ЖҰмыс бағдарламасы (syllabus) «Техногендік жерсілкінулері» пәні бойынша 050706 «Геология және пайдалы қазбалар кен орындарын барлау»

Геофизика кафедрасы

Барлығы 2 кредит

Курс 3

Семестр 5

Лабораториялық жұмыс 1 кредит (15 с.)

СРС 30 с.

СРСП 30 с.

Аудиториялық 45 с.

Аудиториядан сырт 45 с.

Еңбек көлемі 90 сағат

Курстық жұмыс 5 семестр

“Техногендік жерсілкінулері” пәні бойынша жұмыс бағдарламасы «050706 - Геология және пайдалы қазбалар кен орындарын барлау» мемлекеттік стандарт негізінде жасалған.

Төраға ____________________

Оқытушы туралы мәліметтер: Нұрмағамбетов Ә, геология-минералогия ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ политехникалық институтын 1967 жылы бітірген (геофизика мамандығын), жалпы ғылыми-педагогикалық стажы – 38 жыл, Қаз ҰТУда істеген уақыты – 8 жыл. Бұл пән бойынша оқу құралы бар, әдістемелік нұсқаулар дайындық үстінде.
Кеңсе: Геофизика кафедрасы

Мекен-жай: 480013, Алматы қ., Сәтбаев көшесі 22, БОК 527

Тел/Факс: 8-(3272)-92-79-05

Е-mail: nalkuat@mail.ru

Пәндi оқытудың негізгі мақсаты – студенттерге жерсілкінуі және техногендік сейсмикалық әсер тудыратын себептер жайлы негізгі түсінік беру, студенттерді ірі техногендік жерсілкінулерінің зардаптарымен таныстыру.

Жерсілкінуі табиғи апаттар арасында, біріншіден өзінің кенеттен болуымен, екіншіден – оның зардабынан тұрғын үйлер мен өндірістік құрылыстардың қирауымен, қоршаған ортаға келтіретін жағымсыз экологиялық салдарымен алдыңғы қатарда тұр.

Кейiнгi кезде бiрсыпыра жер бетi сiлкiнiстерiнiң пайда болу­ына осы ауданда жүргiзiлiп жатžан күрделi инженерлiк жұмыстардың себепшi екендiгi белгiлi болып отыр. Кейбiр кезде мұндай сiлкiнiстер жер бетiнде анағұрлым күшпен болып, žұрылыстарды заžымдауы, тiптi адам žазасына келiп соžтыруы да мүмкiн. Бұл žұбылысты зерттеушi ғалымдардың пiкiрiнше, мұндай "жасанды" сiлкiнiстер табиғи тектоникалыž сiлкiнiстердiң бiр түрi, олар адамзаттың белсендi iстерi салдарынан шағын үлескiлер аумағында жер žойнауының тектоникалыž тепе-теңдiгi бұзылыуының салдарынан пайда болады

Техногендік жерсілкінулері әлемнің әр түкпірінде кезеседі. Мұндай оқиға ірі су қоймаларын салу барысында: Тәжікстанда – Нүрек су қоймасы, Өзбекстанда – Шарвақ су қоймасы, Қазақстанда – Бартоғай су қоймасын; ірі мұнай-газ кен орындарын қарқынды игеруде: Ресейде – Оңтүстік Сахалинде, Өзбекстанда – Газли жерінде, Дағыстанда және басқа да аудандарда; жерасты ядролық сынақ жүргізу барысында: АҚШ-та – Невада полигонында, болған.

Žазаžстан жерi мұнай мен газға бай өңiр. Маңғыстау, Атырау, Батыс Žазаžстан, Аžтөбе, Žызы­лорда обылыстарында мұнай кен орындарын игеру žарžынды түрде жүруде. зiрше бұл аймаžтарда жағарыда айтылғандай оžиғалар кездескен жоž. Дегенмен, ғалымдардың ойынша олардың болуы ыžтимал деген болжам бар.

