Жамбыл атындағы Мемлекеттік жасөспірімдер кітапханасы Қазақстан ақын – жазушылары ХХ ғасырда

Медетбеков Т. Таңдамалы: 2 томдық.- Алматы: Жібек жолы, 2005.

Медетбеков Т. Жанымның жас құрағы: Өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1970.

Медетбеков Т.Сапар алдында: Өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1973.

Медетбеков Т. Алыс шақырымдар: Өлеңдер.- Алматы: Жазушы. 1975.

Медетбеков Т. Мәртебе: Өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1977.

Медетбеков Т. Әуелгі толқындар: Өлеңдер мен поэма.- Алматы: Жазушы, 1980.

Медетбеков Т. Көгершін қауырсындары: Өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1982.

Медетбеков Т. Дауыс: Өлеңдер мен поэма.- Алматы: Жазушы, 1984.

Медетбеков Т. Жүректегі ендіктер: Өлеңдер мен поэма.- Алматы: Жазушы, 1987.

Медетбеков Т. Сырым бар саған айтатын: Өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1989.

Медетбеков Т. Аңқа кептірген аңызақ: Өлеңдер, балладалар, поэма.- Алматы: Жалын, 1992.

Медетбеков Т. Абай әлемі.- Алматы: Ер Дәулет, 1995.

Медетбеков Т. Тынышыңды алам, дүние.- Алматы: Рауан, 1998.

Медетбеков Т. Тағдырлы жылдар жырлары: Өлең- жырлар .- Алматы: Атамұра, 1999.

Медетбеков Т. Баба дәстүрдің мұрагері кім?: (Туған әдебиет туралы ойлар).- Алматы: Өлке, 2001.

Медетбеков Т. Толғауы тоқсан дүние: Публицистикалық ой- толғаулар, эсселер.- Астана: Астана полиграфия, 2008.
Өмірі мен шығармашылығы туралы:
Жұмабек С. Л. Ойлы да асқақ жырлар орбитасы: Ақын Т.Медетбектің жырлары жайлы //Жұмабек С. Сын әуені.- Астана,2001.

Құрманғалиев Қ. Көрнекті қаламгер, өрнекті өлеңдер: (Темірхан Медетбеков) //Құрманғалиев Қ.Қоңыр күз күмбірі.- Алматы: Санат, 2000.

Кеңшілікұлы А. Ар- ұяттың тепсеңі: (Ақын Темірхан Медетбектің поэзиясы туралы) //Жас Алаш.- 2010.-20 шілде.

Түменбай Қ. «Біз де болғанбыз» деп мақтанбайды : (Ақын Темірхан Медетбеков туралы) //Ақиқат.- 2010.-№12.

Хаменова Б. Оның ұраны- шындық: ( Ақын Темірхан Медетбек шығар-

малары хақында) //Жалын.- 2008.- №11.

Хаменова Б. Темірхан Медетбек поэзиясындағы табиғат пен көркемдік //Бастауыш мектеп.- 2008.-№9-10.

(1940)
Адам Мекебаев 1940 жылы 19 сәуірде Қызылорда облысының Қармақшы ауданында туған. Орта мектепті бітіргеннен кейін «Ақжар» совхозында мұрап болып істеген.

1960 - 1965 жылдары аралығында Қазақ мемлекеттік университетін (қазіргі Әл- Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті) оқып тәмамдаған.

1965 жылдың наурыз айынан бастап республикалық «Лениншіл жас» газетінің әдеби қызметкері, 1966 жылы Қызылорда облыстық халық творчествосы үйінде, 1967 жылы облыстық мәдениет басқармасында, облыстық өлкетану мұражайында істеген. Ал 1971- 1973 жылдары «Қайнар», 1975- 1981 жылдары «Жазушы» баспасында редактор болып істеген.

Адам Мекебаевтың тұңғыш кітабы «Жадыра» 1970 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрді. Кейінгі жылдары «Жезтырнақ» (1973), «Дала мінезі» (1976), «Аңызақ» (1978), «Құпия қойма» (1979), «Бойжеткен» (1982) повестер жинағы, «Дауылды жер», «Періште келіншек», «Қазына сыры» деген романдары оқырман қауымның ілтипатына бөленген дүниелер.

Адам Мекебаевтың қай шығармасын алсақ та, пәлсапалық астар жатады. Жазушы не нәрсені де жалаң айтып қоймайды, ар жағында терең түйін жатады. Жазушының «Дауылды жер», «Періште келіншек» романдарының көркемдігі, ұлт дәстүрінің басқа идеологияның ықпалымен бүліншілікке ұшырау сыры жанға батқан оқиғалар арқылы шебер суреттелуі оның тұғырын биіктетіп тұратын туындылар.

Отаршылдықты бастан кешіп, кейін орталық жүйе қысымынан зақымданған (деформацияға ұшыраған) ұлттық сана трагедиясын жазу Адам Мекебаевтың бүкіл шығармашылық тынысы лейтмотивіне айналған. Оның «Жаза», «Жар жағалаған қыз», «Аңызақ», «Бойжеткен», «Жезтырнақ» повестері ұлттық сана күйзелісін өз бетінше саралап көруді мұрат тұтқан туындылар.

Жазушының кейінірек жарық көрген «Дауылды жер» романы да жазбақ түгіл айтуға тиым салынған Қазақстан жерінен ғарышқа ұшырылған зымырандардың халыққа тигізер орасан зор залалына, яғни, экологиялық апатты аймақ тақырыбына арналған шығарма.

Ал «Қазына сыры» романы жазушының қаншалықты өскенін, шеберліктің жетер биігіне жеткеніне тағы да көз жеткізеді. Оның қарыштап өсу үстінде екендігін дәлелдей түседі. Жазушы романда коммунистік насихаттың ықпалымен әуліккен белсенділердің бейнесін жасау арқылы сол дәуірдің тұтастай тыныс – тірлігін бере тұра, өзек өртеген өмір шындығы жарқырап ашылады.

«...Әрине, жазушы назар аударатын тағдыр, оқиға, тартыс әртүрлі. Бірақ оларды біріктіретін салт - сана, дағды - дәстүр, дін мен тілдің деформацияға ұшырауы екенін Адам Мекебаевтай шебер суреттеген жазушы сирек дер ем»,- деген белгілі сыншы Зейнолла Серікқалиевтың сөздері жазушы шығармашылығына берілген әділ баға деуге болады.

Мәскеудегі «Советский писатель» баспасынан «Лебединая печаль», 1987 жылы «Суховей» повестер жинағы орыс тілінде жарық көрген.

Жазушы 2001 жылы «Ерен еңбегі үшін» медалімен марапатталған.

Мекебаев А.Жезтырнақ: Повестер.- Алматы: Жазушы, 1973.

Мекебаев А. Дала мінезі: Өлеңдер мен поэма.- Алматы: Жазушы, 1976.

Мекебаев А. Аңызақ: Повестер.- Алматы: Жазушы, 1978.

Мекебаев А. Құпия қойма: Повесть.- Алматы: Жазушы, 1979.

Мекебаев А. Бойжеткен: Повестер.- Алматы: Жалын, 1982.

Мекебаев А. Періште келіншек: Роман.- Алматы: Жазушы, 1983.

Мекебаев А. Дауылды жер: Роман.- Алматы: Жалын, 1988.

Мекебаев А. Айтылмай қалған аңыз: Повестер мен роман.- Алматы: Жазушы, 1990.

Мекебаев А. Жер кіндігі апат: Роман, повестер.- Алматы: Жазушы, 1992.

Мекебаев А. Қазына сыры: Роман.- Алматы: Жазушы, 1994.

Мекебаев А. Аяқталмаған айқас: Пьеса.- Алматы: Өнер, 1983.

Мекебаев А. Аяқталмаған айқас: Екі бөлімді драма // Замандастар: Пьесалар жинағы / Құраст. У.Уайдин.- Алматы, 1983.

Мекебаев А. Жар жағалаған қыз: Повестер.- Астана: Елорда, 2002.

Мекебаев А. Мың жарым жылдық қате: Ойтолғамдар.- Алматы: Білім, 2003.

Мекебаев А. Айлы түннің көлеңкесі: Әңгімелер мен повестер.- Алматы: Жалын, 2007.

Мекебаев А. Құпия қойма: Роман, хикаят.- Алматы: Жазушы, 2008.
Өмірі мен шығармашылығы туралы:
Адам Мекебаев //Советтік Қазақстан жазушылары: Биобиблиогра-

фиялық анықтамалық.- Алматы, 1987.

Мекебаев Адам //Қазақстан жазушылары. ХХ ғасыр: Анықтамалық.- Алматы, 2004.
***
Тебегенов Т. Халық дүниетанымының суреткері: (Жазушы Адам Мекебаев) //Ана тілі.- 2010.- 15-21 сәуір.

Тебегенов Т. Ашаршылық ақиқаты туралы роман : (Жазушы А. Меке-

баевтың «Құпия қойма» романы туралы) //Жұлдыз.- 2009.- №9.

Ысқақбай М. Кісілікті үлкен суреткер: (Жазушы Адам Мекебаев)

//Қазақ әдебиеті.- 2010.- 23 сәуір.

Молдағалиев Жұбан

(1920-1988)

1940 жылдан 1947 жылға дейін әскер қатарында болып, Ұлы Отан соғысына басынан аяғына дейін қатысқан. Майданда саяси жетекшінің орынбасары, батарея комиссары, әскери журналист болды. Әскерден келген 1948-1957 жылдары «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті, «Жұлдыз» журналының бас редакторы болды. Бұдан кейін Ж.Молдағалиев ұзақ жылдар Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы болып қызмет атқарды.

Тұңғыш кітабы «Жеңіс жырлары» 1949 жылы жарық көрді. Осы кезден бері ақынның 40 шақты кітабы жарық көрді. 1958-1965 жылдары

1 томдық, 1970 жылы екі томдық таңдамалылары, 1979-81 жылдары 3 томдық шығармалары басылды.

Жұбан Молдағалиевтің орыс тіліндегі өлең жинақтары Мәскеу, Алматы баспаларында шықты.

Ақынның поэзиясында азаматтық әуен мен нәзік лиризм шебер үндесіп жатады. Оның бірнеше поэмалары қазақ халқының тарихына арналған. «Жесір тағдыры» поэмасында (1961) қарапайым қазақ әйелінің күрделі тағдыры суреттелсе, «Жыр туралы жырда» (1957) татар халқының ардагер ұлы Кеңес Одағының батыры Мұса Жәлелдің соғыстағы ерен ерлігіне арналған.

Жұбан Молдағалиев ұшқыр ойлы ақын ғана емес, халқын сүйе білген ұлтжанды азамат болды. Оның «Мен - қазақпын» поэмасы әрбір қазақтың жүрегіне шоқ тастап, ақынның өзін ғана емес, ұлтын да, ұлттық әдебиетін де аспандата бір көтеріп тастады. Поэмада туған халқымыздың кешегісі мен бүгінгісі, әдет - ғұрпы, салт - дәстүрі, мінез - құлқы ақындық шабытпен, асқақ үнмен жырланады. Туған елінің азаматы болғандығын мақтан тұтады. Туған жердің қадірі мен қасиетін үлкен жүрекпен жырлаған ақын.

...Төзер адам шарпыса да жалынға,

Сағынышқа қияр бір сәт жарын да.

Көлеңкеде көзден таса күн жоқта,

Туған ел тек күндіз - түні жаныңда.

Туған елді анам демей не дейін,

Туған елді панам демей не дейін,

Сол арқылы асқақ менің ән - жырым,

Сол арқылы биік менің мерейім,- шумақтары Жұбан Молдағалиевтің ақындығы мен азаматтығының астасуы мен бас қосуынан хабар беріп жатқандай әсер қалдырады.

Қазақ халқының композиторы Құрманғазыға арналған «Кісен ашқан» (1969) поэмасы үшін ақынға 1970 жылы Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығы берілді. «Қызыл қайың» (1973) поэмасы да осы шығармаға үндес. «Айттым сәлем» лирикалық поэмасы (1967) махаббат пен ерлікті жырлайды. Халқымыздың ұлылығын, жасампаздығын дәріптейтін «Қыран дала» (1974) және «Сел» (1975) поэмалары үшін Жұбан Молдағалиев 1978 жылы СССР Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Ол сонда-ақ СССР Қорғаныс Министрлігі сыйлығының лауреаты және А.Фадеев атындағы алтын медальдің иегері.

«Байқоңыр баспалдақтары» поэмасында (1977) қазақ халқының қол жеткен табыстарын шабыттана жырлайды.

Жұбан Молдағалиевтің азаматтық тұлғасын биіктете түскен тұс 1986 жылғы желтоқсан оқиғасына орай келіп еді. Алқа топ алдында шындықты шымбайға батыра тайсалмай айтқан Жұбан Молдағалиев үлкен жүрек тек үлкен ақында ғана болатынын тағы бір айқындай түсті.

Жұбан Молдағалиев көркем публицистика саласында да жемісті еңбек етті. Әдеби процеске етене араласып, көптеген сын мақалалар жазды. Сонымен қатар ақын орыс әдебиетінен аудармалар жасады. Ақынның шығармалары туысқан халықтар тілдерімен қатар ағылшын, неміс, француз, испан, поляк, венгр, моңғол т.б. тілдерге аударылды.

Жұбан Молдағалиев Ленин орденімен, екі рет Еңбек Қызыл Ту орденімен, екі рет ІІ дәрежелі Отан соғысы, «Құрмет белгісі» ордендерімен, бірнеше медальдармен марапатталған. 1985 жылы оған Қазақстанның Халық жазушысы» деген құрметті атағы берілді. Жұбан Молдағалиев 1988 жылы 6 қазанда 68 жасында қайтыс болды. Ақынның туған жері Батыс Қазақстан облысының Тайпақ ауданыдағы бұрыңғы «Өлеңші» совхозына Жұбан Молдағалиевтің есімі берілді. 2000 жылы Орал қаласында ақынға ескерткіш қойылып, 80 жасқа толу мерей тойы өтті.

Молдағалиев Ж. Таңдамалы шығармалар.- Алматы: Көркем әдебиет, 1958.

Молдағалиев Ж. Байқоңыр баспалдақтары: Дастан және өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1977.

Молдағалиев Ж. Кісен ашқан: Өлеңдер мен поэма.- Алматы: Жазушы, 1988.

Молдағалиев Ж. Қыран дала: Өлеңдер мен поэмалар. –Алматы: Өлеңдер мен поэмалар.- Алматы: Жазушы, 1990.

Молдағалиев Ж. Мен қазақпын: Өлеңдер мен поэмалар.- Алматы: Раритет, 2007.

Молдағалиев Ж. Өлеңдер мен поэмалар.- Алматы: Ан Арыс, 2010.
Өмірі мен шығармашылығы туралы:
Жұбан Молдағалиев. Ақын туралы естеліктер.- Орал, 1990.

Жұбан Молдағалиев: Әдебиеттер көрсеткіші.- Алматы: Өнер, 1990.

Жомарт жүректің жалыны: (Жұбан Молдағалиев шығармашылығы)

//Сейітов С.Өлең өлкесінде.- Алматы,1984.

Ақшолақов Е. Мен қазақпын деп жүрекпен айтқан Жұбан ақын

(Молдағалиев) // Жұлдыз.- 2010.-№12.

Бекхожина З. Дәуірмен дәуірлес: (Жұбан Молдағалиев туралы) //Дала мен қала.- 2010.- 22 қараша.

Иманасов С. Алаңсыз жүрген кезі жоқ: (Ж.Молдағалиев туралы)

//Қазақ әдебиеті.- 2010.- 19 қараша.

Қирабаев С. Жұбан (Молдағалиев) // Қазақ әдебиеті.- 2010.- 6 тамыз.

Молдағалиева С. Жұлдызымыз жарасқан құтты шаңырақ болдық:

(Ақын Жұбан Молдағалиев және Желтоқсан- 86) //Ана тілі.- 2010.- 9 желтоқсан.

Оспан С. Қазақ намысының найзағайы: Жұбан Молдағалиевтің туғанына – 90 жыл //Түркістан.- 2010.- 18 қараша.

Рәш М. Мен білетін Жұбан (Молдағалиев) //Ақиқат.- 2011.- №10.

