Жылдарга “Кургак учук-iv” программасы

Кургак учук менен ооругандарды

дарылоо жана реабилитациялоо

DOTS стратегиясы (кыска мөөнөттүү контролдонуучу химия терапия курсун) кеңири киргизилгендигине жана кургак учукка каршы күрөшүү кызматын алгачкы медициналык санитардык жардам деңгээлине интеграцияланганына карабастан, кургак учук менен ооругандардын дарыларды кабыл алуусун жетишсиз контролдоо, оорулуулардын дарыланууга кызыгуусунун төмөндүгү жана мындай бейтаптар менен иштөөдө медициналык кызматкерлердин аракетинин төмөндүгү орун алууда.

2005-2012-жылдары көп жолку дарыга туруктуу кургак учук менен ооруган 3569 бейтап катталган, 2011-жылы көп жолку дарыга туруктуу кургак учук менен ооруган 804 адам аныкталган, 2012-жылы - 904 адам, ал эми 2013-жылы 800-1100 оорулууну аныктоо күтүлүүдө, б.а. стационардык шартта кымбат турган дарылоону талап кылган көп жолку дарыга туруктуу кургак учук менен ооруган бейтаптардын саны жыл сайын көбөйүүдө. Дарыга кеңири туруктуу кургак учук менен ооругандар пайда болушу менен ушул бейтаптарды дарылоо жана байкоо жөнүндө маселе келип чыкты, анткени кургак учукка каршы препараттар менен камсыз кылуу донордук уюмдардын каражаттарына гана жүргүзүлөт, ал эми дарыга кеңири туруктуу кургак учук менен ооругандарды дарылоо үчүн каражат жок.

Кургак учук менен ооруган бейтаптарды дарылоодогу жана реабилитациялоодогу көйгөйлөр:

1) көп учурда амбулаториялык түрдө дарылоого боло турган жугуштуу эмес өпкө кургак учугу, өпкөдөн сырткары кургак учук менен ооруган оорулуулар бейтапканага жаткырылат;

2. 
   бүткүл дарылоо курсунда ооруканага узак жатуу;
   

4) көп жолку дарыга туруктуу кургак учугу бар бейтаптарды каттоодо, дарылоодо, диагноздоодо, уюштурууда клиникалык протоколдордун жоктугу.

Артыкчылыктуу аракеттер:

1) кургак учук менен ооруган оорулууларга үзгүлтүксүз байкоо жүргүзүүнү камсыздоо үчүн медициналык жардам көрсөтүүнүн ар кандай деңгээлдер ортосундагы багыттарды өркүндөтүү жана кызмат көрсөтүү моделдерин өзгөртүү зарыл;

2) бейтаптардын кургак учукка каршы дарыларды кабыл алуусу боюнча медициналык кызматкерлердин көзөмөлдөөсүн жакшыртуу;

3) бейтаптарга хирургиялык жол менен дарылоону адистештирилген бөлүмдөрдө жүргүзүү;

4) калк арасында кургак учуктун жайылышын алдын алуу максатында, инфекция булагы болгон, кургак учуктун терапиялык жана хирургиялык дарылоого жатпаган түрү менен ооруган бейтаптарга адистештирилген медициналык уюмдарда паллиативдүү жардам алуу мүмкүнчүлүгүн түзүү керек;

5) социалдык кызматты тартуу, социалдык кызматкерлерди жана медициналык персоналдарды адамдар ортосунда мамиле кылуу көндүмдүктөрүнө үйрөтүү жана психологиялык кеңеш берүүлөрдү кеңейтүү, азык-түлүк пакеттер жардамын жайылтуу жана башкалар, б.а. кургак учук менен ооругандарды жана персоналды социалдык жактан коргоону камсыз кылуу.

Кургак учукту алдын алуу үчүн изониазид менен профилактикалык дарылоо 2011-жылы АИВ менен жашаган 5 адамга, 2012-жылы АИВ менен жашаган 4 адамга гана жүргүзүлгөн. Изониазид алган пациенттердин аз пайызы түмөнкүдөй түшүндүрүлөт: клиникалык протоколго ылайык, изониазид кургак учуктун ачык түрү менен ооругандар менен байланышта болгондорго дайындалат, бирок бейтаптар ачык формадагы кургак учук менен байланышта болгондугун дайым эле биле бербейт жана бул жөнүндө билдиришпейт.

Пневмоцистүү пневмониянын алдын алуу үчүн котримоксазол менен химиялык профилактикалоону 2009-жылы 77 (36 эркек, 41 аял) АИВ менен жашаган адамдар (мындан ары – АЖА), 2010-жылы 278 (190 эркек, 88 аял), 2011-жылы 175 (115 эркек, 60 аял), 2012-жылы 101 АЖА алган. 2009-жылга чейин химиялык профилактика мониторинги жүргүзүлгөн эмес.

Инъекциялык баңги заттарды керектөөчүлөрдүн дарылоого кызыгуусунун төмөндүгү байкалууда. Мындан сырткары, АЖА арасында кургак учукка карата дарыгерлердин кабатырлыгынын төмөндүгү белгиленүүдө. 2010-жылдан баштап, айкалышкан инфекцияга карата дарылоону бир эле убакта дайындоо, көп препараттарды кабыл алуу зарылдыгынан улам оорулуулар аны оор көтөрүшөрүн белгилешкен, бул болсо дарылоонун үзгүлтүккө учурашына алып келе тургандыгы белгиленген.

Максаты - кургак учуктун диагноздоого, дарылоого жана алдын алууга АЖАлардын универсалдуу мүмкүнчүлүгүн камсыз кылуу.

Артыкчылыктуу иш-аракеттер:

1) АЖАларда, анын ичинде пенитенциардык системада кургак учукту эрте аныктоо, алдын алуу жана дарылоо үчүн Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюмунун сунушуна ылайык, АИВ/КУ клиникалык протоколун кайрадан кароо, бекитүү жана ишке киргизүү;

2) АЖА арасында кургак учук оорусун, ошондой эле анын туруктуу формаларын тез арада айкындоону камсыз кылуу;

3) изониазид менен, анын ичинде пенитенциардык системада да, профилактикалык дарылоону жана инфекциялык контролдоону жакшыртуу;

4) АИВ/Кургак учук бейтаптарын байкоого алуу маселелери боюнча саламаттык сактоо системасынын уюмдары жана пенитенциардык системанын медициналык кызматтары ортосундагы өз ара аракеттенүүнү жана жолун жолдоочулукту камсыз кылуу.

Артыкчылыктуу иш-аракеттер:

1) инфекциялык контролдоо боюнча иш-чараларды сарамжалдуу пландаштыруу жана ишке ашыруу үчүн кургак учукка каршы уюмдардын муктаждыгын жана инфекциялык контролдоо абалын баалап изилдөөнү жүргүзүү;

2) кургак учукту инфекциялык контролдоо боюнча ченемдик укуктук базаны жаңыртуу, ошондой эле эл аралык стандарттарга ылайык Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюмунун сунуштарына негизделген кургак учукту инфекциялык контролдоо боюнча Улуттук колдонмону иштеп чыгуу керек. Бул колдонмо дем алуу органдарын жеке сактоо чараларын жана инженердик-техникалык, администрациялык, башкаруу чараларын өзүнө камтып, жергиликтүү муктаждыкка жана кырдаалга ыңгайлаштырылат;

3) кургак учукка каршы уюмдардын талаптагыдай долбоорлоосун камсыз кылуу боюнча иш-чаралар, аларды модернизациялоо/кайра пландаштыруу жана эксплуатациялоо;

4) саламаттык сактоо уюмдарынын кызматкерлери арасында кургак учукка чалдыгууларга карата мониторинг уюштуруу;

5) инфекциялык контролдоонун натыйжалуулугун жогорулатуу үчүн коомдук саламаттык сактоо кызматынын жана кургак учукка каршы уюмдарынын иш-аракеттерин координациялоо.

Кургак учук менен ооругандарды

дары-дармек менен камсыз кылуу
Кургак учукка каршы препараттар менен үзгүлтүксүз камсыз кылуу мамлекеттин биринчи кезектеги милдети болуп эсептелет. Кыргыз Республикасынын фармацевттик базарында дары каражаттарын жөнгө салуу системасынын начардыгынан улам, сапатсыз дарылардын же жасалма дарылардын орун алуусунун коркунучу бар.

