Къарачай-малкъар тилде

Болуш тюрк тилледе атны бек магъаналы грамматика категорияларындан бирине саналады. Кёп ёмюрлени ичинде тюрк тилледе, ол санда къарачай-малкъар тилде да, болушланы формалары, магъаналары да тюрлене келгендиле. Аны алайлыгъын тарых-тенглешдириу грамматикаланы, тюрк тиллени тюрлю-тюрлю жазма эсгертмелерин окъугъанда кёрюрге боллукъду. Тилле айный баргъан къадарда алада болушланы санлары кёпден кёп бола, билдирген магъаналары да кенгере келгендиле. Болуш магъаналаны билдириуде, бирси тилледеча, къарачай-малкъар тилде да сонгура эм сонгура ат бирлешле энчи жерни аладыла. Ала болуш формалагъа синонимлик этип келедиле неда ала кёргюзталмагъан грамматика магъаналаны билдиредиле.

Былайда белгиленнген затланы тинтиуге тюркологла уллу къыйын салгъандыла, болушланы юслеринден кеслерини илму ишлеринде, грамматикалада да кёп жазгъандыла. Болсада ала тюрк тилледе болушланы санларыны, аланы форма-магъана жаны бла энчиликлерини эм тилде къуллукъларыны юслеринден алыкъа бир оюмгъа келалмагъандыла, ол себепден школлада, бийик окъуу юйледе да болушланы окъуучулагъа ангылатхан алай тынч иш тюйюлдю. Башханы къойсакъ да, бир къауум болушланы алимле атларын бир тюрлю айтмайдыла.

Башында айтылгъанны эсге ала, биз бу окъуу пособияда къарачай-малкъар тилде болушланы бир талай энчиликлерин ачыкъларгъа умут этебиз. Мында быллай борчла салынадыла:

- тюрк тил билимде болушланы тинтилиулерини къысха тарыхын билдириу;

- къарачай-малкъар тилде болушланы форма-магъана жаны бла энчиликлерин ачыкълау;

- болушланы айтымда синтаксис къуллукъларын тинтиу.

Бу ишни жазыугъа белгили орус алимлени (В.Г.Адмонини, Н.Д.Арутюнованы, В.В.Бабайцеваны, В.А.Белошапкованы, Г.А.Золотованы, Т.П.Ломтевни, И.П.Распоповну, Н.Ю.Шведованы эм башхаланы) илму-тинтиу ишлери уллу болушлукъ этгендиле. Мында тюркологланы (М.Б.Балакаевни, А.Н.Баскаковну, Г.Ф.Благованы, Н.Э.Гаджиахмедовну, Ф.А.Ганиевни, Н.К.Дмитриевни, М.З.Закиевни, А.Н.Кононовну, Э.Р.Тенишевни эм башхаланы) ишлерине да таяннганбыз. Андан тышында, къарачай-малкъар тилни болушларына энчи эс бёлген алимлени (Алийланы У.Б., Ахматланы И.Х., Кетенчиланы М.Б., Холамханланы В.Х., Эбзеланы Ф.П.) жазгъан ишлерин хайырланнганбыз.

Бу пособияда берилген материал Къабарты-Малкъар эм Къарачай-Черкес къырал университетлени студентлерини къарачай-малкъар тилни грамматикасындан билимлерин ёсдюрюуге себеплик этерикди. Аны къарачай-малкъар тилни сёз къурау, морфология, синтаксис деген курсларында хайырланыргъа боллукъду, бютюнда «Къарачай-малкъар тилде болуш формаланы магъаналары» деген энчи курсну дерслеринде.

БОЛУШ КАТЕГОРИЯНЫ АНГЫЛАТЫУ
Сёзню грамматика магъанасы эм грамматика категория. Болушну не болгъанын тынгылы ангылар ючюн, бек алгъа сёзню грамматика магъанасы эм грамматика категория деп не затлагъа айтылгъанын айырыргъа керекди. Белгилисича, тил кесине кёп тюрлю грамматика ёлчеулени жыйышдырады. Сёзню формасы да аланы бирлериди. Сёлешиуде сёз тюрлю-тюрлю грамматика магъаналаны билдиреди. Аланы билдирир ючюн, ол кесини формаларындан биринде хайырланылады. Тилни къайсы кесегине киргенине кёре, сёз, грамматика эм лексика магъаналарын бирге жыйышдырып, тюрлю-тюрлю парадигмала къурайды, сёз ючюн, болуш парадигма.