Молдағалиев Тұманбай

(1935- 2011)
Өлең әлеміне алғашқы үн қосқан албырт шағынан бастап - ақ өзінің лирикалық тебіренісімен өлең сүйгіш оқырманын айрықша сүйсіндірген ақындардың бірі - Тұманбай Молдағалиев. «... Қазір кемеліне келген тұста көптеген өлең кітаптардың авторы болған Т.Молдағалиев поэзиямыздағы көрнекті, мерейлі ақын»,- деп жазған Қалижан Бекхожин ақын шығармашылығы туралы.

Қазақтың көрнекті ақыны, Халықаралық мемлекеттік және жастар одағы сыйлығының лауреаты Тұманбай Молдағалиев 1935 жылы Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданындағы Жарсу селосында туған. 1959

жылы КазГУ-ді бітіргеннен кейін «Лениншіл жас» газетінде, «Пионер» журналында, 1959- 71 жылдары «Жазушы» баспасы жанындағы балалар және жастар әдебиеті бас редакциясы мен «Жалын» баспасының (1976-77),

«Жалын» альманағының бас редакторы (1977- 84), 1986 жылдан кейін «Балдырған» журналының бас редакторы болып қызмет атқарған.

Тұманбай Молдағалиевті нәзік те , сыршыл ақын ретінде танытқан 1957 жылы шыққан «Студент дәптері» атты тұңғыш өлеңдер жинағы. Содан бергі өткен 40 жылдан астам уақыттан бері ақынның бүгінгі замандастарының тіршілік - тынысын, арман - мақсатын, адал махаббатын шабытпен жырлаған қырықтан астам жыр кітаптары жарық көрді. Соның ішінде «Кәмила» (1960), «Көктем таңы», «Құралай» (1961), «Алатау қызы» (1964), «Зулайды күндер» (1965), «Жүрегім менің сапарда» (1966), «Ескерткіш» (1969), «Жүрек ояу қашанда» (1972), «Қош көктем» (1974), «Махаббат оты сөнбейді» (1975), «Жиырма бесінші көктем» (таңдамалы, 1980), «Жаз ортасы»(1982), «Тынық мұхит дәптері» (1985), «Отан деп соққан жүрегі» (1988), «Алыста қалған жылдар, ұмытылмас жандар» (1989) поэмалар жинақтары т,б. жыр кітаптары бар.

Тұманбай Молдағалиев «Жүректегі жазулар» жинағы (1981) үшін Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының, «Жаңа дәптер» (1967) жинағы үшін жастар сыйлығына ие болды.

Тұманбай Молдағалиев шығармаларының тақырыбы әр алуан. Ақын өзінің ақындық, азаматтық өмірінің мәні мен мағынасын осы поэзиядан тапқан. Атамекен, туған елге деген сүйіспеншілік, ел мен жер тағдыры жайлы жазылса да ақын өлеңдерінің өзегінде халық өмірінің шындығы, халық тағдырының табиғаты, адамның адамға деген құрметі мен ізеті айқын сабақтасып, астасып жатады. Ақынның соғыс жылдарының шындығы туралы шығармаларында жүрек толғанысы, соғыстың қайғы - қасіреті, халық басындағы ауыртпалық, күтумен өткен ғұмыр көркем де, шынайы суреттеледі.

Қазақ поэзиясында жастық шақтың сыры, махаббат, адамның адамға деген сүйіспеншілігінің қадірі мен қасиетін жырлаған ақындардың ішінен ерекше дараланып тұратын ақын да Тұманбай Молдағалиев.

Ақын өлеңдері халық әндері секілді әуенді болып келеді және әнге өзінен өзі бейімделіп, лайықталып тұрады. Сондықтан да Тұманбай Молдағалиевтің өлеңдеріне жазылған әндер көрнекті әншілердің орындауында қалың жұртшылықтың жүрегіне жол тауып, тіпті 60- шы жылдарда жазылған әндері күні бүгінге дейін орындалып жүр.

1984 жылы ақынның «Әнім сен едің» ән текстері жеке кітапша болып шықты. Жинаққа халық арасына кең тараған Нұрғиса Тілендиевтің «Құстар әні», «Куә бол», Шәмші Қалдаяқовтың «Әнім сен едің», «Бақыт құшағында», Әсет Бейсеуовтың «Шақырады көктем» т.б. әндер енген.

Ақынның бірнеше жинақтары Мәскеу, Алматы баспаларынан орыс тілінде басылып шықты. Көптеген шығармалары туысқан халықтар, шетел тілдеріне аударылды. Т.Молдағалиев Д. Байронның, М.Ю.Лермонтовтың, Ұйғынның , Зүлфияның, Д.Жамараевтың өлеңдерін қазақ тіліне аударған.

Балаларға арнап жазған «Құралай», «Етекбай атам үйінде» кітаптары жарық көрді.

«Тұманбай мына тұрмыстың нәзік те жіңішке жағына, сұлу жағына, тұрмыс болғанда адам мен адамның ара - қатынасын арқау еткен мәселелерге көбірек назар аударды. Әсіресе, жастық шаққа, махаббат тақырыбына табан тірейтін ақын. Оның ең басты ұстанған бағыты, діттеген мақсаты - өмірдегі адалдық пен пәктік, ақтық мәселелерді ақындық жүрекпен барлайды»,- деп жазды Қазақстан Халық жазушысы Хамит Ерғалиев.

Тұманбай Молдағалиев- Тәуелсіз Қазақстанның Гимнін жазуға қатысқан авторлардың бірі.

Тұманбай Молдағалиев 1957 жылы «Тың жерді игергені үшін», 1970 жылы «Еңбектегі ерлігі үшін» медальдарымен, Қазақ ҚСР Жоғарғы Кеңесінің Грамотасымен марапатталған.
Шығармалары:
Молдағалиев Т. Үш томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1990.

Молдағалиев Т. Екі томдық шығармалары. – Алматы: балауса, 1995.

Молдағалиев Т. Таңдамалы туындыларының көп томдығы: 14 томдық.- Алматы: Қазығұрт, 2004.

Молдағалиев Т. Алыстағы жылдар, ұмытылмас жандар: Поэма.-Алматы: Жалын, 1989.

Молдағалиев Т.Құралайым: жаралы жүрек жырлары: Жыр жинақ.- Астан: Күлтегін, 2004.

Молдағалиев Т. Дос құшағын жайғанда: Өлеңдер: 1 том.- Алматы Жазушы, 2005.

Молдағалиев Т. Жадымдасың жастық шақ: Өлеңдер: 2 том.- Алматы: Жазушы, 2005.

Молдағалиев Т. Ғашық жүрек: Ақынның ел арасына кең тараған әндерге жазылған өлеңдер.. – Алматы: Өнер, 2007.

Молдағалиев Т. Мәңгі жас көңіл: Өлеңдер.- Алматы: жалын, 2007.

Молдағалиев Т. Қар жауып тұр: Өлеңдер.- Алматы: жазушы, 2008.

Молдағалиев Т. Баларға базарлық: Өлеңдер.- Алматы: Балалар әдебиеті, 2011.
Өмірі мен шығармашылығы туралы:
Албырт шақтың жалынды сырлары: (Тұманбай Молдағалиев туралы)

//Бекхожин Қ. Өлең өткелдері.- Алматы, 1986.

Тұманбай Молдағалиев //Мәшһүр-Жүсіпов Қ. Өлең сөздің патшасы. Алматы, 1991.

Молдағалиев Т. Өлең – менің өз анам: (Өз өмірі мен шығармашылығы туралы) //Сөзстан: 5 кітап.- Алматы, 1984.

60- 80 жылдардағы қазақ лирикасындағы дара стильдік ерекшеліктер: (Т. Молдағалиевтің шығармашылығы туралы) //Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика.- Алматы, 2001.

Тұманбайдың ақындығы: (Мақалалар).- Алматы: Атамұра, 2005.

(Молдағалиев) //Түркістан.- 2010.- 20 мамыр.

Байжан О. Ақын Тұманбай Молдағалиев шығармашылығындағы ақындық тұлға //Ақ желкен.- 2008.- №5.

Иманасов С. Тұманбай туралы толғам: (Ақын Т.Молдағалиев) //Қазақ әдебиеті.- 2012.- 16 наурыз.

Молдағалиев Т. «Бақытты болыңдар, айналайындар!»: (Ақын Т.Мол-

дағалиев туралы материалдар) //Ұлан.- 2010.-16 наурыз.

Тобағабыл Т. «Таңдап алған талайғы бір арманым»: (Тұманбай Мол-

дағалиевтың шығармашылығы жайында) //Қазақ әдебиеті.- 2010.- 19 наурыз.

(1910- 1982)

Б.Момышұлы жеті жылдық мектепті бітіргеннен кейін біраз уақыт мұғалім болған. 1932 жылы кезекті әскери міндетін өтеуге шақырылып, онда бір жарым жыл жүріп, запастағы командир атағын алады. Туған аулына қайтып оралған соң, ол біраз қаржы мекемесінде қызмет істейді. Содан қайтадан Қызыл Армия қатарына шақырылып, түрлі әскери бөлімдерде взвод, рота командирі болады.

1941 жылы Екінші дүниежүзілік соғыс басталысымен, Бауыржан даңқты генерал- майор И.В.Панфиловтың басшылығымен Алматы маңында жаңадан жасақталған 316-атқыштар дивизиясының құрамында майданға аттанады, батальон, полк командирі қызметтерін атқарады. Соғыстың соңғы жылдарында гвардиялық дивизияны басқарады. Соғыс кезіндегі жеке басының қаһармандық ерлігімен ұрыс жүргізудегі әскери шеберлігімен ерекше көзге түседі. Бірнеше рет жау қоршауынан жауынгерлерін аман - сау алып шығады. Соғыстың қызылшаң айларында болған Москва түбіндегі шайқастағы ерлігі сол кездің өзінде Одақ көлеміне аңыз болып жайылды. Б.Момышұлының осындай ерлігі жөнінде белгілі орыс жазушысы А.Бек «Волоколамское шоссе» (қазақшасы «Арпалыс») повесін жазды. Бұл шығарма кейін бірнеше тілге аударылып басылды.

Соғыстан кейін Б.Момышұлы Совет Армиясы Бас штабының Жоғары әскери академиясын бітіреді. Әскери - педагогикалық жұмыспен айналысып, Совет Армиясы академиясында сабақ береді.

1956 жылы полковник атағымен отставкаға шыққан Б.Момышұлы біржола шығармашылық жұмыспен айналысады. Ол қазақ және орыс тілдерінде бірдей жазып, өз өмірінде көрген - білгендерін шығармаларына арқау етеді. Оның қаламынан туған өмір шындығын бейнелейтін роман, әңгіме, повестері қалың оқырманның іздеп оқитын шығармаларына айналды. Олар бірнеше рет Мәскеу, Калинин, Алматыда қайта басылып шығады. Оның алғашқы кітаптары - «Бір түннің тарихы» (1956), «Біздің семья» (1956).

Б.Момышұлының кейінгі шығармаларында жауынгерлердің әскери мінез - құлқының қалыптасуы, халықтың майдандағы ерен ерлігі шынайы суреттеледі. Оның «Москва үшін шайқас» кітабы Панфилов дивизиясының жауынгерлік жолдары мен ерліктерін баяндайды.

Б.Момышұлы бірнеше орден, медальдармен марапатталды. Кеңестер Одағының батыры атағын алды. Елінің ер ел екенін бүкіл дүниеге паш еткен Бауыржан Момышұлын Халқы тірісінде –ақ «батырым» деп танып, ардақтады, ал бұл атақ Отан соғысы біткенінен кейін жарты ғасырдай уақыт өткенде барып берілді. Ел тәуелсіздік алғаннан кейін оған «Халық қаһарманы» деген құрметті атақ берілді.

Б.Момышұлы 1982 жылы қайтыс болды.

Б.Момышұлына арнап қазақтың көрнекті ақыны Жұмекен Нәжімеденов «Қыран қия» атты поэма қалдырып кетті. Күләш Ахметова «Болашақ үшін», Ж.Бөдешов «Қасиет пен өсиет», Жақсылық Сәтібеков «Домбыра мен қылыш», М.Қалдыбаев «Ай мүйізді ақ серке», Т.Молдабаев «Бауыржан дастан» дейтін поэмалар жазды.

Қазақтың белгілі жазушысы Әзілхан Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» романы бүкіл халықтың сүйіп оқитын кітабына айналды. Сәбит Мұқановтан бастап Б.Момышұлына арнап ұзын саны алпыстан асатын ақындар өлең жазыпты.

Б.Момышұлы – «Москва үшін шайқас» көркем фильмнің және бірнеше деректі фильмдердің бас кейіпкері.

... «Алтын да, алмас та емес жарқылдаған.

Бір сый бар, аға, саған тартылмаған.

Ұрпақтар аңыз етіп айта жүрер

Сыйдан да он есе артық даңқың маған», - деп қазақ жырының құлагері Мұқағали Мақатаев жырлап кеткен еліміздің біртуар тұлғасы Бауыржан Момышұлы өсиетінен, өмірінен ұрпағы ғибрат алатыны, жыл өткен сайын оның бейнесі биіктей беретіні анық.

Б.Момышұлының есімі Алматы, Тараз қалаларының көшелеріне, туған жері Ассыда орта мектепке берілді.

Момышұлы Б. Екі томдық шығармалар жинағы.- Алматы: Жазушы, 2000.

Момышұлы Б. Екі томдық шығармалар жинағы.- Алматы: Жазушы, 2002.

Момышұлы Б. Қанмен жазылған кітап.- Алматы: Қазақстан, 1991.

Момышұлы Б. Москва үшін шайқас: Роман.- Алматы: Жазушы, 2009.
Өмірі мен шығармашылығы туралы:
Айналған аты аңызға Момышұлы /Құраст. М.Мырзахметов.- Тараз, 2000.

Ахметова З. Шуақты күндер: (Бауыржан Момышұлы туралы естелік- эссе).- Алматы: Жалын, 1987.

Бақбергенов С. Гвардия полковнигі //Есімде қанды майдан жорықтар.- Алматы: Жалын, 1968.

Бауыржан Момышұлы туралы естеліктер.- Алматы: Білім, 2005.

Бауыржан Момышұлы: Әдебиеттер көрсеткіші /ҚР Мемлекеттік жасөспірімдер кітапханасы. - Алматы, 1994.

Бек А. Арпалыс. Волокаламск тас жолы: Повесть.- Алматы: Жалын,1985.

Нұршайықов Ә. Ақиқат пен аңыз: Роман- диалог (Б.Момышұлы туралы). – Алматы: Жазушы, 2009.

Қалдыбаев М. Ұмытылмас кездесулер: (Б.Момышұлы туралы).- Алматы: Қазақстан, 1989.

Халық сыйы : Б.Момышұлына арналған өлеңдер жинағы.- Алматы: Жалын, 1986.

***
Батыршаұлы С. Өн бойы ар- намыстан жаратылған : (Б.Момышұлы)

//Егемен Қазақстан.- 2010.- 30 қараша.

Бауыржан- қазақтың рухы: (Бауыржантанушы ғалымдардың пікірлері) //Түркістан.- 2010.- 5 тамыз.

Жәкеев С. Баукеңмен болған үш кездесу // Ана тілі.- 2010.- 14- 20 қаңтар.

Кәтімхан М. Б.Момышұлы мен А.Бектің шығармашылық байланысы

//Ақиқат.- 2010.- №8.

Күлмағамбет Е. Батыр Баукең (Момышұлы) //Егемен Қазақстан.- 2010.- 11 қаңтар.

Мәмбетов Қ. Баукеңнің ақындығы ( Б. Момышұлы) //Ақжелкен.- 2010.- №9.

Мәмбетов Қ. Жүрек қанымен жазылған туынды: (Бауыржан Момышұлының шығармалары) // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2010.- №10.

Миразова А. Бауыржан Момышұлының педагогикалық ой- пікірлері және мектеп //Алматы ақшамы.- 2010.- 11 желтоқсан.

Молдахметұлы Ж. Бауыржандай батыры бар ел бақытты! : (Б.Момышұлының 100 жылдық мерейтойы Мәскеуде аталып өтті) //Айқын.- 2010.- 11 ақпан.

Молдахметұлы Ж. Мәскеу үшін шайқасқан Момышұлы //Айқын.- 2010.- 15 сәуір.