Көйгөйлөр:

1) кургак учукка каршы препараттарды жетишсиз жана үзгүлтүктүү берүүлөр, аларды жеке базарда дарыгердин рецептисиз сатуу, сапаты текшерилбеген дарыларды сатып алуу;

2) дары-дармек кампаларынын абалынын жана жабдууларынын талаптагыдай эмес абалы.

Артыкчылыктуу иш-аракеттер:

1) кургак учукка каршы препараттарды сактоо жайларынын сактоо шарттарын жакшыртуу жана зарыл жабдуулар менен камсыздоо боюнча чараларды көрүү;

2) кургак учукка каршы препараттар менен үзгүлтүксүз, дайыма камсыз кылуу жана жөнгө салуу жол-жоболорун киргизүү.
Адвокация, коммуникация жана социалдык мобилизация
Калктын, бейтаптардын жана медициналык кызматкерлердин маалыматтуулук деңгээлинин төмөндүгү маалыматтык-билим берүү иш-чараларынын натыйжалуулугунун начардыгы жана жетишсиздиги жөнүндө айгинелейт. Адвокация, коммуникация жана социалдык мобилизация боюнча (мындан ары – АКСМ) иш-чараларды мамлекеттик уюмдар каражаттын жоктугунан улам өткөрүшпөйт. Көп учурда АКСМ эл аралык уюмдардын жардамы менен өткөрүлөт. Азыркыга чейин АКСМ боюнча иш-чараларга муктаждыкты баалоо өлкөдө өткөрүлгөн эмес, көйгөйлөр аныкталган жок, аларды чечүү жолдору иштелип чыккан эмес жана ага жараша АКСМ боюнча пландуу иштер жок.

АКСМ стратегиясын бекитүү жана ишке ашыруу кургак учукка каршы иш-чараларды жүргүзүүнүн натыйжалуулугун жогорулатууга жетишүүгө мүмкүндүк берет.

Артыкчылыктуу иш-аракеттер:

1) өлкөдө кургак учук көйгөйүн чечүүгө коомчулуктун көңүлүн буруу жана калктын маалыматтуулугун жакшыртуу;

2) жалпыга маалымдоо каражаттарында (телекөрсөтүү, радио, гезиттер, интернет) кургак учукка каршы күрөшүү жана аны алдын алуу боюнча маалыматты кеңири чагылдырууну камсыз кылуу аркылуу стигманы жана басмырлоону азайтуу, кайрылуулардын жана айкындоолордун тездигин жогорулатуу;

3) кургак учукка каршы күрөшүү үчүн жагымдуу шарттарды түзүү максатында айылдык ден соолук комитеттеринин, ыктыярдуулар топтордун ресурстарын колдонуу жана аларды окутуу.

Артыкчылыктуу иш-аракеттер:

1) алдын алуучу иш-чаралар комплексин жүргүзүү жолу менен калкты эпидемиядан коргоо системасын түзүүгө, жуктуруу факторлорун, инфекция булагын аныктоого багышталган артыкчылыктуу чараларды аныктоо;

2) кургак учукка каршы кызмат, баштапкы медициналык санитардык жардам уюмдары жана оорулардын алдын алуу жана экспертиза борборлору ортосунда отчеттуулукту жана эсепке алуу системасын үзгүлтүксүз жакшыртуу;

3) Улуттук фтизиатрия борборунун базасында кургак учукка каршы күрөш кызматында ички контролдоо системасын күчөтүү, ал эми оорунун алдын алуу жана экспертиза борборлору тарабынан – эпидемиологияга каршы иш-чаралардын тышкы контролдоо системаларын күчөтүү;

4) электрондук байкоо жүргүзүү системасын андан ары жакшыртуу, индикаторлор пакеттерин иштеп чыгуу жана маалыматтар базасын талдоо, тиешелүү сунуштарды изилдөө жана иштеп чыгуу үчүн программалык иш-чаралардын натыйжалуулугун баалоо.

