Деонтологиялық даярлықтың ақпараттық-теориялық компонентіне

Ұлы Әл-Фарабидің айтуынша, «білімді болу деген сөздің мағынасы – белгісіз нәрсені ашуға қабілетті болу деген ұғым… білім жолына түскен жан деген адамның ақыл-ойы айқын, ерік-жігері, тілек мақсаты ақиқат пен әділдік үшін талап жолында болуы шарт. Жай ләззат іздеу, кәсіпқұмарлыққа ұқсас әрекет онда болмасқа керек»[117] дейді ол. Білім – ақыл ісі, ғылымды көбейтудің құралы, өнер қажеті. Ақыл – дүниедегі пайдалы мен залалды біле тұғын, сөзін ұғатұғын қасиет. Әр нәрсенің өлшеуін білу – үлкен іс, құнды бағдар, ескерулі өнеге». Ойшылардың осыған орай пікірлері үндес «Білім дегеніміз – күш, күш дегеніміз білім» (Ф. Бэкон), «Білім - мақсат емес, қару» (Л. Толстой), «Тек білімді ғана жарықтың түнекті қуаты секілді, надандықты құртады» (Ежелгі үнді нақылы), «Білім мен даналық - адам көркі» (Ә. Науаи). Білім – көрген-естігеннің мән-жайын білу, танымақ нәрсенің бағытын түсіну, әрекетті жүзеге асырудың тәсілдерін табу, әрі тарату. Білім – құбылысты тану, адамның өзін тану, адамды тіршілікпен таныстыратын тәсілдерге және оларды меңгеруге үйрету. «Адамды ойлай білуге үйрету, Т.Эдисон айтпақшы, өркениеттің аса маңызды міндеті». Бұл – ақылдының үлкен арманы мен ардағы. Тек ол үшін Абайдың айтуынша, «білгенге жол бос, болсайшы қол бос, талаптың дәмін татуға» [107] дерлік жағдай мен талап болса демекпіз.

Ұстаз тәлім-тәрбие үдерісін сауатты атқару үшін, жоғары және арнайы педагогикалық біліктілік міндеттерінде белгіленген талаптарға сай білім мен төмендегідей білім берудің психологиялық, педагогикалық, деонтологиялық, этикалық негіздерін білуі қажет:

• 
  оқыту үдерісінің мәнін, оның заңдылықтары мен ұстанымдарын;
  
• 
  оқушылардың оқу іс-әрекеттерінің құрылымы мен ерекшеліктерін, оларды ұтымды ұйымдастырудың әдістерін;
  
• 
  білімді қабылдаудың психологиялық негіздерін;
  
• 
  оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың мән-мағынасын, түрлерін, әдіс-тәсілдерін;
  
• 
  өзінің педагогикалық іс-әрекетінің нәтижесін талдау-таразылау әдістерін;
  
• 
  сабақта психологиялық комфортты жасауға қажетті қарым-қатынас құрудың психолого-педагогикалық негіздерін;
  
• 
  тәрбие теориясының негіздерін; т.б.
  

Ұстаздың кәсіптік білімінің ерекшелігі оның кешенділігінде, яғни педагогикалық шеберлік деңгейі педагогтың ғылым мен тәжірибенің сан алуан саласынан білім жинақтап өзінің тұлғалық дәулетіне айналдыруына және оларды кәсіптік іс-әрекетінің, өзіндік жетілуінің құралы ретінде қолдана білуіне байланысты.

Сонымен ұстаздың деонтологиялық даярлығының ақпараттық-теориялық компонентін арнайы ақылақтық, деонтологиялық, методологиялық, педагогикалық, психологиялық білімдері анықтайды.

Ұстаздың деонтологиялық даярлығының іс-әрекеттік компонентіне педагогикалық технология мен педагогикалық техниканы жетік игеріп, ұтымды игере білуі жатады.

Педагогикалық технология мен педагогикалық техниканы игеру деңгейі педагогикалық шеберлігіне тәуелді.

Педагогикалық технология термині 60-жылдардан бастап кең қолданылуда. В. Беспальконың айтуы бойынша, «Педагогикалық технология дегеніміз – тәжірибе жүзінде іске асырылатын белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы, ал педагогикалық жағдайларға қолданылатын әдіс-тәсілдер – оның құрамдас бөлігі ғана»[118].

Педагогикалық технологияның теориясы мен практикасының арасындаѓы дәнекерлігін өз еңбектерінде В. Монахов, К.Я. Вазина, Е.П. Ильин, А.С. Белкин, т.б. түсіндіреді. Онда кез келген ұстаздық іс-әрекеттің біртұтас төмендегідей технологиялық реті қарастырылған:

1. 
   педагогикалық жағдаяттың диагностикасын жасау (танып білу, талдау), мақсаттар қою;
   
2. 
   педагогикалық қарым-қатынасқа жәрдемдес болар мазмұн, әдіс-тәсілдер түрлерін таңдау;
   
3. 
   педагогикалық қарым-қатынасты, өзара әрекеттестікті ұйымдастыру;
   
4. 
   кері қатынас жасау, іс-әрекеттің барысындағы нәтижелік бағалау, түзетулер жүргізу;
   
5. 
   қорытынды диагностика жасау, яғни талдап-таразылап педагогикалық өзара әрекеттестіктің қорытынды нәтижелерін бағалау;
   
6. 
   жаңа мақсат, міндеттер қою.
   

Педагогикалық үдерісті сауатты атқару икемділігі мұғалімнің педагогикалық техниканы игеру деңгейіне де байланысты. Педагогикалық техника ұғымын жан-жақты зерттеу барысында (Л.И.Рувинский, А.Кан-Калик, А.В.Мудрик ж.б.) «өзін-өзі басқарудың және оқушылармен педагогикалық мақсатқа лайық қарым-қатынасты ұйымдастыруға бағытталған ықпалды жасаудыњ әдістері мен амалдары» деген анықтама қалыптасты. Педагогикалық техника тек қызметтік рөл атқарады, сондықтан ол оқушылармен қарым-қатынасқа бейімделмейінше, терең кәсіби білім, педагогикалық қабілеттер мен икемділіктер болмайынша пайдаѓа аспайды.

Ұстаздың деонтологиялық даярлығының компоненттері оның педагогикалық қызметіндегі дербестік іс-әрекет стилінде көрініс табады. Әрбір мұғалімнің педагогикалық қызметінің дербестік іс-әрекет стилін анықтау – оның деонтологиялық әлеуетінің, кәсіби шеберлігінің қалыптасуының маңызды шарты болып саналады. Дербестік іс-әрекет стилі ұғымына адамның табиғи ерекшеліктеріне сәйкес табысты еңбекті қамсыздандыратын міндеттер, әдіс-тәсілдер, тактикалар жүйесі жатады. Мысалы, екі педагог бірдей жағдайда нақты бір әдісті қолданғанымен, нәтиже түрліше болады. Мұның өзі мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынас стиліне байланысты. Қарым-қатынас стилі дегенді педагог пен оқушылардың әлеуметтік-психологиялық өзара әрекетіндегі дербес-психологиялық ерекшеліктері, деп түсіндіріледі.

Ұстаздың жеке тұлғалық сипаты табиғатынан әртүрлі болуына байланысты оның іс-әрекетінде дербестік стиль байқалады, мысалы:

• 
  жүйке жүйесі жігерлі, жоғары ынталы ұстаздар айтарлықтай табысқа шешімдерінің шапшаңдығымен, экспромттылығымен, дербестігімен жетеді;
  
• 
  жүйке жүйесі жігерлі, бірақ ынтасы төмен, аса салмақты ұстаздар табысқа жету үшін өз шешімдерін тағайынды дайындықпен, асықпай, едәуір ойлана, ұстамдылықпен атқарады;
  
• 
  табиғатынан жүйке жүйесі әлсіз типті ұстаздар табысқа ерекше сезімталдығымен, тапқырлығымен, оқушылардың ішкі дүниесін түсіне білуімен жетеді.
  

