«Кижи болгон бийик адыста»

Тема:«Кижи болгон бийик адыста»

(класста эмес иш)

Чучина Екатерина Бобыевна-

Алтай тил ле литературанын уредучизи

с.Нижняя Талда 2013ј.

Класста эмес иш , Jоргой Меденович Кыдыевтин 80 jажына учурлай

Алтай литература

1. 
   Белетеништу иш.
   

- Кару балдар, бÿгÿн бисте őскő школдордон алтай тил ле литературанын ÿредÿчизи болуп иштеп турган айылчыларыс айылдап келген, őрő туруп, кайра кőрÿп, jакшылажып ийектер?

-«Jакшы, jакшы ба?»

-«Jакшы, jакшы!»

Эмди балдар, колдорордон тудужып, бой - бойорго jÿрек jылузын берип, jÿрек кÿлÿмjизин сыйлап ийектер.

2. 
   Топшуурдын кÿÿзи угулат, ÿредÿчи ого ÿлгер кычырат.
   

Короты ичи, Алтыгы – Хабарка,

Арчынду - Кобы, байлу jерлерим.

Энеден мен, мында чыккам,

Ак - jарыкты мында кőргőм.

Божулан ичи, Сары - Кобы

Бала őйим, őткőн jерим.

Кőзим оды őчкőнчő лő

Кőрÿп, алкап мен jÿрерим.

(J.М.Кыдыев).

- Слерге, балдар, бу ÿлгердин jолдыктарынан таныш не - не угулды ба?
Балдардын карулары:

-Бу ÿлгерде , бистин jерлердин аттары: Короты ичи, Алтыгы – Хабарка, Арчынду – Кобы, Божулан ичи, Сары - Кобы.

Кижи болгон бийик адыста

Jÿрек jылузын кысканбай берели.

Чындап та, кижи болгон бийик адысты тÿжÿрбей, бийик апарып, jÿрегиннин jылузын бой - бойына, őскő улуска сыйлап jÿрер керек.

Jоргой Кыдыев, бистин Короты Алтайыста, Алтыгы Хабарка деп őзőктő, кÿчÿрген айда, 1933 jылда, кара майман сőőктÿ Медей деп кижинин билезинде чыккан. 1аш тужы бу ла бистин jеристе Божулан -ичи , Сары - Кобы деп őзőктőрдő őткőн. Jаны ла слерге кычырылган ÿлгерден уктыгар. Ол jаш ла тужында эненин эрке колдорынан эрте айрылып, адазыла кожо арткан.

Jе, бускаланду 1936 - 1937 jылдарда адазын айдуга апарган. Кичинеек 4 jашту Jоргойды адазынын аказы Шалмар őрőкőн билезине алып алган. Ол коркышту jылдарды Jоргой Меденович «Карануй тÿнде» деп ÿлгеринде кőргÿзет. (Слайд 8)

(ÿзÿкти бир бала кычырып jат)

Карануй тÿнде.

«Карануй тÿнде уурчыдый,

Jаман улус умзанган.

Акту кижини бурулап,

Айдап тÿниле апарган.

Садучы болгон адамнын

Советке эткен jаманы jок.

Ол ло барган бойынын

Онон бери сурузы jок.

Кайда ла уксам тибиртти

Jÿрегим чочып, тындайдым.

Каргышту кара ол тÿнди

Каргап - шилтеп jÿредим.

J.М. Кыдыев «Сары бÿрлер» стр.23.

Ол őйдőн бери кичинеек Jоргой Ток Шалмаровна эjези ле кожо аказынын айылында чыдаган. (Эjезинин фотоjуругын балдарга кőргÿзер)

Ток Шалмаровна эмди де эзен - амыр, беш балазын чыдадып, айылду - jуртту эдип, эш - нőкőри Шкак Николаевич ле кожо баркаларына сÿÿнижип отургылайт. Эjезине Jоргой Меденович бастыра jÿрÿмине быйанду артып, «Ол адамнын аказынын балазы» деп ÿлгерлик jолдыктар чÿмдейт.

(эки бала ÿлгерди кычырат)

«Ол адамнын аказынын балазы»
Ол адамнын аказынын балазы,

Ондый ла кижи кылык - jанду.

Кинчеги тутса улусла уружар,

Jажына оору мен деп jарбынар.

Jакшы кÿÿни тутса őрőкőннин

Jалакй болор, кокырлаар, каткыраар

«Ууртап сал, карындаш» - деп,

Та качаны ажын кодоргон турар.

Бу кире jашты jажаган őрőкőн

Jÿрÿмнин jÿгин jÿктеген ле эди.

Канча балдарын бутка тургускан,

Jÿрÿм jолына чыгарып салган.

Öгőőни онын сан башка кижи,

Эжи арбанза, каткыр отурар,

Jажына иште jышкыш болгон,

Jажы jеткен - эмди амыраар.

Канайдар база слерди, каргандар,

Адар тандараар астап ла барат,

Эзен - амырда бажырадым слерге,

Сőзигер угайын, jÿрÿмди билерге.

Айдарда, бис Jоргой Меденовичти элден ле озо ÿредÿчи деп кőрőдис.

1971. 
      jылда Шашикманнын школында иштеп тура, Мултуева Е.Г. ла Челчушева А.В. ла кожо экинчи класстын «Алтай тил» деп бичигин чыгаргандар.
      

Сурак: слер, ончогор баштамы класста ÿренип тура J. Кыдыевтин кандый ÿлгерлериле, куучындарыла таныштыгар?

Балдар - бистин jÿрÿмистин чечеги,

Келер őйдő чындык солынтыыс,

Ада – энелердин агару ырызы,

Кажы ла кÿн кőргőн сÿÿнчизи.

Мен балдарга кайда ла туштайдым,

Öткÿн каткызын сÿÿнип тындайдым,

Jаан табышту ойынын кőрőдим,

Jакшылажып олорло jÿредим.

J.Кыдыев «Jÿрÿмнин чанкыр чечектери»

Jоргой Меденович слерди, балдарды бастыра jÿрегиннен сÿÿп, олорды аайлап, олорго бÿдÿп, мынайда баштанат.

Кőпти билерге, кőп кычырар, сананар, шÿÿнер, турумкай болор керек, jолынын jарыткыжы болгонын ундыбас керек. Ичекри баратан jолыгарды jаантайын кÿн jарытсын, кару нааjылар!».

Айдарда, Jоргой Меденовичти экинчи jанынан jайалталу, терен кőрÿм - шÿÿлтелÿ бичиичи деп кőрőргő jараар. (Слер менле jőп пő, балдар?).

«Поэзия мени jÿрÿмимде таштабаган,

Боозом алтап, кирип ле келет.

Санаа - кÿÿнимле саргара ышталбаган

Сан башка сőстőриле табыла берет».

Jоргой Меденович бичиичи jолында мындый иштер артыргызып салган.

«Jÿрегимнин ийдези».

Jÿрегим соккон тебÿзи.

Кайкашпагар, билигер -

Каным сообогон ийдези.

2. 
   ÿренчик «Чыккан őскőн Алтайым» деп ÿлгерди эске кычырып jат.
   

Онын чанкыр энирлерин.

Чарылып барган jолдорын,

Чактарга jарык сууларын.

Бу jерде мен туулгам,

Энмектеп мында баштагам.

«Энем» деп эрjине сőсти.

Эн баштап мында айткам.

Бар сÿÿнчини jеримде

Jÿрегимле мен сескем.

Онон jараш, jаан jÿрÿмде

Кőпти кőрÿп, мен билгем.

Jылузын тőжиле сескем.

Ол энемнин койнындый

Jеримди алкап jÿргем.

Jерим кожондый, элбек, jарык.

Чалын кÿйет Кÿн алдында.

Санаам менин ару, ачык,

Салымым мында, Алтайымда.

Эне Алтайыс, Короты - Бажы

Эм - томду аржан суулу.

Кобы - jиктери, агаш - тажы

Jебреннен бери jаан байлу.

Оору - jоболго бастырган улус

Болуш сурап аржанга jÿрет.

Байлу алтайдын алкыжы jедип,

Бараксан бойлоры ондоло берет.

Короты - Бажы, Jал - Монку,

Карагол - Бажы, Уч - Энмек.

Маймандардын байлу сÿмерлери,

Jалтырайт кÿнге тош мőнкÿлери.

Солтон уйазынан таркаган эдис,

Солоны чырайлу улустар бис.

Алкап байлап алтайыста jÿрÿс,

Ада - őбőкőлőристи ундыбай турус.

Канысла тудуш кайран алтайыс

Кайда ла jÿрзеес санаабыста.

Тургун jуртту албаты - jоныс

Бузулбас ÿлгер - кожоныста

Ϋлгерлейин, кожондойын,

Ϋч - Энмекке бажырайын.

Jанарлайын, ыйлайын,

Jал - Монкÿмди алкайын.
Ϋредÿчи карарткан jолдыктарды ойто кычырат.

Ϋлгерлейин, кожондойын,

Ϋч - Энмекке бажырайын.

Jанарлайын, ыйлайын,

Jал - Монкÿмди алкайын.
Jайалталу ÿредÿчи, jайалталу бичиичи,

Алтайын, албатызын сÿÿген Jоргой Меденович 70 jажына jетпей салымы болгон Алтайынан сала берди.

Уча берген кÿски jалбрактый

Jылдарды кычырба олор бурулбас.

Jÿрÿмис ондый да: берер - алар,

Jе jÿрегисте кару неде артар.

Jаркындалып келген - ол бир jараш.

Jыду кара болгон - ол бир jаман…

Öткőнин билбей канай jÿретен,

Ичкери канай онон баратан?

Кижи болгон бийик адыста

Jаман - jакшыны ылгабас кайтканыс?

Эмди őйдин некелтези алдыста –

Тőгÿнди - чынды билип аларыс.

Ак - чегис неден де баалу.

Уйадыс jылыйтпай чебер jÿрели.

Jабысты, jобошты jаба баспай,

Jÿрек jылузын кысканбай берели.

Ϋредÿчи: Кижи болгон бийик адысты jабыс тÿжÿрбей, őскÿсти - jобошты jаба баспай, бийикке чыгала, кőőрőбőй кижи болуп jÿректер.
-Класста эмес ижистин тÿп – шÿÿлтезин айдып берзеер?

-Бÿгÿн кандый кижиле таныштыбыс?

-Jÿрÿминде, ол кем болгон?

-Бистерди, jÿрÿмисте Кижи кандый болзын, канайда jÿрзин деп айдып салган?