Артыкчылыктуу иш-аракеттер:

1) кургак учук кызматына, анын ичинде айыл жергесине жана алыскы райондорго медициналык кызматкерлерди тартуу максатында алардын ишин жөнгө салган ченемдик-укуктук актыларды иштеп чыгуу;

2) кургак учукка каршы кызматта медициналык кызматтарды көрсөтүүдө медициналык кызматкерлердин кызыкчылыктарын жогорулатуу;

3) кургак учукту аныктоодо, дарылоодо жана алдын алууда баштапкы медициналык-санитардык жардам деңгээлинде медицина кызматкерлеринин потенциалын жогорулатуу;

4) медициналык кызматкерлерди дипломго чейин жана андан кийин кургак учук боюнча окутуунун окуу пландарын өркүндөтүү;

5) кургак учукка каршы иш-чараларды жүргүзгөн медициналык кызматкерлерге эмгек акы төлөө системасын оптималдаштыруу.

6. 
   “Кургак учук-IV” программасын башкаруу жана
   

Кыргыз Республикасынын кургак учукка каршы кызматы бир багытта адистештирилген, негизинен стационарга багытталган, ошону менен бирге эле саламаттык сактоонун кымбатка турган тармагы. Улуттук фтизиатрия борбору үчүнчү деңгээлдеги медициналык уюм жана ЖИТСке, кургак учукка жана безгекке каршы күрөшүү үчүн Глобалдуу фонддун (мындан ары – ЖКБГФ) гранттарынын реципиенти катары, 2010-жылга чейин өзүнүн атынан мамлекеттик кургак учукка каршы программалардын координатору, аткаруучусу жана мониторинги боюнча контролдоочу орган болуп келген. Өнөктөштөр менен өз ара аракеттенүүнү координациялоо жана стратегиялык чечимдерди кабыл алуу максатында кургак учукка каршы Кыргыз Республикасынын Координациялык кеңеши иштеп келген, бирок анын иши анча натыйжалуу болгон эмес.

Кургак учук боюнча кырдаал стратегиялык башкаруунун жана кургак учукка каршы препараттар менен камсыздоонун жетишсиздигинен, каржылоонун тартыштыгынан, бейтаптардын дарылануу кызыкчылыктарынын төмөндүгүнөн жана медициналык кызматкерлерге эмгек акы төлөөнүн натыйжасыз түрткү берүүсүнөн улам түзүлгөн. Кургак учукка каршы күрөшүү программасына тартылган уюмдарды координациялоонун жетишсиздиги орун алган.

Артыкчылыктуу иш-аракеттер:

1) кургак учукка каршы кызматтын ишинин ченемдик-укуктук базасын инвентаризациялоо жана өркүндөтүү;

2) Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлигинин бирдиктүү координациялоочу орган катары функцияларын жана ролун күчөтүү, Улуттук фтизиатрия борборуна караштуу Республикалык эпидемиология жана маалымат борборун Кургак учукка каршы улуттук программаларды өздөштүрүү борборуна кайра уюштуруу;

3) кесиптик ассоциацияларды, коомдук жана коммерциялык эмес уюмдарды, жарандык коомду кургак учукка каршы программаларды ишке ашыруу маселелерин чечүүгө тартуу;

4) кургак учукка каршы препараттар менен камсыз кылууну жөнгө салуу системасын жакшыртуу;

5) жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын деңгээлинде координациялык кеңешке кургак учукка каршы иш-чараларды ишке ашыруу боюнча маселелерин көтөрүү аркылуу өз карамагындагы аймакта кургак учукка каршы иш-чараларды жүргүзүү жана ишке ашыруу үчүн жергиликтүү мамлекеттик администрациялардын жетекчиликтеринин жоопкерчилигин жогорулатуу.
7. Күтүлүүчү натыйжалар
“Кургак учук-IV” программасын ишке ашыруу мезгилинин аягында төмөнкү натыйжаларга жетишүү пландаштырылууда:

1) кургак учуктун жаңы жугуштуу учурларын табууну 70%га чейин жакшыртуу;

2) кургак учуктун жаңы жугуштуу учурларын ийгиликтүү дарылоо көрсөткүчтөрүн 85%га чейин жакшыртуу;

3) кургак учуктун дарыга туруктуу формалары менен ооругандарды дарылоону 85%га чейин камтуу;

4) кургак учуктан өлүм көрсөткүчүн 100 миң калкка 8,0 учурга чейинки деңгээлге төмөндөтүү;

5) ооруга чалдыгуу көрсөткүчүн 100 миң калкка 92,0 учурга чейинки деңгээлге төмөндөтүү;

6) АИВ-инфекциясы менен жашаган адамдардын кургак учуктан өлүмгө учуроосун 20%га чейин азайтуу.

8. Программаны каржылоо
“Кургак учук-IV” программасын каржылоонун негизги булактары: республикалык бюджет жана Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунун каражаттары, ошондой эле бюджеттен тышкаркы булактар жана гранттык программалар.

2013-жылы кургак учукка каршы иш-чараларды каржылоо үчүн мамлекет тарабынан 577,5 млн сом суммада бюджет бекитилген, донорлор тарабынан 2,3 млрд сом кепилденген, мында бюджеттин дефицити 177 млн сомду түзөт (6,1%). “Кургак учук-IV” программасын ишке ашыруу үчүн мамлекеттик бюджеттен 2,5 млрд сом жана гранттардын эсебинен 2,8 млрд сом каржылоо пландаштырылса, программанын эсептик муктаждыгы 6 млрд сомду түзөт. Мында программанын бюджетинин дефицити 707 млн сомду (11,3%) түзөт. 2013-жылы аталган дефицитти жабуу үчүн Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлиги өнөктөштөр менен экинчи катардагы кургак учукка каршы препараттарды сатып алуу үчүн донорлор тарабынан кошумча каржылоо маселесин макулдашты. ЖКБГФ 2013-жылы дарыга туруктуу кургак учугу бар 300 бейтапты экинчи катардагы препараттар менен кошумча камсыз кылууну караштырды. UNITAID эл аралык уюму дарыга туруктуу кургак учугу бар 220 бейтапты медикаменттер менен камсыз кылууну жактырды. “Чексиз дарыгерлер” уюму 125 бейтапты экинчи катардагы кургак учукка каршы препараттар менен камсыз кылууга ниеттенет жана Эл аралык Кызыл Крест миссиясы дарыга туруктуу кургак учугу бар 30 бейтапты дарылоону камсыздоону пландаштырат. Зарыл болсо, USAID 2013-жылы экинчи катардагы препараттар менен кошумча камсыз кылууну караштырууга даяр. Ошентип, 2013-жылы бюджеттин тартыштыгы толугу менен өнөктөш эл аралык уюмдардын жана донорлордун эсебинен жабылат.

Кийинки жылдарда, “медикаменттер” беренеси боюнча бюджеттин дефицитин кургак учукка каршы кызматтын ишин оптималдаштыруунун жана дарылоонун амбулаториялык түрүн кеңейтүүнүн эсебинен жабуу пландаштырылууда, бул “Кургак учук-IV” программасында каралган. Ошентип, 2013-жылы кургак учук менен ооругандарды дарылоонун амбулаториялык түрүн ишке киргизүү жана кургак учукка каршы уюмдарды кайра түзүү башталат, анда койка фондун 310 койкага кыскартуу каралып, 51,0 млн сом үнөмдөлөт, алар “Кургак учук-IV” программасынын чыгашалар тартыштыгын жабууга жумшалат.

9. Программаны ишке ашыруу планы
«Кургак учук-IV» программасын толук аткаруу үчүн аны ишке ашыруу боюнча Иш-чаралар планы иштелип чыккан.

Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюму, эл аралык уюмдар жана башка өнөктөш уюмдар (макулдашуу боюнча) кургак учукка каршы иш-чараларды даярдоодо, ишке ашырууда жана баалоодо техникалык жардам көрсөтүшөт. Эл аралык стандарттардын жана сунуштардын негизинде иштелип чыккан техникалык колдонмо жана протоколдор ишке киргизилет жана медициналык кызматкерлер үчүн иш-аракет колдонмосу катары кызмат өтөйт. «Кургак учук-IV» программасын ишке ашыруунун натыйжалуулугун баалоо үчүн орто мөөнөтүү (2014-жылы) жана финалдык (2016-жылы) баалоону жүргүзүү пландаштырылууда.