Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

154
155
лары таңбаланғанда, бұлардың фонемасы және дыбыс реңктері 
оқылады, ал бұл әріптер болмаған жағдайда <
( )
э
e
a
> фонемасы 
дауыссыз дыбыс таңбасының жуан-жіңішкелігіне қарай не [а], 
не [е], [ә], [э] болып оқылады. Проф. а.аманжолов көне түркі 
тілінде а графемасымен <а>, <е> фонемасы ғана белгіленді 
десе, Ғ.айдаров, С.Хасановалар <ә> фонемасы да таңбаланды 
дейді.
Проф. Б.Сағындықұлы көне түркі тілдеріндегі алғашқы да-
уысты фонема ретінде а-ны атайды). Сонда жиі дыбыстала-
тын фонеманың таңбасын үнемдеу арқылы жазу экономиясы 
жасалған дейміз. Дауыссыз дыбыстан басталатын сөздің алды-
нан түсірілген дауыстыны қателесіп қалпына келтіреміз дейтін 
қауіптің болмайтын себебі түркі тілінің дыбыстық ерекшелігін, 
лексикасын білуге байланысты. айталық, брзун (барзун) – бар-
сын, мңа (маңа) – маған, мн (мен) – мен сөздері “түсірілген” 
а, е әріптерінен басталмайтынын тілді тұтынушы да, жазуды 
дыбыстық тілге кодтаушы да білуі тиіс. 
енді <
і
ы
> гиперфонемасының инициал және меди-
ал позицияда таңбаланып, сөз ішінде ескерілмеуі жайлы.
Гиперфонеманың сөз басында көрсетілуін жоғарыда <
( )
э
e
a
> 
фонемасының тұрмағанын білдіру үшін берілді дедік. в.томсен
<
і
ы
> таңбасы салынса, <і> болып оқылады, болмаса <д>-
ден өзге [л] [i] ортасындағы [л] болып оқылады деген. Бұған 
қоса в.в.радлов та бір буындыларында э (д) – дауыстысы
ғана болғанын айтқан. Сонда бір буынды сөздердің ішіндегі 
дауыстының өзгеруін таңба салып ескертіп отырған. Жалпы, 
біраз ғалымдар (Ғ.айдаров, а.аманжолов, С.Хасанова) <
ы
і
и −
> 
гиперфонемасының таңбасы болды деп топшыласа, С.е.малов, 
а.м.Щербак, м.томанов, в.в.радлов, м.рясянен, а.Шеберг, 
и.н.Кобещавидзе көне түркі жазуы мен тілдерінде <ы>, <і-и> 
оппозициясы күмәнді, мұндай жіктелісті дәлелдейтін факті жоқ 
екенін, әсіресе тәуелдік жалғауының сөз үндесіміне қарамай, 
жіңішке дауыссыз таңбасымен (н’) берілгенін айтады: кғні, қғ’н, 
қз’н. тіл үндестігінің бұзылуын ї-ның і-ге өтуімен байланыс-
тырады. <
ы
і
и −
> дүдәмалдығының бір себебін түркі тілдері 
дамуының белгілі бір кезеңінде 1-буыннан басқа буындағы 
дауыстылардың дербес фонологиялық жүйе құрай алмағанынан, 
сингармониялық паралелельдердің болуынан (алтан-алтун-ал-
тын, балта-балто-балту-балты), себебі көп буынды сөздердің 
екінші буынынан былай қарай дауыстылардың ерекше жүйесі 
(подсистема) болатынынан, ол жүйеде ашық-қысаңдығымен ай-
рылатын бар-жоғы екі ғана фонема болып, олар аллофондарының 
көптігі арқылы қолданыс табатынынан іздеу керек. негізінен 
әліпбидегі дауыссыздардың жуан-жіңішке таңбаларын шартты 
деп және осыған сай тіл үндесіміне күмәнмен қарау <
ы
и
і −
> 
фонемасына қатысты шыққан. Бұл жазудың емле ерекшеліктері 
туралы арнайы мақала жазған Г.левин Орхон жазуында [s], [j] 
дыбыстармен [ϊ] іргелестігінде [s
2
], [j
2
] q жіңішке таңбалары 
жазылғанын айтады: … [j
2
ϊlgϊ], … [s
2
ϊрϊt] енисей, Шығыс 
түркістан ескерткіштерінде керісінше [j] мен [ϊ] дыбыс тір-
кесімі таңбаланған. Сонда әсіресе сөз соңына қарай <
ы
и
і −
>- 
жіңішкеруін қалай түсіндіруге болады? Көне түркі жазуындағы 
дауыстылардың графемасына (инвариантына) телінген фонема-
лар өзара (негізінен) ашық-қысаңдығымен айрылады (о-у, ө-ү, 

жүктеу/скачать 1.82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: