын аңғартады.[88]

Самарқандтан басқа жерге еш құрылыс салмаған Темiр, түркi халқынан шыққан Қожа Ахмед Йесеуидiң кесенесiн тұрғызуға бұйрық берiп (1397 ж.), сол кесененi Аллаһ жолында уақып (уақф) еткен. Ирандық ұсталар салған кесененi қайырымдылық мақсатқа бағыштағаны туралы уақыпнамасы (жарғысы) парсы тiлiнде жазылған екен.[89]

Түрік тілі сонау ХIII ғ. Ислам әлеміндегі 3 әдебиет тілінің бірі болды; олар арабша, парсыша және түрікше. Мисалы, ХIV ғ. бас шенінде еңбектерін жазған Жамал Қарши өзінің ұстазы Хұсамаддин Асими туралы аталған 3 тілде бірдей жазушы еді дейді.[90]

Мұхаммед Хайдар Дулатидiң парсыша еңбегi “Рәшиди Тарихы” XVIII-XIX ғғ. ойғыршаға аударылған.[91] Со секілді Мисалы, 980 ж. туған атақты ғалым һәм шаир Ибни Сина өзінің туындыларын һәм араб һәм парсы тілінде қатар жазған дана.

Әсiресе түркiлер тарапынан құрылған мемлекеттерде әдебиет тiлi, хатта ресми тіл парсыша болған. Түркілер орнатқан мемлекеттерде арабшадан гөрі парсышаның үстемдік еткені байқалады. Мір Әлішердің түрік тілінің парсышадан кем еместігін көрсетуге тырысуы сондықтан. Парсышаның жайылғаны соншалық-кім, тiптi мұсылмандық дiни әдебиеттердiң өзi парсыша жазылып, дiни сауаттылық парсы тiлiнде ашылатын болған. Мәселен, медреселерде лекциялар парсы тiлiнде оқылған. Нишабұрдың (Нишапұр) тарихын жазған автор Мажаддин ал-Ғафир (1059 ж. туған) иманның шарттарын бес жасында парсы тiлiнде үйренген-дi.[92] Қазіргі қазақ тілінің өзінде бес уақыт намаздың атаулары түгел дерліктей парсы тілінде айтылады; мисалы памдат (бомдод), бесін (пешин), намаздігер (дигар), шам (шом), құптан (хұфтан).

Алайда, мәдени ықпалдасу бір жақты ғана болмайды; Иран жерін ғасырлар бойы билеген түркілердің де көптеген сөздері, наным-сенімдері, әдет-салттары Иран мәдениетіне күшті әсер етті. Бүгінгі күні парсы тілінің сөз қорында алты мыңға тарта түркі сөзінің кезігуі осының айқын айғағы. Халықтарымызды бір-біріне жақындататын алтын көпір іспетті ортақ мұраларымыз бауырлас елдердің болашақтағы ізгі қатынастарының кепілі іспетті.

[1] Ayd?n, Е., Nas?l Mьslьman Olduk, Ankara, 1996, 136-бет

[2] Цgel, Bahaettin, Tьrk Kьltьr Tarihi, Tьrk Tarih Kurumu Bas?mevi, Ankara, 1984, 28-бет

[3] Ежелгі үнді-иран халықтарының діни нанымдары және бейнелеу өнері айқын байқалады. Мәселен, әйгөлек суреттері күннің, бұқа бейнесі құдіреттіліктің ишараты боп табылады.

[4] Толстов, С.П., По следам древнехорезминской цивилизации, Москва-Ленинград, 1948, 77-78 беттер

[5] Ogel, B., Turk Kultur Tarihi, 46-бет

[6] Tallgren, A.M., Eurasia Septentrionalis Antigua, II, 48-бет

[7] Ogel, B., Turk Kultur Tarihi, 79-бет

[8] Бернштам, А.Н., Мат. и исс. по археологии, №26, 95-бет

[9] Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1993, 42-43 беттер

[10] Нығмет Мыңжан, Қазақтың Қысқаша Тарихы, 58-бет

[11] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…, 8-бет, 28-бет

[12] Gabain, A.V., Eski Tьrkзenin Grameri, Зeviren: M. Akal?n, Tьrk Tarih Kurumu, Ankara, 1988, 42-бет

[13] Haussig, H.W., Ipek Yolu ve…, 111-бет

[14] Haussig, Hans Wilhelm, Ipek Yolu ve Orta Asya Kultur Tarihi, 54-бет

[15] Gabain, A.V., Eski Tьrkзenin Grameri, Зeviren: M. Akal?n, TTK, Ankara, 1988, 1-бет

[16] Olcott, Martha B., The Kazakhs, Hoover Instituion Press, Stanford, USA, 1987, 5-бет

[17] Қазақтар, Қазақстан Даму Институты, Алматы, 1998, I-том, 25-бет және Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1993, 45-бет

[18] Бернштам, А.Н., Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана, Известия АН КазССР, №57, серия археологическая, 2-басылымы, 1949, 94-95 беттер

[19] Қазақтар, Қазақстан Даму Институты, Алматы, 1998, I-том, 23-бет

[20] Кляшторный, С.Г., Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии, АН СССР, Инс. Народов Азии, Москва, 1964, 174-бет және Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1993, 49-бет

[21] Литвинский, Б.А., Кангюйско-сарматский фарн, Душанбе, 1968, 110-бет

[22] Сосновский, Г.П., О Находках Оглатинского Могильника, №7-8, 35-бет

[23] Tallgren, A.M., Eurasia Septentrionalis Antigua, II, 82-бет

[24] Гинзбург, В.В., Материалы к антропологии древнего населения южного Казахстана, Советская Археология, №21, 1945, 384-бет

[25] Гинзбург, В.В., Краткие сообщения Института Этнографии, №17,1954, 67-бет

[26] Гинзбург, В.В., Антропологические материалы к проблеме этногенеза Бактрии, Материалы и исследования по археологии, №15, 1950, 248-бет

[27] Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1994, 125-бет

[28] Ошанин, Л.В., Иранские племена Западного Памира, Ташкент,1937

[29] Тасуир – сурет, суреттеу, бейне, бейнелеу

[30] Руденко, С., Глухов А., Могильник Кудырге на Алтая, 39-бет

[31] Сасанилер әулетін м.к. 227 ж. Ардашир Бабек құрған.

[32] Киселев, С.В., Древняя История Южной Сибири, 498-бет

[33] Вошинина, Материалы и исс. по арх., №17, 183-бет

[34] Бернштам, А.Н., Изображение Согдийца, Крат. сообщ. о докл. и полевых исс. Инс. Ист. Материальной Культуры, 19-бет

[35] Бернштам, А.Н., Материалы и исследования по археологии, №26, 136-бет

[36] Гинзбург, В.В., Мат. и исс. по археологии, 37, 157-167 беттер

[37] Зороастризмде ғана кезігетін осы оссуарлап сақтау әдеті жөнінде орыс автор Кривец былай деп жазған: «Труп умершего оставляли на окраине города на специальном сооружении на съедение собакам или птицам. Вне стен Самарканда жило до 200 семей, занимавшихся погребальными обрядами и выращивавших для этих целей собак. Лишь по истечении года очищенные костные останки собирали и совершали обряд погребения». Қараңыз: Кривец, Е.А., Ислам в Центральной Азии, Леном, Москва, 1999, 17-бет.

[38] Стависки, бұл да сонда, 64-бет

[39] Бернштам, А.Н., Согдийская колонизация Семиречья, Мат. и исс. по арх., 26, 133-бет

[40] Chavannes, E., Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux, suivi des notes additionells, reprint Paris 1950. Gedruckt nach der Ausgabe der Academie Imperiale des Sciences, St. II, Leiden, 1904, 235-бет

[41] Haussig, H. W., Ipek Yolu ve…, 262-бет

[42] Бернштам, А.Н., Материалы и исследования по археологии, 14, 110-бет

[43] Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1994, 63- бет

[44] Қазақстан Тарихы, 138-бет

[45] Васильев, Л.С., История востока, Высшая школа, Москва, 1998, 1-том, 256-бет

[46] Пікрият - идеология

[47] Васильев, Л.С., История востока, Высшая школа, Москва, 1998, 1-том, 259-бет

[48] Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, Москва, 1998, 64-бет.

[49] Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1993, 90-бет

[50] Haussig, Hans Wilhelm, Ipek Yolu ve Orta Asya Kultur Tarihi, 80-бет

[51] Nahavand, Encyclopaedia Britannica, 15th Edition, 1994-1998

[52] Дәһшетлі – қорқынышты, шәдид

[53] Prof. Dr. Muhammed Hamidullah, Quelques Traits Distinctif Dans La Biografie Du Prophete De l’Islam, Ebedi Risalet, ?zmir, 1993, 1-том, 98-бет

[54] Kitapз?, Z., Yeni ?slam Tarihi ve Tьrkistan, Istanbul, 1991, 214-бет

[55] Әл-Балазұри, Фұтұх ұл-Бұлдан, 575-бет

[56] Қазақстан – Ұлттық Энциклопедия, 1-том, 613-бет

[57] Ислам на территории бывшей Российской империи, Российская Академия Наук, Москва, 1998, выпуск 1, 11-бет

[58] Prof. Dr. Muhammed Hamidullah, Quelques Traits Distinctif Dans La Biografie Du Prophete De l’Islam, Ebedi Risalet, ?zmir, 1993, 1-том, 99-бет

[59] Togan, Ahmet Zeki Velidi., Kuran ve Tьrkler, Kay? Yay?nlar?, Istanbul, 1971, 18-бет

[60] Diloram, Ibrahim, The Islamization of Central Asia, Leicester-UK,1993,14-бет

[61] Исламиятта, басқа діндердегідей Жаратушы мен пенделері арасында дәнекерші, арашашы сынып жоқ: әр пенде мұң-мұқтажын Аллаһ Тағалаға тікелей айта алады, тікелей жалбарына алады. Аллаһ пенделеріне тым жақын, Құранның сөзімен айтқанда күре тамырымыздан да жақын. Сондықтан, адамдардың діни міндеттерін, құлшылықтарын реттеп, олар мен Аллаһ Тағала арасында жүретін «молла» деген сынып, яғни рұһбаният Ислам дінінде жоқ (Бұл туралы Құран Кәрим, Хадид Сүресі, 17-аятқа қараңыз). Молла, ахұн т.т. парсының сөзі. Бұл, Иранда пайда болған һәм Исламнан бұрынғы діндердің қалдығы. Ал, «имам» дегеніміз: «жетекші, алдынғы қатардағы, басшы, бастаушы» деген ұғымды білдіреді. Исламиятта, кез келген мұсылман (имамдық шарттарына муафық) намаз (дұға) кезінде имам бола алады. Намаздан (дұға) шыққан соң әркім өзінің тіршілігін жалғастыра береді. Сондықтан, қоғам мүшелерінің бәрінің белгілі сәуиеде діни мәліметі болады. Молдалы қоғамда, діни міндеттер молдалар табының монополиясына тапсырылғандықтан, молда емес мұсылмандардың діни білімі шамалы келеді: олар, не болса да молда бар ғой деп өз бойына парыз болған және тікелей өзінің салахиятындағы міндеттерді, Аллаһ Тағалаға тікелей құлшылық ету ләззетін басқаларға береді.

[62] Ишан: парсы тілінде «олар» деген сөз. Сопылық ұғымда, тариқат жолының басы-қасында болған сопылар туралы ишан, яғни олар деп айтылған. Кейін бұл сөз, тариқат басшыларына берілген атаққа айналған.

[63] Бұл туралы академик Бартольд та өзінің ойын жазған екен: «В Персии образовалась национальная христианская церковь с богослужением на персидском языке, оказавшая влияние как на распространение христианства в Средней Азии и в Китае, так и на дальнейшую жизнь Персии; персами-мусульманами до сих пор употребляются названия дней недели, заимствованные не у мусульман-арабов, но у персов-христиан» (Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, 17-бет). Демек, қазақ тіліндегі күн атауларының қайдан шыққаны белгілі. Тек жұма атауы ғана арабша; жиналу, бас қосу, жамағаттану дегенді білдіреді.

[64] Kцprьlь, Fuad., Tьrk Edebiyat?nda ?lk Mutasavvuflar, Diyanet ??leri Ba?kanl??? Yay?nlar?, Ankara, 1991, 20-21 беттер

[65] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций….,43-бет

[66] Біздің бұл тұжырымымызды академик Ә.Т. Қайдаров та растайды. Ол өзінің мақаласында былай деп жазады: “Арабо-иранские лексические заимствования, составляющие ныне ок. 15% обшего объема лексики, явились результатом контактов древных тюркских племен и родов, вошедших впоследствии в состав казахского народа, с ираноязычными согдийцами, тохарами, саками, а через них с арабскими племенами на территории Средней Азии и Казахстана”. Қараңыз: Кайдаров, А.Т., Казахский Язык, Языки Мира, Тюркские языки, Институт языкознания РАН, Москва, 1996, 253-бет

[67] Васильев, Л.С., История востока, I-том, 269-бет: “Если в период первых четырех халифов управление находилось в руках местных властей и велось в основном на греческом и персидском языках –ведь это были земли, отвоеванные у Византии и Ирана-, то с Омейядов, правда не сразу, ситуация начала меняться. Арабский язык повсюду вводился в качестве обязательного в делопроизводство». Араб тiлiнiң iс тiлi болуындағы негiзгi себеп алып мемлекеттегi тiл бiрлiгiн қамсыздандыру, яғни ортақ мемлекеттiк тiл сипаты болған. Негiзгi билеушi тап Үмәййә ұрпақтары, яғни әмәуилер, ал олардың тiлi арабша болғандықтан. Мұның негiзiнде дiни себеп iздеу дұрыс емес. Яғни, не Құранда не Пайғамбардың хадистерiнде мемлекеттiк тiл арабша болуы керек, немесе адамзат туған тiлiн ұмытып, арабша ғана сөйлеу керек деген бұйрық жоқ. Бiздегi шығыс бұрмалаушылар әрқашанда араб тiлiнiң мемлекеттiк деңгейiн сылтау ете отырып, басқа тiлдер қудаланды деп айтатыны һәм сол арқалы хақ дiн Исламды қаралауға тырысатыны негiзсiз.

[68] Ресми құжат ретінде диуан ең бірінші рет халифа Әділетті Омардың (634-644) кезінде жасалған ғазылардың тізімімен пайда болды. Кейінірек, диуан атауы қаржы мекемесі мағнасында қолданыла бастады. Мағауия (661-680) дәуірінде диуан мемлекеттік кеңсе деген мағнада қолданылды. Осман патшалығында диуан - патшаның кеңсесі, моғол дәулетінде болса қаржы министрлігі мағнасында қолданылған.

[69] Turan, ?., Tьrk Kьltьr Tarihi, 52-бет

[70] Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, 29-30 беттер: «К тому же победа арабского языка не только не была результатом действий арабского правительства, но была достигнута против его воли. Распространение Ислама среди покоренного населения разрушало всю финансовую систему халифата; еще менее желательно было для правительства распространение государственного языка среди немусульман; христианам даже запрещалось говорить по-арабски и учить своих детей в мусульманских школах. Тем не менее, Ислам сделался религией огромного большинства населения, и даже та часть населения, которая не приняла Ислама, приняла арабский язык. Успех арабского языка объясняется прежде всего тем, что арабы с самого начала не опирались только на силу оружия и военной организации, как германцы, монголы и в древности персы. Арабский народ же достиг к VII в. некоторый духовной культуры, выработал литературный язык и высоко ставил красноречие и поэзию»

[71] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…., 101-бет

[72] Бұлар әдебиеттерде қалыптасқан формалар. Бірақ, әр аймақта әр түрлі айтылуы мүмкін. Мәселен, памдатты таң, бесінді үйлен, намаздігерді екінді, намазшамды ақшам, құптанды жашийық деп айтушылар бар.

[73] Барманкулов М., Хрустальная мечта.., 376-бет

[74] Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, Москва, 1998, 34-бет

[75] Васильев, Л.С., История востока, Высшая школа, Москва, 1998, 1-том, 277-бет

[76] Ghuri Dynasty, Encyclopaedia Britannica, 15th Edition, 1994-1998

[77] Қожабекұлы, Байұзақ., Тарихи Таным, Алматы, Ататек, 1994, 201-бет

[78] Васильев, Л.С., История востока, Высшая школа, Москва, 1998, I-том, 298-бет

[79] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…, 105-бет

[80] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…., 106-бет

[81] Толық есімі Әбу Әли Хасан Әлиұлы. 1063-1092 жж. аралығында Селжүк сұлтандарының уәзірі болды. Әкесі Ғазнауилер ханаданында кіріс уәзірі (министрі) еді, сондықтан, оқымысты, мәдениетті ортада өсті. Алп Арслан Ханның уәзірі өлген соң оның уәзірлігіне тағайындалды. 30 жыл бойы ұлан-байтақ Селжүк мемлекетін іс жүзінде басқарған кемеңгер мемлекет қайраткері Низам әл-Мүлік, сұннилікті қолдады, Низамия медреселері деп аталатын білім ордаларын ұйымдастырып, сұнни ғұламаларын және басқа салалардағы атышулы ғалымдарын оқытты. 1092 ж. Исфаханнан Бағдадқа кетіп бара жатқанда шәһид етілген. Оның уафатынан кейін Селжүк дәулетінде тоқырау және ыдырау кезеңі басталды.

[82] Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, Москва, 1998, 65-бет.

[83] Иснад – сілтеме, хадисті жеткізушілердің алқасы

[84] Zenith of Islamic Literature, Encyclopaedia Britannica, 15th Edition, 1994-1998

[85] Turkic Languages, Encyclopaedia Britannica, 15th Edition, 1994-1998

[86] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…., 100-бет

[87] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…., 84бет

[88] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…, 108-бет

[89] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…., 171-бет

[90] Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, Москва, 1998, 96-бет.

[91] Барманкулов, М., Хрустальная мечта тюрков о квадронации, 369-бет