Жұбаева О. ҚАзақ тілінің когнитивті грамматикасы

жүктеу/скачать 1.82 Mb.

бет	17/85
Дата	23.06.2022
өлшемі	1.82 Mb.
	#459438

1 ... 13 14 15 16 17 18 19 20 ... 85

Жұбаева монография

-ған/-ген қосымшасының негізгі мағынасы – сөйлеу сәтіне дейін болған іс-әрекетті білдіру. Бұл форманы тануда ғалымдар арасында екі түрлі бағыт бар: бірі – -ған/-ген тұлғасының негізгі мағынасы ретінде нәтижелі қимылды білдіруін атаса, енді бірқатары шақтық мәнін негізгі деп есептейді. Ы.Маманов -ған/-ген тұлғасының мағыналық ерекшелігі туралы былай дейді: «Бұрынғы өткен шақ формасын сөйлеуші сөйлеу кезінен бұрын болған істі жай хабарлау түрінде емес, тыңдаушыға сол өткендегі істің, қимылдың болу, болмау нәтижесін баса түсіндіріп, соған көңіл аудару керек болған жағдайда қолданады» [76, 106-б.]. Сонымен қатар түркітануда Н.К.Дмитриев [128, 157-158-б.], Б.А.Серебренников [94, 20-21-б.], Д.Г.Тумашева [129, 37- 38-б.] сияқты ғалымдар да -ған/-ген тұлғасының негізгі мағынасы істің нәтижесін білдірумен байланысты сипаттайды.
Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңде өткен шақ тұлғалары былайша сипатталған:

Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңде өткен шақ тұлғаларының танылуы

Н.Ильминский «Материалы изучению киргиз-казакского наречие»	М.Терентьев «Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская»	П.М.Мелиоранский «Краткая грамматика казак киргизского языка»	И.Лаптев «Краткий грамматический очерк казак-киргизского языка»	Н.Созонтов «Записки по грамматике киргизского языка»
Прошедшее вр жаздым	Прош. вр. жазды	Прошед. вр. I прошедшее -ды/-ді	Прошед. вр. Прошедшее безотноси тельное -ды/-ді	Прош. время Прош. вр.I. -ды/-ді
жазыппын	–	Прошедшее совершенное I: -ып/-іп	Прошедшее совершенное I -ып/-іп	Прошедшее время II: -ып/-іп
–	–	Прошедшее совершенное II: -ған	Прошедшее совершенное II: -ған	–
жазып еді	Давно прошедшее: -п еді	Прошед. повествовательное: -п еді	Прошед. повествова-тельное (предвари-тельное): -п еді	Прошедшее время III: -п еді
–	–	Давно-прошедшее: -ған еді	Давно-прошедшее: -ған еді	–
–	–	–	–	–
–	–	Давно-прошедшее II: -ған екен	–	–
–	Условное прошедшее -са еді	–	–	–
–	–	–	Прошедшее предположи тельное: -р еді	–

Яғни атаулары әртүрлі болғанымен, зерттеушілердің бәрі де бұрынғы өткен шақ тұлғалары ретінде ып/-іп, ған/-ген, -п еді, -ған еді, ған екен қосымшаларын көрсетеді. Бұл бүгінгі тілтанымдағы ұстанымдармен ұқсас. М.Терентьевтің -са еді (условное прошедшее) және И.Лаптевтің -р еді (прошедшее предположительное) тұлғаларын өткен шақ көрсеткіштері ретінде тануы шатастырудан туған болуы керек.

А.Жаңабекова өткен шақтың жүйелі-құрылымдық парадигмасын сөз ете келіп, -ған/ -ген тұлғасы мынадай функционалды мағыналарды білдіретінін айтады:

жүктеу/скачать 1.82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 13 14 15 16 17 18 19 20 ... 85