Эмоционалды-импровизациялық стильге ие ұстаздардың іс-әрекетін жоғары деңгейдегі шапшаңдық, оқытудың көп әдістерін қолдана білуі, оқушылардың шығармашылықты, белсенді әрекеттеріне дем бере алуы сипаттайды. Мұндай ұстаз қайталау, пысықтау, білімді бақылау әрекеттерін «ұсақ-түйек» санап, мән бермейді, көбіне сабақта қызықты материалмен (жадыхат) шұғылданып, өзгесін оқушылардың өздеріне іздестіруді ұсынады. Ол өз іс-әрекетіне рефлексия жасауға, нәтиже шығаруға көп көңіл бөлмейді.

Парасатты-әдістемелікті стильде жұмыс істейтін ұстаз оқытудың нәтижесіне бағдарланады, ол педагогикалық үдерісті анық жоспарлап, басқарып отырады. Қайталауға, пысықтауға, оқушылардың білім, дағды, икемділіктерін бақылауға көп көңіл бөледі. Жұмыс темпі баяу, оқыту әдістерінің спектрі шамалы, рефлексиялық қабілеті дамып жетілген болады.

Эмоционалды-әдістемелікті және парасатты-импровизациялық стильдер жоғарыда жазған екеуінің орта аралығында болады.

Деонтологиялық даярлығын асыру үшін ұстаз өзінің жүйке жүйесінің ерекшелігін біліп соған сәйкес дербес қарым-қатынас стилін қалыптастырғаны жөн. Сонымен қатар өзін-өзі жан-жақты танып-біліп, табысты қызметке сәйкес жетілдіруі қажет. Ұстаздың дербес стилін білу мектеп әкімшілігіне де пайдалы. Табиғатына сәйкестенбейтін іс-әрекет стилін мұғалімге зорлап міндеттеу ойлаған нәтижеге жеткізбейді.

Сонымен, ұстаздың деонтологиялық даярлығын қалыптастыру идеясы педагогтың:

• 
  жеке тұлғалық қасиеттеріне (Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, В.П. Битуев, Ю.Н. Кулюткин, В.И. Писаренко, Н.В. Кузьмина, К.Оразбекова, т.б.);
  
• 
  іс-әрекеттік сипатына (Платонов К.К., Щербаков А. И., Маслоу А., Кротов В.М., Добрович А.Б. Фридман Л.М, Леонтьев А.М. т.б.);
  
• 
  кәсібилігіне (Занков Л.В., Сластенин В. А., Хмель Н.Д., Калюжный А.А., Ш.Абдраман т.б.);
  
• 
  адами мінездемесіне (Сухомлинский В.А., Азаров Ю.П., Блага К., Шебек М.Я., Бейсенбаева А.А., Төлеубекова Р.К., т.б.) әсер етуге сүйенеді.
  

Адамзат ұстазға арналған өте көп педагогикалық "кеңестердi", "рецептердi" сақтаған. Соның ішінде, ең маңызды кеңес – мұғалімнiң қоғамдағы өз орнын анықтай білу қажеттілігі.

Қорыта келгенде, оқытушы өзінің сыртқы бейнесі арқылы да, өзінің ұстаздық ісі, адамгершілігі арқылы да, балалармен достық қарым-қатынас орнатуы арқылы да, өз оқушыларына ақылшы, тәрбиеші болу арқылы да үлгі болуы керек. Сонда ғана ол оқушылардың алдында беделді болады. Мұғалім бойында мұның бәрін болдыруға жетелейтін құдіретті күш – парыздылық сана-сезімі, деонтологиялық әлеуеті.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар:
Сұрақтар

1. 
   «Құрылым» ұғымының анықтамасы қандай? Құрылымның үлгіден айырмашылығы неде?
   
2. 
   Болашақ ұстаздың деонтологиялық даярлығын қалыптастыру үшін қандай қажеттіліктер негізгі болып саналады?
   
3. 
   Болашақ ұстаздың қарым-қатынасында қажеттіліктер қалай көрінеді?
   
4. 
   Кәсіби қызмет саласында жоғары нәтижелерге жету үшін қажеттіліктердің ролі қандай?
   
5. 
   Болашақ ұстазда қарым-қатынас қажеттілігін қанағаттандыруы қандай уәжбен іске асады? Оларды сипаттаңыз.
   
6. 
   Кәсіби қызмет саласында жоғары нәтижелерге жету қажеттілігін қанағаттандыру қандай уәжбен іске асады? Оларға сипаттама беріңіздер.
   