Грамматика магъананы баш энчилиги аны абстракциялы болгъаныды. Ол тилни бир кесегине кирген талай сёзню бирге жыйышдырады, сёзлени, аланы формаларыны, синтаксис ёлчеулени тизмелерини ортакъ магъаналарын ачыкълайды. Сёзню лексика магъанасы уа башхаракъды, ол магъана асламына аны тамыр морфемасындан ачыкъланады. Грамматика магъананы уа кёбюсюне тюрлю-тюрлю жалгъаула, ол санда ноль формада келгенле да, билдиредиле.

Грамматиканы окъугъанда, грамматика формаланы не затла къурагъанларына энчи эс бурургъа тийишлиди, нек дегенде тил ёлчеулени къайсы болса да грамматика магъаналары тюрлю-тюрлю мадарланы болушлукълары бла бериледиле. Сёзню грамматика магъанасы не сёз тюрлендириучю жалгъауланы, неда болушлукъчу сёзлени кючлери бла ачыкъланады.

Болуш парадигмада сёзню формасы эки кесекден къуралады, тамырдан бла жалгъаудан. Тамыр сёзню формасыны ёзегиди, кеси да аны лексика магъанасын билдиреди. Жалгъау а, грамматика магъананы кёргюзте, айтымда сёзлени байланыуларына себеплик этеди. Тюрк тилледе болушланы асламысы жалгъаулудула эм грамматика магъаналаны морфология мадар бла бередиле. Сёз ючюн, къарачай-малкъар тилде иеликчи болуш -ны/-ни (-ну/-ню) жалгъаулуду. Бу жалгъау, биринчиден, грамматика байламлыкъны (чалышыуну), экинчиден а, ие магъананы билдиреди: къойну жюню, окъуучуну дефтери эм башхала. Тюрк тилледе, ол санда къарачай-малкъар тилде да, грамматика магъананы ноль формала (жалгъаула) кёргюзтюрге боладыла. Бизни тилибизде ноль формалы асламында баш болуш болады. Алай бу формада башха болушла да келедиле, иеликчи (китап+0 чапырагъы) эм тамамлаучу (бичен+0 жый) болушла. Ол кезиуде эки болуш да белгисизлик категорияны кёргюзтедиле.

Тил билимде тохташхан тёреге таянып, тюрк тиллени тинтген алимле асламына синтетика болушлагъа эс бурадыла. Быллай болушлада грамматика магъананы жалгъаула билдиредиле. Белгили орус алим Ю.С.Маслов жазгъаннга кёре, бу тюрлю болум школ грамматикагъа келишеди, илму грамматикада уа аны тюзге санаргъа онг жокъду (Маслов 1975: 206-207). Алай эсе уа, болушланы магъаналары аналитика мадар бла (сонгураланы болушлуълары бла) да берилирге боллукъларын тюзге санаргъа керекди. Бу оюм жанлы алимле тюркологланы ичлеринде да тюбейдиле (Ганиев 1970; Эбзеева 2005 эм башхала). Ала ат бла, юй таба дегенча сёз бирлешлени болуш формалагъа санайдыла.

Бир бирде тюрк тилледе аналитика мадар синтетика мадаргъа ётерге болады. Башха тюрлю айтханда, сонгура, формасы тюрленип, жалгъауча хайырланып башлайды. Юлгюге къарайым тилде жюрютюлген сёзлени формаларын келтирейик: кылычба (къылыч бла), достба (дос бла), аларба (ала бла). Быллай шарт къазах тилде да тюбейди: даламен (тала бла), атпен (ат бла), онымен (аны бла). Бу сёзлени формаларын къурагъан жалгъаула, бла деген сонгурача, биргеликни неда ишни нени болушлугъу бла тамамланнганын кёргюзтедиле.

Тил билимде грамматика категория деп бир бирге къаршы болгъан бир туудукъ магъаналы грамматика формаланы тизгинлерини системасына айтадыла. Бу затны ангылата туруп, алимле грамматика категорияда грамматика магъананы бла аны кёргюзтген формаланы бирликде кёргюзтюлгенлерине энчи эс бурадыла. Былайда дагъыда грамматика категорияда абстракциялыкъ грамматика магъанадан эсе бегирек эсленнгенин чертирге тийишлиди. Белгили алим В.Г.Адмони грамматика категорияны къуллукъ шарты болгъанын да айтады, грамматика категорияны белгилеген формаланы бир кибик къуллукъну толтургъанларын (Адмони 1988: 66).

Грамматика формала, ол санда болуш формала да, бир бирге синонимлик этерге боладыла. Ол зат орунну кёргюзтген синтетика эм аналитика болушланы араларында аслам тюбейди. Сёз ючюн, элге (бу бериучю болушну формасындады) деген сёз форма бла эл таба (бу жолну белгилеген аналитика болушду) деген сёз бирлеш жууукъ магъананы билдиредиле.

Башында айта келгенибизни эсеплесек, болушну былай ангылатыргъа боллукъду. Болуш атны грамматика категорияларындан бириди. Ол бир белгили грамматика магъананы билдиреди, айтымда атны бирси сёзле бла синтаксис жаны бла байланыуларына себеплик этеди, анга кёре айтымны къайсы болса да бир членини къуллугъун толтурады.

Болушланы магъана жаны бла тинтиуню баш жоллары. Шёндюгю тил билимде тилни грамматика къурулушуну баш ёлчеуюне грамматика категория саналады. Бу оюмну тохташыууна белгили алимле А.М.Пешковскийни, Л.В.Щербаны, В.В.Виноградовну, А.И.Смирницкийни эм башхаланы илму ишлери себеплик этгендиле. Аны хайырындан тюрлю-тюрлю тиллени тинтиу ишде уллу жетишимле болдурулгъандыла.

Болуш формаланы къуллукъ-магъана жаны бла энчиликлери атны системасында энчи жерни аладыла. Бусагъатда къарачай-малкъар тилде болушланы санлары тохташдырылгъаннга саналады, болсада ала магъана жаны бла дайым байыкълана барадыла. Аны себепли грамматика форма бла грамматика магъананы араларында байламлыкъланы тохташдырыу болуш категорияны тинтгенде бек кереклиди.

Болуш проблема бусагъатдагъы тил билимде бек даулашлыгъа саналады. Сёз ючюн, орус тил билимде аны юсюнден эки тюрлю оюм жюрюйдю. Анга бирде морфология, бирде уа синтаксис категория дейдиле. Биринчи оюм Р.Якобсондан (1985) келеди. Болушланы къауумлауну мурдоруна ол аланы магъана эм морфология жаны бла энчиликлерин салгъанды. Бу алим болушланы битеулю магъаналарын сёз бла, энчиленнген магъаналарын а сёз тутуш бла байламлы этеди. Орус тилни болушларын энчи тинтген алим Е.В.Клобуков да быллай оюм жанлыды. Ол жазгъаннга кёре, болуш атны баш морфология категорияларындан бириди, ол себепден болушну магъанасына синтаксисни угъай, морфологияны «кёзюнден» къараргъа тийишлиди. Айхай да аны синтаксис къуллукъларын эсеплемей да болмайды. Бу проблема бла байламлы Е.В.Клобуков былай жазады: Болушну магъана жаны бла тинтиуню баш борчу аны энчиленнген магъаналарын не зат бирикдиргенин ачыкълауду. Къайсы грамматика форманыча, болуш форманы да магъанасы, берилиу мадарлары да бир бирден айырылмазча биригипдиле (Клобуков 1986: 74).

Белгили синтаксист Н.Ю.Шведова кесини илму ишлеринде орус грамматикагъа тёрели оюмну андан ары айнытады, болушну кёп магъаналы морфология категориягъа санайды. Ол айтханнга кёре, морфологиягъа бек кереклиси болушну абстракциялы, ортакъланнган магъаналарыдыла, алагъа морфологияда синтаксис къуллукъларына артыкъ эс бурмай къаралса керек болады. Аны юсюнден «Краткая русская грамматика» (1989: 161-165) деген ишде окъургъа боллукъду. Болушну морфология категориягъа тюркологла да санайдыла.

Болушну синтаксис категориягъа санагъан алимле да аны тинтиуге уллу къыйын салгъандыла. Ала белгилегеннге кёре, болуш атны айтымда бирси сёзле бла байламлыгъын кёргюзтеди. Г.А.Золотова, В.А.Белошапкова эм башха кёп алим бу оюм жанлыдыла. В.В.Виноградовха (1972: 147) кёре, болушланы къуллукъларын жаланда грамматика байламлыкъланы синтаксис жаны бла тинтгенде ачыкъларгъа боллукъду. Синтаксистле болушну магъанасы ол айтымда толтургъан къуллукъгъа кёре ачыкъланнганын чертедиле. Сёз ючюн, Г.А.Золотова (1973: 10-12) болуш форманы баш къуллугъу синтаксисни бек гитче ёлчеую синтаксеманы бериудеди деп жазады.

Барыбыз да билгенликден, къарачай-малкъар тил билимде айтымланы форма-магъана жаны бла тинтиуде кёп хайырлы иш этилгенди. Анга Ахматланы Ибрагимни (1983), Кетенчиланы Муссаны (2000), Додуланы Аминатны (2003), Хуболланы Сахадинни (2002) илму ишлери шагъатлыкъ этедиле. Быланы илму ишлеринде болушланы магъаналары, бютюнда энчиленнген магъаналары, теренирек кёргюзтюледиле. Анга тил ёлчеулени синтаксис амалланы хайырланып тинтиу себеплик этеди. Бир бир алимле уа (Ю.С.Степанов, В.Б.Касевич эм башхала) болушха морфология-синтаксис категориягъача къарайдыла.

Тюрк тиллени грамматикаларында болушланы эки уллу къауумгъа юлешедиле: грамматика (баш болуш, иеликчи болуш, тамамлаучу болуш) эм орун магъаналы (бериучю болуш, орунлаучу болуш, башлаучу болуш) болушла. Бу тюрлю къауумлау болуш системаны энчилигин кёп къалмай кёргюзте келеди. Былайда дагъыда бир даулашлы сорууну юсюнден айтмай жарамаз. Сёз ючюн, тёрели тюрк тил билимде ноль формалы къуруда баш болуш болады деген оюм хорлайды. Бу кёзден къарасакъ, баш, иеликчи эм тамамлаучу болушланы бир бирден айыралмай къаллыкъбыз. Алай болмаз ючюн, атланы айтымда синтаксис орунларына, аланы къаллай сёзле бла байланнганларына эс бёлюрге керек болады.

Болушлагъа бусагъатдагъы тил билимни жетишимлерине кёре да къараргъа тийишлиди. Бусагъатдагъы алимле тил адамгъа кёре къуралгъанын, анга аны бла байламлы къараргъа керегин чертедиле. Бу тюрлю оюмгъа терсди деген къыйынды. Сёз ючюн, иеликчи болуш ие, жууукълукъ, шуёхлукъ жаны бла адамланы араларында байламлыкъланы билдиреди, бериучю болушда бериу магъана барды. Ол да адам бла байламлыды. Быллай шартла дагъыда бардыла. Алайды да, болушланы магъаналарына кёп тюрлю жаны бла къараргъа боллугъу баямды.

Болушланы санларын белгилей туруп, алимле, биринчиден, тилни энчиликлерине эс бурадыла. Экинчи жаны бла къарагъанда уа, тил билимде тохташхан тёрелеге таянадыла. Тюрк тиллени биринчи грамматикаларын араб тилден ангылаулары болгъан алимле жазгъандыла, ол себепден ала болушланы араб тилге таянып тинтгендиле, тюрк тиллеге келишгенин алып, келишмегенине уа эс бурмай къойгъандыла. Болушланы тинтиуге Н.А.Баскаков, Ф.А.Ганиев, Н.К.Дмитриев, М.З.Закиев, Р.Ф.Зарипов, А.Н.Кононов, Э.В.Севортян, Б.А.Серебренников, Э.РТенишев, А.М.Щербак эм башха тюркологла уллу къыйын салгъандыла. Аланы илму ишлеринде 6 – 19 болушну юсюнден жазылады.

Къарачай-малкъар тилни болушларыны юсюнден бек алгъа орус алим Н.А.Караулов (1912) жазгъанды. Аны оюмуна кёре, бизни тилибизде сегиз болуш барды: баш, иеликчи, бериучю, тамамлаучу, башлаучу, орунлаучу, биргечи, чакъырыучу болушла. Чакъырыучу болушну юсюнден татар тилни Х1Х-чу ёмюрде чыкъгъан биринчи грамматикаларында да жазылгъанды. Бу болушха Н.А.Караулов ai kala дегенча формаланы санайды. Алай бу оюмну тюзге санагъан къыйынды, нек дегенде бу тюрлю оюм латин тилни материалына келишдирилип айтылгъанды. Быллай формала синтаксисде айланыу бла байламлы тинтилирге керекдиле.

Къарачай-малкъар тилде биргечи болушну юсюнден А.Боровков да жазгъанды. В.И.Филоненко, бла сонгуралы бирлешле ишни нени болушлугъу бла тамамланнганын чертип, аланы болуш формагъа (балта бла) санайды. Бу тюрлю бирлешле талай тюрк тилде болушха ётгендиле, нек дегенде бла деген сонгура, жалгъау болуп, сёзню формасын къурайды. Аны бла байламлы хакас тилден юлгю келтирирге боллукъду: sananaŋ (чана бла).

Къарачайлы алим У.Байрамкулов (1935) бизни тилибизде жети болуш болгъанын айтады: атаучу, тамамлаучу, бериучю, орунлаучу, башлаучу, билдириучю, билиниучю. Артдагъы эки болушха бусагъатда иеликчи болуш дейбиз. М.А.Хабичев -тын/-тин жалгъаулу «кёнделен» болушну энчи чыгъарады, болсада анга тюздю деп айталмайбыз, нек дегенде, быллай жалгъаулу сёзлени бир къаууму (огъартын, тёбентин эм башхала) бусагъатда сёзлеулеге саналадыла. Экинчи жанындан, бу жалгъауну алгъан атла тилибизде аздыла: кёктюн, суутун, жолтун эм д.а.к. Айхай да, эрттегили тюрк тилледе былайда тинтилген жалгъау болуш жалгъауну къуллугъун толтургъанды, энди уа ол къуллугъун тас этгенди. Аллай жалгъаула бусагъатдагъы тюрк тилледе дагъыда бардыла (-къары/-кери). Юлгюле: тышхары, ичкери, огъары эм башхала.

Бир къауум тюркологла -дагъы/-деги (орунну эм заманны белгилейди) эм -ныкъы/-ники (иеликни кёргюзтеди) жалгъауланы болуш аффикслеге санайдыла. Бу оюмну тюзге санарчады. Анга бу шартла болушадыла: 1) къуллукълары, магъаналары бла да орунлаучу эм иеликчи болушлагъа ушагъанлары; 2) аланы тилни ат кесеклери алгъанлары; 3) сёзде орунлары; 4) синтаксис къуллукълары. Бу жалгъауланы болушлукълары бла жангы сёзле къуралмайдыла, сёзлени жаланда формалары тюрленедиле.

Къарачай-малкъар тилде -ныкъы/-ники деген жалгъау да тюбейди. Ол иеликни кёргюзтюп, иеликчи болушгъа синонимлик этген жалгъаугъа саналады.

Тенглешдириуню белгилеген -ча жалгъауну юсюнден да энчи айтырчады. Аны бир къауум алим сёз къураучу жалгъаугъа санайды, башхала уа – сёз тюрлендириучюге. Башха тюрлю айтханда, болуш аффиксге. Сёзсюз, бир бирде бу жалгъауну болушлугъу бла жангы сёзле къураладыла, атла неда сёзлеуле: алтыча, жетича, адамыча, къумукъча эм башхала. Болсада асламына быллай жалгъаулу сёзле тенглешдириу магъанада хайырланыладыла: таулуча, сенича, Асланча. Бу тюрлю сёзлеге басым тюшмейди, башха болуш жалгъаула уа басымлыла боладыла. Былайда сагъынылгъан жалгъаугъа синонимлик -лай/-лей жалгъау этеди. Бу да эки тюрлю къуллукъну толтурады. Бирде жангы сёзле къурайды, бирде уа жаланда сёзге грамматика магъана къошады. Ол хар заманда басымлыды, аны хайырындан бир-бир алимле анга тенглешдириуню кёргюзтген болуш дейдиле (Зарипов 1971).

Сёз къурау эм сёз тюрлендириу къуллукълары болгъан жалгъаула къарачай-малкъар тилде дагъыда бардыла. Сёз ючюн, -лы/-ли жалгъауну болушлугъу бла тилде иги кесек ат эм сыфат къураладыла: атлы, акъыллы, тузлу, адепли эм башхала. Алай хар быллай жалгъаулу сёз жангы сёздю дерге жарамайды. Юлгюге итли, эшикли, къагъытлы дегенча сёзлени келтирирге боллукъду. Была барлыкъны белгилеген сёз формаладыла, ол себепден бир къауум илму ишде алагъа «барлыкъны кёргюзтген болуш» («обладательный падеж») дейдиле. Синтаксис жаны бла къарагъанда, -лы/-ли жалгъауну баш къуллугъу айтымны членлерин бир бирлери бла байлауду. Бу жалгъау бирси болуш жалгъаулагъа хар не жаны бла да ушайды. Мынга антонимлик этип келген жалгъау да тюбейди (-сыз/-сиз), ол кеси да жокълукъну билдиреди. Анга «жокълукъну кёргюзтген болуш» («лишительный падеж» неда «каритив») (Абдуллина 2008: 48) дегенле бардыла.

Алгъаракъда айта кетген болушла синтетика болушладыла, нек дегенде алада болуш магъананы билдириуге аффиксле себеплик этедиле. Алай тюрк тилледе, башында айтханыбызча, грамматика категорияланы билдириуде аналитика мадарны къуллугъу уллуду. Быллай оюмну Х1Х-чу ёмюрде тар грамматикаланы жазгъан алимле (И.Гиганов, И.Хальфин, А.Троянский эм башхала) да айтхандыла. Ала чертгеннге кёре, баш формадагъы ат сонгура бла бирге келсе, ол болуш магъананы билдиреди. Аны бла байламлы В.А.Богородицкий былай жазгъан эди: Болуш магъананы не болуш ахырла, не орус предлоглагъа ушагъан сонгурала билдиредиле (Богородицкий 1953). Былайда айтылгъанны эсеплесек, къарачай-малкъар тилде аналитика болушла бардыла дерге боллукъду. Ала бу тюрлю магъаналаны билдиредиле: а) биргеликни (ала бла окъу), б) ишни нени болушлугъу бла тамамланнганын (балта бла жар), в) сылтауну неда муратны (халкъ ючюн ишле), г) тенглешдириуню (къул кибик ишле), д) затны къайры баргъанын (эл таба тигеле, тау этегинден кел), е) заманны (жыл сайын жюрю).

Баш болушдагъы атдан къуралгъан башчыгъа бир-бирде иш деген кесекчик къошулады. Быллай башчылы айтым къуллугъуна кёре хапарлаучуду: Ярабий, бери Бузжигит иш келирми? Башчыны къуллугъунда ат зат деген сёз бла бирге да келиучюдю. Ол кезиуде башчыны жыйымдыкъ магъанасы болады: Былайда мал зат сюйюп отлаучуду.

Башчы атдан бла де этимден (ол кезиуде бу этим озгъан заманны этимсыфатыча хайырланылады, иелик жалгъау бла да) къуралып да аслам жюрютюлюучюдю: Айыу дегенинг - жыртхыч жаныуар. Бир къужур затды баппуш деген. Этимсыфатны хайырындан бу айтымланы башчылары ортакъ магъаналы боладыла.

Къарачай-малкъар тилде кеси, битеу, бары дегенча алмаш сёзле тюбейдиле. Была да, атла бла бирге келип, баш болуш формалы башчыла къурайдыла: Мурат кеси иги жашды. Малла битеу таудадыла. Тийре бары алайгъа тийишди.

Къарачай-малкъар тилде, кеслерин атлача жюрютюп, баш болушну формасында келип, башчыны къуллугъун алмашла да толтурадыла. Ала асламына атны алмашындыргъан алмашладыла: Мен инженер боллукъма. Сиз иги адамлагъа ушайсыз. Иги жашауну ким сюймейди? Ким эсе да алайны озду. Мында хар не да барды.

Сыфатла, санаула (къауумлаучу санауладан къалгъанла), сёзлеуле, аланы алмашындыргъан алмашла, этимсыфатла эм этим атла контекстге кёре затланып келиучюдюле, аны себепли баш болушну формасын да аладыла. Ол заманда ала айтымда башчыны къуллугъун тамамларгъа боладыла. Аны алайлыгъын быллай юлгюледе кёребиз: Къаллайла жыйылдыла былайгъа? Эки бешден азды. Ишлемеген тишлемез. Акъыллы тынгылар, тели жаншар. Былтыр элчилеге апчыулу жыл болгъанды. Чабыу башланды. Тилни былайда саналгъан кесеклерини затланыуларына тюрлю-тюрлю шартла себеплик этедиле. Сёз ючюн, сыфатла бла этимсыфатла айтымда асламына айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла. Алай ала бир бирде айтымда кеслери айгъакълагъан сёзлесиз (атласыз) келедиле. Ол заманда атланы къуллукъларын толтурадыла: Билимли (адам) жашауда кесини орунун табады. Ишлемеген (киши) тозар. Бу тюрлю болум къауумлаучу санаулагъа келишмейди, нек дегенде ала санны, адамны да белгилейдиле: Алайгъа бешеулен келди.

Былайда къарачай-малкъар тилде башчылы бир баш членли айтымла тюбегенлерин айта кетерге керекди. Алагъа аталгъан айтымла дейдиле. Ол айтымланы баш членлерини къуллукъларында баш болушдагъы атла аслам тюбейдиле. Была билдирген магъаналагъа кёре, аталгъан айтымланы бир ненча къауумгъа юлеширге боллукъду:

1. 
   Барлыкъны кёргюзтген аталгъан айтымла (ала орунну, заманны, халны, бир затны барлыгъын белгилейдиле): Машинала, тракторла, сабан агъачла. Мюкюбюзню гаражында не да барды. Кечеги эл. Мында хар зат уюп къалгъанчады. 2005-чи жылны май айы. Къыралыбыз уллу хорламны байрамын белгилерге хазырланады. Кюлкю. Оюн. Арбаз сабийледен толуду.
   
2. 
   Кёргюзтюучю аталгъан айтымла: Ма къоянчыкъ. Ол да бизден къоркъуп къачады.
   
3. 
   Бир затха багъа бериуню кёргюзтген аталгъан айтымла (ала кётюртюучю интонация бла айтыладыла: Аламат таула! Салкъын хауа! Ийсагъан мында бир кесек жашар эди! Бу тюрлю айтымланы юслеринден толуракъ Кетенчиланы Муссаны ишлеринде (2002) окъургъа боллукъду.
   

Тюрк тил билимде бир кезиуде баш болуш толтуруучуну къуллугъунда жюрютюледи деген оюм эркин жюрюгенди. Аны тюзге санагъан къыйынды, нек дегенде былайда болушну формасына эс бурулады, магъанасы уа бир жанында къалады. Баш болуш толтуруучуну къуллугъунда жаланда аналитика формада (сонгура бла бирге) келсе хайырланылады: Таулу, къанны къан бла жуума. Жыр кибик эшитиледи черекни шууулдагъаны. Ол бери эгечи ючюн (эгечини орунуна) келгенди.

Аналитика формада баш болуш къарачай-малкъар тилде орунчу, заманчы, сылтаучу, муратчы болумланы къуллукъларын да толтурады. Юлгюле: Сюрюу жол бла букъу этдирип барады. Ол ыйыкъла бла кёрюнмей башлады. Билим ючюн мен къайры да барлыкъма.

Сыфатлача, баш болушдагъы атла да къысылгъан айгъакълаучуланы къуллукъларын толтурадыла, биринчи изафетни бойсуннган кесеги болуп. Бу изафетни кесеклери бир бирден айырылмай жюрюйдюле. Анга энчи интонация да къошумчулукъ этеди. Аны алайлыгъын бу юлгюде кёрюрге боллукъду: Кюнню таякълары алтын чыбыкълача жылтырайдыла. Биринчи изафетни бойсуннган кесеклерини къуллукъларында санауладан бла башха ёлчеу магъаналары болгъан атладан къуралгъан бирлешле келип да аз тюбемейдиле: Отха асылгъан къазаннга эки челек суу къуюлду. Аланы араларында юч чакъырым жол барды.

Бизни тилибизде баш болушдагъы атла ачыкълаучуланы (ала айгъакълаучуланы бир тюрлюлеридиле) къуллукъларын толтурадыла. Ачыкълаучу бла ол ачыкълагъан сёз орунларын тынч алышындырадыла: Хажос эфенди – эфенди Хажос. Бусагъатда бир-бир алимле ачыкълаучуну айгъакълаучуну тюрлюсюне санамайдыла, сёз ючюн, татар синтаксист М.З.Закиев (1995: 214). Алай тёрели тюрк тил билимде ачыкълаучу адамгъа неда бир башха затха жангы ат бергени чертиледи: Шыкъычы Кязим битеу дуниягъа атын айтдыргъанды. Бишкек шахар Къыргъызстанны ара шахарыды. Чегем ауузу Къабарты-Малкъарны бек ариу жерлеринден бириди. Ачыкълаучула адамланы араларында тюрлю-тюрлю байламлыкъланы, жашагъан жерлерин белгилейдиле, жер-суу, астрономия, география эм башха атлада тюбейдиле.

Баш болушну айтымда айланыуну къуллугъунда келиуюне да энчи эс бурурчады. Жашауда айланыуну магъанасы бек уллуду. Аны хайырындан биреу биреуню ушакъгъа неда бир ишге къошаргъа итинеди. Айланыу сёзню кимге (неге) айланып айтылгъанын белгилейди. Магъана жаны бла къарагъанда, айланыула адамны, башха жаны болгъан эм болмагъан затланы да кёргюзтедиле: Аланла, къарагъыз бу адамгъа. Жигит, анангы бойнундан жипни ал да, мени бла кел. Ауруйма, балам, ауруйма. Жарлы хайыуан, не аман къарайдыла санга. Къартлыкъ, сен жокъламазлыкъ киши да жокъду. Бу юлгюле кёргюзтгеннге кёре, баш болушдагъы айланыула жангызлыкъ эм кёплюк санлада, иели эм иесиз формалада хайырланыладыла. Бу затланы юслеринден синтаксисни курсунда кёп айтылады.

Баш болушну формасында келген бир талай сёз айтымны кийдирилген членлерини къуллукъларын тамамлайдыла. Алагъа бу сёзлени санаргъа боллукъду: тейри, къысхасы, тюзю, биринчиси эм дагъыда башхала. Быланы болушлукълары бла тюрлю-тюрлю магъанала бериледиле: ант этиу, айтымладагъы оюмланы бир бирлери бла байламлыкъларын кёргюзтюу, айтылгъан затха къарамны белгилеу. Юлгюле: Тейри, мен ол жумушну тамамламай къоймам. Къысхасы, бу ишни тюз мен айтханча этерге керекди. Биринчиси, тамбла къар жауарыкъды, экинчиси, барыбызгъа да бир кесек тёзюм керекди.