Техногендік жерсілкінулерінің пайда болуына iрi су žоймалары, мұнай-газ кен орындарын қарқынды пайдалану, жерасты ядролыž жары­лыстары және т.б. әсер етеді. Бұл мселенiң лi де болса белгiсiз түйiндерi көп. Оларды жан-жаžты зерттеп шешiмiн табу - елiмiздi көптеген ысырап-шығын­нан азат етер едi. Žазаžстан үшiн бұл өте маңызды мселе!

Пәннің негізгі міндеттері:

• 
  жерсілкінуі жайлы негізгі түсініктер, бұл ғылым саласының зерттеу объектісі, мақсаты мен міндеті;
  
• 
  жерсілкінуінің түрлері және олардың себептері, сілкініс ошағынан қоздырылып сейсмикалық станцияларда тіркелетін сейсмикалық толқындар;
  
• 
  қазірде іс жүзінде қолданылатын сейсмикалық шкала-кестелер (макросейсмикалық және аспаптық);
  
• 
  сейсмикалық табиғи және техногендік қауіптілікті анықтауда сейсмологиялық және сейсмометриялық мағлұматтарды талдаудың әдістемелік негіздері мен өңдеу сұлбасы;
  
• 
  ірі техногендік жерсілкінулер салдарын зерттеудің маңыздылығы;
  
• 
  аймақтық және жергілікті сейсмикалық деңгейді сипаттайтын карталар мен қималарды тұрғызу принциптері мен сейсмогендік белдемдерді бөліп көрсету әдістемесімен таныстыру.
  

Кредиттік технология арқылы оқытуда Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-дың барлық курстары мен барлық пәндері бойынша студенттердің білімін тексерудің рейтингтік жүйесі қолданылады.

Мамандықтың оқу жоспарына енген әрбір пәндер рейтингі 100 балдық шкала бойынша бағаланады.

Әрбір пәндер үшін бақылаудың төмендегі түрлері белгіленеді: ағымдық бақылау, аралық бақылау, қорытынды бақылау.

Ағымдық бақылау түріне бақылау жұмыстары, рефераттар, семестрлік тапсырмалар, коллоквиумдар, орындалған зертханалық жұмыстар және т.б. жатады. Қорытынды бақылауға курстық жоба немесе курстық жұмыс пен емтихан жатады.

Ағымдық бақылаудың нәтижелерін тапсыру мерзімі пән бойынша оқу үрдісінің күнтізбелік кестесімен анықталады. Ағымдық бақылаулардың саны пәннің оқу – әдістемелік жиынтығында көрсетілген осы пәннің мазмұны және көлемімен анықталады.

Барлық бақылау жұмыстарының күнтізбелік кестесі

Л–лабораториялық жұмыс; Б – бақылау; Кл - коллоквиум, Р – рефераттар; АБ – аралық бақылау; ӨЖ - өздік жұмыс және т.б.

Студент жалпы ≥ 30 рейтинг балы есебімен қорытынды бақылауға жіберіледі. Қорытынды бақылауға ≥ 20 балл жинаған жағдайда ғана өткізілді деп есептелінеді. Пәннің қорытынды бағасы шкала бойынша анықталады.

1. Жерсілкінуінің пайда болуы: халықтар арасында таралған аңыздар; жерсілкінулердің түрлері (опырылмалы, жанартаулық, тектоникалық) мен олардың пайда болуы туралы белгілі деректер.

2. Негізгі сейсмологиялық терминдер сөздігі: ошақ, гипоцентр, эпицентр, балл, магнитуда және т.б. Техногендік (жасанды) жерсілкінулері және олардың себептері: ірі су қоймаларын салу, мұнай-газ кен орындарын қарқынды игеру, жерасты ядролық сынақтар және т.б.

3. Сейсмикалық толқындар: жерсілкіну ошағынан тарайтын басты толқындар және олардың сипаттамалары мен таралу жолдары; толқындардың мен таралу жылдамдықтары; шағылған және сынған толқындар.

4. Жерсілкінуін жіктеу: жіктеу принциптері; сипаттамалық және аспаптық шкала-кестелер. Жерсілкіну энергиясы және магнитудасы. Жерсілкінудің жер бетіндегі күші.

5. Күшті техногендік жерсілкінулердің жер бетіндегі білінуі: сілкініс ошағының, беткі қабаттардың әсерлері. Жерсілкінудің қосымша әрекеттері; тау көшкіні, цунами, өрт, сел және т.б..

6. Жерсілкіну географиясы: жердің сейсмикалық белдемдері және олардың сипаттамалары; ортаазиялық сейсмикалық белдем; Қазақстандағы жерсілкінулері.

7. Жерсілкінуін болжау: алғышарттар туралы түсінік; ұзақ-, орта- және қысқамерзімді болжамдар. Сейсмикалық аудандау және оның түрлері: жалпы, толық және мөлтек сейсмикалық аудандаулар.

1. Теориялық изосейстарды есептеу: изосейста радиустарын есептеу формуласы; сілкініс ошағының мөлшерін ескеру; 9, 8 и 7 баллдық изосейсталарды есептеу.

2. Гистограмманы есептеу және тұрғызу (геофизикалық өрістер параметрлері бойынша): есептеу кестесін жасап, оны толтыру; гистограмманы тұрғызу.

3. Жерсілкіну бюллетені мен каталогын жасау: бюллетень мен каталогты жасау үшін қажетті жерсілкіну параметрлер және оларды толтыру ережелері.

4. Дәрістердің № 1 модулі бойынша бақылау жұмысын орындау. Берілген сұрақтарға жазбаша жауап беру.

5. Изосейстер картасын жасаудың принциптері мен негізгі ережелері: қойылатын басты талаптар; «пункт-балл» сұлбасы; изосызықтарды жүргізу ережелері.

6. Болжанған жерсілкіну ошағынан таралатын сілкіністерді есептеу: ошақтың мөлшері мен орналасу орны; ауданның тектоникалық ерекшеліктерін ескеру; сілкініс күшінің басылу заңдылығы .

7. Каспий аумағындағы жерсілкінулер ошақтары: жерсілкіну каталогын жасау, карта тұрғызылатын аймақты бөлу, әлсіз және күштиі сілкіністер.

8. Дәрістердің № 2 модулі бойынша бақылау жұмысын орындау. Берілген сұрақтарға жазбаша жауап беру.

Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ).

1. Сейсмология және оның жаратылыстану ғылым саласындағы орны

2. Жер туралы жалпы түсінік. Литосфералық тақталар.

3. Литосферадағы қоздырылған (жасанды) процесстер.

4. Жерсілкінуді ошағының тереңдігі бойынша бөлу

5. Жерсілкінудің Жердің көтерілу фазаларымен кеңістік пен уақыт өлшеміндегі байланыстары

6. Шақталардағы таулы соққылар

7. Жерасты ядролық сынақтан пайда болатын сейсмикалық құбылыстар

8. Гидроэлектростанциялар аумағында болатын геофизикалық құбылыстар

9. Су қоймалары маңында жүргізілетін геодезиялық зерттеулер

10. Техногендік жерсілкінуді болжау

11. Қазақстанның сейсмикалық қауіпті аудандары

12. Қазақстанда жасанды жерсілкінулер проблемасы

13. Қазақстанның Каспий аумағындағы сейсмикалық жағдай

14. Қазақстанның мұнай-гах кен орындарында сейсмикалық мониторинг жүргізу

15. Ұңғымаларға жоғарғы қысыммен

1. Техногендік жерсілкінулер проблемасы

2. Ірі Жер серігі комплекстерін ұшыру және оның жерсілкінуге әсері

3. 1976 және 1984 жылдардағы Газлиде болған күшті жерсілкінулері

4. 1995 жылы Нефтегорск қаласында (Оңтүстік Сахалин) болған зілзала апаты

5. Ірі су қоймалары маңында болған техногендік сілкіністер

6. Сейсмикалық шу және ортаның активтіленуі

7. Орталық Азиядағы ірі су қоймалары және олардың сейсмикалық қауіптілігі.

8. Техногендік геофизикалық құбылыстар

9. Қазақстандағы техногендік жерсілкінулері (Бартоғай, Капшағай).

10. Техногендік жерсілкінуін аспаптар көмегімен зерттеу.

11. Казахстандағы сейсмикалық станциялар жүйесі.

12. Шелек өзенінің Бартоғай су қоймасы маңында жұмыс істеген станциялар жүйесі

13. Күшті техногендік жерсілкінулерінен Жер бетіндегі болатын макросейсмикалық әсерлер

14. Қазақстанның оңтүстігінің сейсмикалық сипаты

15. Манғыстау және Атырау облыстарының сейсмикалық жағдайы.

Негізгі:

1. 
   Рихтер Ч. Элементарная сейсмология. М:Мир. ИЛ. 1963.
   
2. 
   Саваренский Е.Ф., Кирнос Д.П. Элементы сейсмологии и сейсмометрии. М. 1955.
   
3. 
   Буллен К.Е. Введение в теоретическую сейсмологию. М:Мир.1966
   
4. 
   Нурмагамбетов А. Основы сейсмологии и сейсмической безопасности. Алматы: Lem. 2001. 120 с.
   
5. 
   Сейсмическое районирование СССР (ред. Медведев С.В.) М:Наука.1968.
   
6. 
   Сейсмическое районирование территории СССР (ред. В.И.Бунэ и Г.П.Горшков) М:Наука. 1980.
   
7. 
   Сейсмическое районирование Казахстана (ред.Б.М.Уразаев). Алматы:Наука. 1979.
   
8. 
   Нерсесов И.Л., Нурмагамбетов А., Сыдыков А. Детальное изучение сейсмического режима Казахстана и прилегающих территорий. Алматы:Наука.1982.
   
9. 
   Влияние инженерной деятельности на сейсмический режим (ред.Николаев Н.И.). М:Наука. 1977. 185 с.
   
10. 
    Наведенная сейсмичность (ред. Николаев А.В., Галкин И.Н.) М:Наука. 1994. 222 с.
    
11. 
    Сыдыков А. Сейсмический режим территории Казахстана. - Алматы: Ғылым, 2004. 270 с.
    
12. 
    Нұрмағамбетов Ә. Сейсмология негіздері. Алматы. 2002. 170 бет.
    
13. 
    Нұрмағамбетов Ә. Алматы облысының сейсмикалық жағдайы. Алматы. 2003. 35 б.
    

1. 
   Аппаратура и методика сейсмометрических наблюдений в СССР. М:Наука.1974.
   
2. 
   Сейсмическая сотрясаемость территории СССР (ред. Ризниченко Ю.В.). М:Наука. 1979.
   
3. 
   Методические рекомендации по сейсмическому районированию (ред. Бунэ В.И.). М: ИФЗ. 1974.
   
4. 
   Методы детального изучения сейсмичности (ред. Ризниченко Ю.В.). М:АН СССР (Тр. ИФЗ АН СССР, № 9, 1960).
   
5. 
   Нурмагамбетов А. Проблема возбужденной сейсмичности в Казахстане. Алматы: Геология и разведка недр. 1997. № 1.с.32-36
   
6. 
   Нефтегорское землетрясение 27(28).05.1995г. Информационно-аналитический бюллетень МЧС России. М: 1995.234 с.
   
7. 
   Газлийские землетрясения 1976 г. и 1984 гг. Ташкент: ФАН. 368 с.
   
8. 
   Геология регионов Каспийского и Аральского районов. Алматы: «КазГЕО»2004. 472 с.
   

Пәнді оқыту мақсаты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Пәнде оқыту міндеттері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Алдыңғы реквизиттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Соңғы реквизиттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

2. Білім бағалау жүйесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Бақылау түрлері бойынша рейтинг балдарын бөлу . . . . . . .. . . . . . . . . . . 4

Оқу үрдісінің күнтізбелік кестесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Студенттердің білімдерін бағалау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Сабақ түрлері бойынша сағат бөлу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Дәрістің мазмұны . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Зертханалық сабақтардың атаулары, олардың мазмұны және

сағаттық көлемі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Студенттің оқытушы басшылығымен (СОӨЖ) жүргізілетін

өздік жұмысы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8