7. 
   Педагогикалық қызметте көмекші уәждер қандай? Оларды сипаттаңыз.
   
8. 
   Деонтологиялық даярлығы қалыптасқан ұстазда қандай қызығушылықтар басым болу керек? Оларды сипаттаңыз.
   
9. 
   Болашақ ұстаздың деонтологиялық даярлық құрылымында эмоциональды-жігерлі компонентін сипаттаңыз.
   
10. 
    Мазмұнды-операциялық компоненттің құрамына кіретін әрбір құзыреттерді сипаттаңыз.
    

• 
  «Ұстаздың деонтологиялық даярлық құрылымындағы қажеттіліктер және уәждер»;
  
• 
  «Ұстаздың деонтологиялық даярлық құрылымындағы педагогикалық құндылықтар»;
  
• 
  «Ұстаздың деонтологиялық даярлық құрылымындағы сезімталдық»;
  
• 
  «Ұстаздың деонтологиялық даярлық құрылымындағы негізгі компетенция түрлері».
  

2 Параграф мәтінінде негізгі ұғымдарды анықтап, белгілі ретпен орналастырыңыздар.

1. 
   .1 Жақсы ұстаз сабырлы, асықпайды, бір қалыпты болады. Әрқашан шыдамды және жағымсыз эмоцияларды ешқашан көрсетпейді.
   
2. 
   .2 Жақсы ұстаздың бөтен ойы жоқ. Ол үшін балалардың бәрі бірдей – қаралар да ақтар да, білімді де білімсіз де, қыздар да ұлдар да.
   
3. 
   .3 Жақсы ұстаз оқушылардан жағымсыз эмоцияларын жасыра алады.
   
4. 
   .4 Жақсы ұстаз сыныпта тұрақты тәртіпті және сабырлықты сақтауды қамтамасыз ете алады.
   
5. 
   .5 Жақсы ұстаз әрқашан да жақсы. Ол ешқашан ештеңені ұмытпайды, оқушыларға біресе жақсы, біресе жаман болып көрінбейді. Қателіктер жасамайды.
   
6. 
   .6 Жақсы ұстаз балаларды «жақсы көретіндер», не «жаман көретіндер» деп бөлмейді.
   
7. 
   .7 Жақсы ұстаз кез келген сұрақтарға жауап бере алады.
   
8. 
   .8 Жақсы ұстаздар әрқашан бір-біріне көмектеседі, бірлікке болады.
   

• 
  «Деонтологиялық даярлығы қалыптасқан ұстаз», «тәжірибесі мол ұстаз» және «шебер-ұстаз» - бұл түсініктерді синоним ретінде қарастыруға бола ма, әлде айырмашылығы бар ма?
  
• 
  Ұстаздың деонтологиялық даярлығы қалыптасу мүмкін бе, егер өзінің мектептен көңілі қалған болса?
  
• 
  Ұстаздардың деонтологиялық даярлығын жоғалту мүмкін бе?
  

Ұстаздың деонтологиялық даярлығын қалыптастыруды жеке тұлғаның сан қырлы білім алып, тәрбиеленуі тұрғысынан қарастыруға болады. Мұндай білім алу парыздылық сана сезім, таным және ерік үдерістерінің нәтижесі болып табылатын парыздылық месел (уәж) мен кәсіптік мінез-құлық тәсілдерінің синтезімен, болашақ ұстаздың мінез-құлқындағы кәсіптік деонтологияға деген тұрақты көзқарасымен; өзін-өзі икемдеу, жетілдіру көрінісімен сипатталады.

С.И.Ожеговтың «Толковый словарь русского языка» кітабында «қалыптастыру» термині «белгілі бір түрге келтіру, аяқтау» деген мағынаны береді. [87]. Ш.Т.Таубаеваның айтуындай бұл түсінік тар мағынада (даму үдерісі мен нәтижесі), белгілі шекке дейінгі кең мағынада (қалыптасу үдерісі) пайдалануына қарамастан, педагогикада әлі де болса қалыптаспаған педагогикалық категория [88].

Осыған орай, педагогикалық мамандықтағы студенттің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру оған болашақ кәсіби қызметіне сәйкес парызының мазмұнын игертіп, түсіндіре отырып, санасын тәрбиелеу. Яғни, осы парызға сәйкес студенттің болашақ қызметі аясында міндеттерін орындауы оның ішкі сарынының, сезімдерінің, сенімдерінің, ойларының негізінде жүреді.

Ұстаздың деонтологиялық даярлығына кәсіптік қызметін деонтологиялық талаптарға сәйкес атқаруға қажетті білім, біліктілік деңгейі, санасының дайын болу күйі жатады. Деонтологиялық даярлығы қалыптасқан жағдайда мұғалім өз мінез-құлқын, әрекеттерін парыздылық сезімге бағындыра алады. Ұстаздың деонтологиялық даярлығын жүзеге асыру үшін оның жеке тұлғалық мінез-құлқына, сана-сезіміне сәйкесті әсер ететін арнайы деонтологиялық дайындық қажет.

Ұстаздың деонтологиялық дайындығына - деонтологиялық ұстанымдарға сәйкес қызмет етуге қажетті білім, біліктілік қорын қамту, санасын жетілдіру, тәрбиелеу әрекеттері жатады.

Ұстаздың деонтологиялық даярлығын қалыптастыру құрылымы философияның сана, сана-сезім туралы қағидаларына сүйене анықталады.

Осыдан, ұстаздың деонтологиялық даярлығын қалыптастырудың мақсаты: егемендігіне ие болып еңсесін көтеріп жатқан халықтың денсаулығын сақтауына әрдайым күресте болатын, өзінің кәсіптік парызына тұла бойы берік, еліміздің игілігіне ауқымды үлес қосатын ұл-қызын тәрбиелеп, өсіретін ұстаз тұлғасын дайындау. Оның бойына ұстаздық қызметтің гуманистік сипатына сәйкес адамгершілікті-психологиялық қасиеттер дарыту, ғылыми-тәжірибелік ізденіске жалықпайтын, қажымай-талмай өзінің жеке тұлғалық қасиет-қабілеттерін жетілдіруге бейімделген, кәсіптік санасын, сана сезімін қалыптастыру.

Педагогтың адамгершілік санасының рационалды мазмұны тек дербес мәнге ғана емес, сол сияқты педагогикалы қызметте айқындалатын эмоционалдық процестерге де әсер етеді. Бұл әсерлер барлық бағыттарда жүреді. Ең әуелі, бірыңғай мақсат пен моральдық сананың барлық элементтерінің тұтастығын қалыптастырады. Сонымен қатар педагогтың моральдық санасын қалыптастыру үдерісінде рационалды білім мазмұны мен адамгершілік көңіл-күй ескеріледі. Бұл күрделі үдеріске сәйкесті тәлім-тәрбие беру саласындағы күнделікті қарым-қатынас кіреді. Осының салдарынан:

• 
  педагог тұлғасы санасының сана асты деңгейі қалыптасады;
  
• 
  мұғалімнің өзіндік адамгершілік санасы қоғамдағы әртүрлі қолданыс тапқан нормалар мен ұстанымдарды рационалды түрде игереді;
  
• 
  ізгілік пен зұлымдық, әділеттік пен әділетсіздік, парыз, ар туралы білуі болашақ ұстаздың санасы мен мінез-құлықтарын деонтологиялық талаптарға сәйкестендіреді;
  
• 
  тұлғаның жан-жақты дамуының нәтижесінде олардың білімдері сенімге айналады.
  

Адам тіршілігінің салмақты құндылығының бірі – сана. Сананы тудыратын объективтік шындық. Сана – түйсік мүшелері арқылы объективтік шындықты бейнелендіріп, оларды қорыту арқылы пайда болады. Ол үшін адам көп нәрседен хабардар болу қажет. Қысқаша айтқанда адамның санасы сыртқы дүниенің бейнелеуінің нәтижесі. Сананың негізінде білім, білу жатыр. Білім практикалық қызмет үшін аса қажетті. Материалдық, практикалық қызмет - адам өмірінің негізі десек, онда сананың шығуының, қалыптасуы мен дамуының түпкі негізі практикалық іс-әрекет, еңбек, қызмет болмақ. Объективтік дүниетаным санаға түрткі болады. Сана - объективтік дүниенің адам миында пайда болған субъективтік бейнесі, ол белгілі бір дәрежеге жеткенде өзіндік санаға, яғни сана-сезімге айналады. Сана-сезімге адамның өзі жайлы ойлай алатын өзін-өзі сезе білетін, өзін-өзі танитын, өзіне-өзі баға беретін, өзінің ісін өзі елекке салатын, өзін басқамен салыстыра білетін, өзін-өзі реттей білетін қабілеттер кіреді.

Ұстаз санасы болып жатқан құбылыстың мәнін объективті бейнелеу үшін оны бағалай білу керек, содан кейін жағдаятқа сәйкес эмоция тудыру арқылы жоғары сапалы сезіне алады. Сонда ғана деонтологиялық әлеуеті негізінде ұстазда сәйкесті жүріс-тұрыс мәдениеті пайда болады. Яғни кез келген жағдаятқа адамгершілікті реакция тудыра білуі, моральды интуициясының қалыптасқанының нәтижесі. Осыдан қызмет аясында қоғамдық моральдың нормалары мен ұстанымдарын білуі ұстазға өзіндік мәні бар маңызды қағида болып табылады.

Қорыта келе, ұстаздың деонтологиялық даярлығына сәйкес санасының қалыптасуы төмендегідей бөліктерден тұрады:

1. 
   Қоғамдық қызмет аясында, іс-әрекет, қарым-қатынас сферасында шынайы тәжірибені сезіну;
   
2. 
   Деонтологиялық нормалар ұстанымдар мен ережелер туралы рационалды біліммен санаға әсер ету, жекелік сана-сезім қалыптастыру;
   
3. 
   Білімдерді деонтологиялық нанымға айналдыру.
   

Болашақ ұстаздың деонтологиялық даярлығын қалыптастыру оның санасына әсер етуді, сана-сезімге дейін жетілдіруді, кәсібіне сәйкес парыздылық сана-сезімін тудыруды көздейді. Мұнда сананың қамтитын екі аймағы да ескеріледі: рационалды және эмоционалды.

Сана объективтік шындықты жалпыға белгілі түсініктер мен категорияларды ұғынумен объективті өмірді, объективті дүниені тікелей тануы арқылы адамның біліміне, мінезіне, ойлау қабілеттеріне, күнделікті өмір жағдайына, тәрбиесіне сәйкес қалыптасады. Осыған орай, болашақ ұстаздың санасына деонтологиялық тұрғыдан әсер етудің төмендегідей жолдары айқындалды.

Онда студенттің:

• 
  білімділігін асыру үшін, болашақ педагогтың деонтологиялық даярлығын қалыптастыруға қажетті «Педагогикалық этика», «Педагогикалық деонтология негіздері», «Қолданбалы педагогика», «Сабақта психологиялық комфортты жағдай жасау әдістері» атты арнайы курстар оқыту. Соған қоса, барлық пәндерді оқытуда, әсіресе, мамандыққа бейімдейтін арнайы пәндерді оқыту барысында деонтологиялық ұстанымдарды ескеру мүмкінділігін қолдану;
  
• 
  мінезінің педагогикалық деонтология ұстанымдарына сәйкес қалыптасуын ескере отырып, педагогикалық оқу орнына талапкерлердің құжаттарын қабылдау алдында олардың психикаларының қасиеттерінің, мінез-құлқы ерекшеліктерінің таңдаған кәсібіне сәйкестігін анықтау және оқыту барысында студенттердің кәсіптік мінезінде деонтологиялық нышандары ұялату үшін жоспарлы жұмыс жүйесін атқару;
  
• 
  ойлау қабілеттеріне деонтологиялық даярлықты қалыптастыру процесіне сәйкес әсер ету үшін студенттердің ғылыми-зерттеу, өзіндік ғылыми жұмыстарын педагогикалық деонтологияға қатысты тақырыптарға бағыттау, оқу орнының талаптар жүйесінің мәнін көтеру мүмкінділігін ашу, жас педагогтарды мемлекеттің, халықтың алдында ант беруге даярлау;
  
• 
  
  жүктеу/скачать 2.44 Mb.
  
  Достарыңызбен бөлісу: