Кіріспе І –Тарау. М. Тынышбаевтың өскен ортасы және қоғамдық көзқарасының қалыптасуы

Қазақ халқының тәуелсіз мемлекеті бірнеше ұрпақтың арманы болды. Отарлық билік кезіндегі Қазақстан тарихы зорлықшыл саясат үстемдік еткен, қасіретке толы кезеңдермен ерекшеленеді.

Ал енді бүгінгі күні сол тәуелсіздігімізге қолымыз жеткенде, туған елінің, Отанының шынайы тарихын білуге деген ұлттық сана-сезімнің бұрын-сонды болмаған өрлеуінің куәсі болып отырмыз. Тарихымызға деген қоғамдық сұраныстың жоғары деңгейін Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылды "Жалпы - ұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу"/1/; және 1998 жылды "Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы"/2/ деп жариялауы көрсетеді. Мұның өзі тарих тағылымының болашақ үшін маңызының өте зор екенін және бұл мәселеге мемлекеттік дәрежеде қолдау жасалып отырғанын аңғартады. Тарихшылардың, қоғамтанушылардың ендігі міндеттері тарихымыздың "ақтандақ" беттерін, құлдық психологиядан, жалған концепциялардан азат етіп, өткенімізді тарихи шындық тұрғысынан зерделеп, тарих тану ғылымының гуманистік борышын орындауға адал қызмет етулері болып табылады. Осылайша, өткенді ойша қалпына келтіре отырып және оның мұрагері болу арқылы қоғамдық индивид, сонымен бірге өзінің де қалыптасу процесін жасайды"

Осы орайда, кезінде тәуелсіздігіміз, азаттығымыз үшін күрескен, сондықтан кеңестік тоталитарлық жүйе құрбандығына айналған, есімдерін осы саяси тәртіп кейінгі ұрпақ санасынан "тазартуға" күш салған тұлғаларды тарихымызға оралту аса қажет. Сондай ірі қайраткердің және ғалымның бірі - Мұхамеджан Тынышбаев (1879-1938). М.Тынышбаев тәрізді тұлғаның қайраткерлігіне және еңбегіне объективті баға беру, ұлттық тарихымыз үшін ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани және саяси тұрғыдан тәрбиелеу үшін де керек.

Бұған қосымша осы уақытқа дейінгі жазылған отандық тарихымызда, жеке тұлғалардың, қайраткерлердің қызметі өз дәрежесінде баяндалды деп айтуға әлі ерте. Ал XX басындағы күрделі тарихи оқиғаларға белсенді түрде тікелей араласып, терең із қалдырған М.Тынышбаев сияқты ірі қайраткерлердің қызметі мен қоғамдық-саяси көзқарасын жан-жақты талдау арқылы, біз отандық тарихымызды одан әрі терең түсінуге жол ашпақпыз.

Мұның өзі біз зерттеп отырған тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Жалпы, отарлық бұғау құрсауында болған елдердің тарихында алтын әріптермен жазылуға тиіс кезең-азаттық қозғалыс тарихы болатындығы түсінікті. Бізге де тікелей қатысты бұл кезенді толық танып білмейінше, жан-жақты терең зерттемейінше, енді-енді қалыптасып келе жатқан ұлттық дербес мемлекетіміздің негізі берік бола алмайды.

Белсенді қайраткерлерінің бірі - зерттеу тақырыбы етіп алған - Мұхамеджан Тынышбаев болып табылатын, Алаш қозғалысы ақиқатын білуге деген еліміздегі жаппай құлшыныс, бұл қозғалыстың алдына қойған мақсатының өміршендігінен және бүгінгі күннің тәуелсіздік идеяларымен үндесіп жатуынан туған еді.

Кеңестік тарихнамада ұлттық қозғалыстар, саяси партиялар тарихы тым біржақты, қатаң таптық көзқарас тұрғысынан зерттелгендігі белгілі.

М.Тынышбаев туралы кеңестік зерттеулерде жасалған тұжырым дәлел болады. Мысалы, 1957 жылы Қазақстан Мемлекеттік баспасынан шыққан "Қазақ ССР тарихының" I томынан мынадай жолдарды оқимыз: "Жетісуда Уақытша Үкіметтің комиссарлары болып Қоныс аудару басқармасының чиновнигі, патшаның отаршылдық саясатын белсене жүргізген эсер Шкапский және буржуазиялық-ұлтшылдардың басшыларының бірі М.Тынышбаев тағайындалды. Барлық прогрестік жаңа нәрселерден қорыққан, революцияны жек көрген буржуазияшыл-ұлтшылдар ауылда патриархтық-феодалдық қатынастарды сақтауға тырысты. Олар феодалдық жер иелену тәртібін, әйелдерді бұрынғы езілген, күндік қалыпта ұстау туралы, реакцияшыл мұсылман дін қызметкерлері үшін артықшылық жағдай жасау туралы және сот жұмысымен халық ағарту ісін солардың қолына беру туралы қаулылар қабылдатты.

Орыс халқы мен қазақ халқының жаулары-буржуазияшыл-ұлтшылдар орыс пролетариатына өшпенділікті қоздыру үшін қолдарынан келгеннің бәрін істеп бақты"/3/. Міне, М.Тынышбаев сияқты үлкен қайраткер тұлғаның кеңестік тарихта осылай біржақты мүлдем қараланып берілуінен де, бұл тақырыпты зерттеу қажеттігі айқындала түседі.

Тұтас Түркістан өлкесіндегі XX ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстың жетекшілерінің бірі, тарихшы-ғалым, қазақтан шыққан тұңғыш жоғары білімді техника маманы Мұхамеджан Тынышбаевтың өмір жолын, сан-салалы қызметін зерттеуге талпынысымыз, тарихымыздағы осындай олқылықтардың орнын толтыруға жасаған әрекетіміз.

Есімі Түркістан тарихының өте маңызды кезендерімен тығыз байланысты, саналы ғұмырын Отанының тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған, табиғи талантын, алған білімін халқының келешегіне, оның өркениетті елдер қатарына қосылуына жұмсаған, сол үшін жазықты болып, жазаланған осынау ардақты тұлғаның өмірі мен қызметінің арнайы зерттеу объектісі боларлық тақырып екендігі даусыз. Бүкіл өмір жолы, артында қалдырған рухани мұралары мен тарихи қызметі, кейінгі ұрпақты тәуелсіздіктің баға жетпес құнын қадірлей білуге үйрететін, патриотизмге, отансүйгіштік асыл сезімдерге баулитын М.Тынышбаевтың қоғамдық-саяси қызметін зерттеу бүгінгі танда ұлтымызды рухани тұрғыдан байытады. Тақырыптың өзектілігі міне, осыдан да туындайды.

М.Тынышбаевтың ұлттық тарих ғылымына қосқан үлесі зор. Сондықтан, тарихшы-қайраткер туралы алғашқы зерттеуді әрине, тарихшылар қолға алуға міндетті. Сондықтан да осы тақырыптан дипломдық еңбек жазуға итермеледі.

Мәселенің зерттелу деңгейі. Мұхамеджан Тынышбаевтың қызметін зерттеуге арналған жұмыстар, жалпы алғанда бірнеше кезендермен сипатталады. Алғашқы кезең - 20-жылдардың орта тұсына дейін, мәселені объективті талдауға және бағалауға тырысқан әртүрлі еңбектердің жарық көру кезеңі. Екінші кезең - 20-жылдардың соңынан басталып, 80-жылдардың екінші жартысына дейін созылатын М.Тынышбаевты біржақты қаралау, жөнсіз айыптау кезеңіндегі еңбектерден тұрады. Үшінші кезең - 80-жылдардың соңынан бастап, "жариялылық" пен "демократия" ұранының ықпалымен тарихи шындықты айтуға талпынған зерттеулердің, Қазақстанның егемен ел болуына байланысты жарық көрген еңбектерге ұласуымен ерекшеленеді.

М.Тынышбаевтың өмірі мен қызметі туралы алғашқы зерттеулер қатарына, Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімді баспасөзде жарияланған бірлі-жарым мақалаларды жатқызуға болады. Мәселен, оның идеялас серіктері Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов жөне М.Дулатов шығарған "Қазақ" газеті 1917 жылғы №247 санында: "Мұхамеджан Тынышбаев II Государственный Дума ағзасы, инженер. Саясат ісіне жетік, халыққа таза жолмен қашаннан қызмет етіп жүрген алдыңғы қатар зиялы азамат" деп көрсетіп, оның 1916 жылғы көтеріліс тұсындағы қызметіне объективті жоғары пікір білдірген болатын. Сол сияқты "Семиреченские ведомости" газеті де Құрылтай Жиналысына депутатыкқа кандидат М.Тынышбаевты "1905 жылғы революциялық қозғалысқа араласқан, Жетісу қырғыздары (қазақтары) арасына бостандық пен революция идеяларын үгіттеп таратқан облыстан шыққан тұңғыш қырғыз"/4/ деп сипаттап, одан әрі оның ақпан төңкерісіне дейінгі қоғамдық-саяси қызметіне тоқтала келе, бұл белсенді қызметтің нәтижесі, жандармдық полицияның қайраткерді үнемі бақылауға алуына әкелгенін жазады.

Кеңес үкіметі тұсында барлық ұлттық қозғалыстар қайраткерлері тәрізді Мұхамеджан Тынышбаев туралы да, тарихи шындық тұрғысынан арнайы зерттеу жүргізуге тиым салынды. Оның тек қоғамдық-саяси қызметі ғана зерттеушілер назарында болып, ал ғылыми және кәсіби қызметі мүлде ұмыт қалдырылды.

Кеңестік дәуірдегі тарих ғылымында мәңгі, өзекті тақырыптардың ең бастысы - пролетариат диктатурасының үкімет басына келуі, Түркістан өлкесінде Кеңес үкіметінің жеңу тарихы болғандығы белгілі. Тарихнамасы өте бай, осы мәселеге арналған саналуан зерттеулерде М.Тынышбаев сияқты "буржуазияшыл-ұлтшылдар" үнемі еске алынатын және көбінесе бұрмаланған белгілі фактылар мен "қалыпқа" салынған тұжырымдар сол күйінде қайталанатын. Сондықтан бұл кезеңдегі еңбектерге қысқаша шолу жасаумен шектелуді жөн көреміз.

Жазылу мезгілі азамат соғысы аяқталысымен басталып, 20-жыл-дардың ортасына дейінгі аралықты қамтитын еңбектердің (естеліктер, партиялық баспасөздегі мақалалар, арнайы зерттеулер)/5/ бірсыпырасы, кейінгі жылдарға қарағанда біршама объективті жазылған. Мұнда М.Тынышбаев қатысқан қозғалысқа, үкімет билігін қолына алғанына әлі көп уақыт бола қоймаған большевиктік биліктің және осы тәртіпке қызмет етуге шешім қабылдаған ұлт зиялыларынының алғашқы саяси бағалары берілген. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы, әрине, Алаш қозғалысының көрнекті жетекшілерінің бірі - Ахмет Байтұрсыновтың "Революция және қырғыздар" атты мақаласы. Мұнда ол, М.Тынышбаев тәрізді патша заманынан бастап, отарлық билікке қарсы күресіп, қазақтың ұлттық саясатына жетекшілік жасаған Қазақ интеллигенттері өкілдерінің атынан, осы қозғалыстың пайда болу себебіне, қазақ халқының 1917 жылғы қос төңкеріске қатысына, елді большевиктік анархиядан құтқару үшін құрылған уақытша Алашорда үкіметіне, бұл үкіметтің азамат соғысы жылдарындағы қызметіне, бірін-бірі алмастырып, билікке таласқан орыс үкіметтерімен (Уақытша Сібір үкіметі, Құрылтай Жиналысы мүшелері комитеті (Комуч), адмирал А.В.Колчак үкіметі және т.б.) байланысына және Кеңес үкіметі жағына өту себептеріне тоқталады. Сол сияқты осы қозғалысқа қатысқан А.Кенжин өз мақаласында, Алаш тарихын зерттеуде біржақтылыққа ұрынбауды, яғни осы қозғалыс пайда болған кезеңдегі нақты тарихи жағдайларға жете көңіл бөлудің қажеттігін ескертті. Оның ойынша, сол кездегі қазақ өлкесінің саяси-экономикалық жағдайын жан-жақты зерттемейінше және Алашорданың барлық құжаттарымен, нақтылы қызметімен толықтай таныспайынша, аталмыш мәселе туралы пікір тек "жорамал мәнге ғана ие болып", тиісті бағасын ала алмайды. М.Тынышбаев басқарған "Түркістан автономиясын" 20-жылдардың басында Н.Төреқұлов зерттеді. Ол "Т.", "Дервиш" деген бүркеншік есімдермен жазған мақалаларында, Түркістан өлкесінің Ресей империясы құрамындағы тарихына қысқаша тоқтала келіп, ұлттық автономиялық қозғалыс, либералды буржуазия мен зиялылардың ғана қолдауына сүйеніп, қалың бұқара арасында тамыр жаймағандықтан, өмірі ұзаққа бара алмады деген пікір білдірді/6/. Оның автономиялық үкіметті буржуазиялық бағыттағы және Кеңестерге қарсы дұшпандық ниеттегі билік деп сипаттаған ойы, кейіннен осы тақырыпқа арналған зерттеулерде, сілтеме жасалмаса да, оның пікірі негізгі тұжырым ретінде қайталанып отырды. Дегенмен Н.Төреқұлов, М.Тынышбаев басқарған Уақытша үкіметтің алғашқы кезде демократия мәселесіне ерекше көңіл аударғанын, мәселен, Түркістан автономиясындағы Халықтық Кеңестің құрамына жұмысшы және диқан өкілдерін кіргізіп, Кеңес үкіметімен қатар өмір сүрудің барлық саяси этикеті мен ережесін түгел сақтағанын көрсеткен болатын. Және ол, осы ұлттық автономияның Брест-Литва келісіміндегі халықтың өз жолын таңдай алатын пункттеріне сүйеніп, Бүкілодақтық Атқару комитетінен өзін өлкенің заңды Үкіметі ретінде мойындауды талап еткенін, бұған Смольныйдың мүлде жауап бермегенін де жазып қалдырды /7/.

"Отаршыл революция (Түркістан тәжірибесі)" атты еңбегінде большевиктік зерттеуші Г.Сафаровта Түркістан өлкесіндегі ұлттық қозғалысқа, оған жетекшілік жасаған М.Тынышбаев, М.Шоқай, М.Қари және т.б. қайраткерлердің 1917 жылғы қоғамдық-саяси қызметіне тоқталады. Тарихи таным мектебінің, революцияға дейінгі дәстүрі сақталған бұл зерттеуде, 1905 жылдары басталған ұлттық-мәдени Қозғалыстың біртіндеп, татар және қазақ зиялылары есерімен саяси прогрессивті - ұлттық сипатқа ие болғаны объективті тарихи процесс ретінде бағаланды. Еңбекте сондай-ақ, революциялық қозғалыстың Түркістан өлкесінде негізі болмағандығы, "ақпан төңкерісінің мұнда телеграф арқылы келгені" туралы шындық айтылған болатын. Г.Сафаров Түркістандағы Кеңес үкіметінің отаршылдық сипатын да дәл көрсете білді.

Алаш қайраткерлеріне 20-жылдардың соңынан бастап төнген қатер және сталиндік ойлау жүйесінің "Партия тарихының қысқаша курсы" шыққаннан кейін тарих ғылымында берік орнығуы, Алаш қозғалысын, жалпы Түркістан өлкесіндегі азаттық үшін күрестің тарихын жазудың тағдырын шешті. Енді большевиктік басылымдарда Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев бастаған қазақ интеллигенциясының бүкіл қызметі реакциялық, бұқара халықтың мүддесіне сатқындық деген тұжырым жасалды/8/.

Тарих ғылымының өз міндетінен айырылып, ресми саясаттың бағынышты құлына айналғанына, Алашорда үкіметінің контрреволюциялық роліне арналған ғылыми конференция қорытындысы нақты дәлел болады.

1933 жылы 8-28 желтоқсан аралығында, Қазақ марксизм-ленинизм ғылыми-зерттеу институтында өткен бұл конференция - қоғамдық-саяси қызметтерін, Қазан төңкерісіне дейін бастаған қазақ интеллигенциясы туралы екі топтың арасындағы қызу айтыс-тартыспен ерекшеленеді. Мысалы, М.Тынышбаевтың қоғамдық-саяси қызметін аяусыз "әшкерелеген" Брайнинге қарсы сөйлеген С.Асфендияров: "Шкапский де, Тынышбаев та 1917 жылы қазақтарға ойран ұйымдастыруы мүмкін емес, мен сол кезде Жетісуда қызмет істегендіктен, М.Тынышбаевтың қазақтарды қырып-жоймағанын дәлелдей аламын" деп, зал ішінде шу туғызған батыл пікір білдіріп, қазақ зиялыларының қызметін объективті бағалауға шақырған топтың (Мусин, Федоров, Меңдешев) өкілі болды. Бұларға қарсы Алаш қайраткерлерінің қызметіне тек біржақты пікір білдіріп, қазақ халқының тілін білмесе де, түпнұсқа деректерді өздері оқығандай "дәлелдер" келтірген, еврей ұлтынан шыққан С.Брайнин мен Ш.Шафироның жетегінде кеткен Ә.Жангелдин, І.Құрамысов бастаған топ тұрды.

Бірақ көп ұзамай, САсфандияровта осы соңғы топқа қосылуға мәжбүр болды. Оның 1935 жылы жарық көрген "Қазақстан тарихы (көне дәуірден бастап)" деп аталатын еңбегіндегі М.Тынышбаевтың қоғамдық-саяси қызметіне және тарихи көзқарасына берген бағасы тоталитарлық жүйе қысымының көрінісі. Мұнда ол, М.Тынышбаевтың 1916 жылғы көтеріліс тұсында ұстанған бағытын "қорқақтық, сатқындық, масқара" - деп сипаттаған болатын. С.Асфендияров, М.Тынышбаевтың қазақ халқының шығу тегін көне замандардан іздеп, географиялық, лингвистикалық деректер негізінде этникалық шекараның көлемділігін дәлелдеуге талпынған ғылыми ізденісіне де қарсы пікір айтқан еді. Бұл пікірді ол, "буржуазияшыл шовинист", "ұлтшыл" элементтерге тойтарыс беруім"/9/ деп түсіндірген бола-тын. Осылайша ұзақ жылдар бойы М.Тынышбаев есімі кеңестік тарих ғылымында "буржуазиялық-ұлтшылдықтың", "пантюркизмнің" баламасы ретінде ғана жазылып келді/10/. 80-жылдардың екінші жартысынан басталған қоғамдағы оң өзгерістер және 1991 жылы Қазақстанның өз тәуелсіздігін жариялауы отандық тарих ғылымына да игі әсерін тигізді. Тарихымыздың "ақтандақ" беттерін жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеген еңбектер жарық көрді/11/.

Енді М.Тынышбаевтың да қоғамдық-саяси қызметіне, жеке өмірінс жаңаша, ұлт мүддесі тұрғысынан қарайтын шынайы жазылған мақалалар шыға бастады/12/. Бұлардың басым көпшілігі, оның 1917 жылғы қоғамдық-саяси қызметіне және өміріне, сол сияқты кәсіби қызметіне шолу түрінде жазылған. Қайраткердің саяси сөздері, қазақ тарихына қатысты еңбектері қайтадан басылып, жүртшылық игілігіне ұсынылды/13/.

Көбісі қазақ тіліне аударылған бұл еңбектер арнайы ғылыми талдау жасалынбай, қазқалпында жарық көргендігін айтсақ, болашақта тынышбаевтануда және тарихнамада атқарылар істің күрделілігін меңзейді.

Алаш қозғалысы қайраткерлерін, М.Тьшышбаевты еске алу кештерінде қайраткер-ғалымның өмірі мен қызметіне арналған ғылыми баяндамалар оқылды/14/.

М.Тынышбаевтың шығармалар жинағы алғаш рет 1993 жылы жарық көрді/15/. Кітапты құрастырған профессор Ә.С.Тәкенов пен архивист-ғалым Б.Байғалиев, қайраткер-ғалымның өмірі мен қызметіне қатысты деректер негізінде алғысөз жазып /16/ және оның табылған еңбектерін жинақтап, топтама етіп шығарды. М.Тынышбаевқа қатысты жаңа деректермен көптеп толықтыруды қажет ететін бұл еңбек, тынышбаевтанудың алғашқы ізденісі болып табылады.

Тарих ғылымының докторы, профессор М.Қ.Қойгелдиев "Алаш қозғалысы" деп аталатын іргелі монографиясында Кеңес үкіметі тұсында барынша бұрмаланған М.Тынышбаевтың Уақытша Үкіметтің Түркістан Комитеті құрамындағы қызметін, алғаш рет бұрын ғылыми айналымға түспеген соңғы деректер негізінде арнайы және нақты зерттеп, шынайы да, лайықты баға берді/17/.

Тарих ғылымының докторы, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым. Академиясының мүше-корреспонденті К.Н.Нұрпейісов XX ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясының қызметі туралы байыпты еңбегінде, Алаш қозғалысының басқа қайраткерлерімен бірге М.Тынышбаевтың да қоғамдық-саяси қызметіне тоқталып өткен/18/.

Соңғы жылдары жарық көріп жатқан, қазақ зиялыларының жекелегең өкілдеріне арналған зерттеулерде де және олардың өздерінің қайта басылған еңбектерінде де М.Тынышбаевқа қатысты мәліметтер кездеседі/19/. Жазушы Т.Жүртбаев, қазақ зиялыларының бірі - күрделі тағдыр иесі, жазушы М.Әуезовтың істі болу тарихына арналған еңбегінде, Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті Архивіндегі М.Тынышбаевқа қатысты құжаттарды қазақ тіліне аударып, жариялады/20/.

Таяу шет ел ғалымдары да ұлттық қозғалыстарға арналған жаңа зерттеулерінде М.Тынышбаевқа арнайы тоқталып өтуде.

XX ғасыр басындағы саяси партиялар, қайраткерлер туралы Ресей ғалымдары шығарған энциклопедияларда М.Тынышбаевқа орын берілуін, оның қоғамдық-саяси қызметіне берілген жаңа баға ретінде қабылдауға болады/21/.

Саяси көзқарастары үшін әр жылдары шетелге қоныс аударуға мәжбүр болған М.Шоқай, З.В.Валиди және Б.Һайт еңбектерінде де /22/ М.Тынышбаевтың қоғамдық-саяси қызметіне қатысты пікірлер айтылған. М.Шоқай "1917 жыл естеліктерінен үзінділер" атты шығармасында Түркістан комитеті қызметіне, Түркістан автономиясы тарихына тоқталады. Мұнда оның Түркістан комитетінің түркі мүшелерінің бірі -М.Тынышбаевқа қатысты біржақты пікірін, Кеңестер Одағындағы саяси жағдайға және онда М.Тынышбаевтың қалуына байланысты жасалған сақтық деп түсінуге болады. Осы орайда оның, М.Тынышбаевты саяси тұлға ретінде емес, кәсіби маман-білгір инженер/23/ деп бағалауы, оны репрессияның қармағынан құтқаруға тырысқан әрекеті болуы ықтимал. М.Шоқайдың бұл пікірді 1936-1937 жылдары Кеңестер Одағында саяси қуғын өрістеген кезеңде "Жас Түркістан" журналы беттерінде айтқанын ұмытуға болмас.

Башқұрт халқының қайраткері, ғалым З.В.Тоған өзінің "Естелігінде" құрамында М.Тынышбаев бар Алашорда үкіметінің 1917-1920 жылдардағы қызметін, түркі тектес халықтардың ұлт-азаттық күресімен байланысты қарастырады/24/.

Б.Һаиттың Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысқа арналған зерт-теулеріндегі Алашорда үкіметінің қызметіне, оның жетекші қайрат-керлері Ә.Бөкейханов. М.Тынышбаев, А.Байтұрсынов және т.б. қоамдық-саяси қызметіне берілген объективті бағалары, бүгінгі күні де өзінің ғылыми құндылығын жойған жоқ.

М.Тынышбаевтың тарихи көзқарасына С.Асфандияровтан басқа, одан ертерек Ж.Ақбаев өз пікірін білдірген болатын. Ол өзінің "Қазақ халқының шығу тегі туралы" тақырыптағы баяндамасында М.Тынышбаевтың "қазақ" этнонимінің шығуы жөніндегі пікірімен келісе отырып, сонымен бірге бұл сөзді мүқият талдау оның белгілі бір мәні мен мағынасы туралы тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді" /25/ деп жазады.

Кеңестік Қазақстан тарихнамасы туралы еңбегінде Г.Ф.Дахшлейгер, М.Тынышбаев пен М.Дулатовтың қазақ халқының шығу тегін, халық болып қалыптасуын өте ерте заманға жатқызғандығын сынайды/26/.

1990 жылы жарық көрген жұмыстарында тарихшы, археолог, этнограф ғалымдар, М.Тынышбаев, С.Асфендияров, А.П.Чулошников зерттеулерінің, негізінен, өлкенің саяси тарихына арналғандығын жазды.

Осы жылдары ұсынылған Қазақстан тарихнамасының "ақтандақ" беттеріне арналған еңбегінде И.М.Қозыбаев М.Тынышбаевты тарихшы ретінде сипаттайды/27/. Таяуда жарық көрген көп томдық Қазақстан тарихының 2 томын- "М.Тынышбаевты ғылыми емес әдістерді қолданып, қателікгер географиялық атаулардың, тарихи есімдердің лингвистикалық үндестігін, қазақ халқы тайпаларының ежелден келе жатқанының айғағы"/28/ ретінде қабылдады деп сынаған. Біздің ойымызша, Отандық тарих ғылымы енді қазтұра бастаған кезеңде, ұлтының біртұтас тарихын жазуға деген М.Тынышбаевтың талпынысына осындай баға берумен келісу қиын. Мұның өзі М.Тынышбаевтың тарихи көзқарасына арнайы жүйелі, объективті тұрғыдан талдау жасаудын қажеттігін көрсетеді.

Жоғарыда ескереткеніміздей, әлі күнге дейін қазақтан шыққан тұңғыш техника маманының кәсіби қызметі ешуақытта арнайы зерттеу объектісі болған жоқ. Мысалы, Түркістан-Сібір темір жолы құрылысын салумен бірге, ел ішінде кеңестік индустрияландыруды насихаттау мақсатында, іле-шала осы магистральға қатысты жарық көрген сан алуан еңбектерде оның еңбегі елеусіз қалды/46/. Тіптен М.Тынышбаев мүше болған Турксибке Жәрдемдесу комитеті мүше-лері тізімі берілген жинақта да, оның есімі көрсетілмеген. Кейін осы Турксибтің тарихына, Қазақстандағы жалпы жол қатынасы дамуына арналған зерттеулерде де М.Тынышбаевтың зор еңбегі әділетсіздікпен ұмыт қалдырылды/29/.

Сонымен Мұхамеджан Тынышбаевтың жан-жақты қызметіне, жеке өміріне қатысты ғылыми әдебиеттер - қайраткер ғалым, кәсіпқой маман туралы арнайы тарихи жөне кәсіби зерттеудің болмағандығын көрсетеді. Мұның өзі біздің тақырыбымыздың өзектілігін күшейте түседі.

• 
  М.Тынышбаевтың туған ортасын анықтау. Оның қоғамдық көзқарасының қалыптасуына ықпал жасаған ортаны, ішкі және сыртқы себептерді ашу. Оның көзқарасындағы өзіндік ерекшеліктерді айқындау;
  

- Қазақтан шыққан тұңғыш техника маманының кәсіби шеберлігін бүгінгі қоғамға таныту;

Қазақстандағы социалистік индустрияландырудың алғашқы "қарлығаштарының" бірі Түркістан - Сібір темір жолын салуда М.Тынышбаев еңбегінің зор екендігіне, бүгінгі Қазақстанның назарын аудару;

сталиндік саяси қуғын-сүргіннің жүгенсіздігін, тұрпайы жазалау механизмін, адамгершіліктен жұрдай кескін-келбетін М.Тынышбаевтың қасіретті тағдыры арқылы көрсету;

Мұхамеджан Тынышбаев 1879 жылы мамыр айының 12 жұлдызында Жетісу облысы Лепсі уезі, Мақаншы-Садыр болысындағы Жыланды тауының баурайында дүниеге келеді. Қазір бұл өңір Алматы облысы, Сарқанд ауданы, М.Тынышбаев ауылы (1993 жылдан бастап) деп аталады.

М.Тынышбаевтың әкесі - Әлдекеұлы Тынышбай Лепсі уезінің биі болған. Ол ел ішінде беделді, қайсар мінезді жан болғанға ұқсайды. Азамат соғысы жылдарында, қарт Тынышбай қызылдар қолынан қаза табады. М.Тынышбаевтың анасы Мәдиям да (кейбір естеліктерде Шахизадабану депте көрсетіледі) /30/ өте ақылды, көргенді кісі болған. Ол кісі 1932 жылғы аштықта қайтыс болса керек. М.Тынышбаевтың өзімен бірге туған бауырлары да көп болған. Алайда, М.Тынышбаев әулетінің басындағы зобалаң, олар туралы нақты мәліметтер табуды қиындатып отыр. Бір адамның ғұмырындай салтанат құрған Кеңес үкіметі, бұл әулетті жоқ қылды. "Халық жауының" атын атау былай тұрсын, оның өскен ортасы, шыққан елі жайында да сөз қозғауға тиым салынды. Сөйтіп, бұл үкімет, ежелден Жетісудың екі өзені - Лепсі мен Ақсу бойын мекендеген Орта жүздің найман-садыр руынан шыққан, ірі тарихи тұлға - Мұхамеджан Тынышбаевқа қатысты нәрсенің бәрін, халық санасынан өшіруге тырысып бақты.

М.Тынышбаев "жер жаннаты Жетісу" атанған әсем өңірден шықты. Тынышбай әулетінің атақонысы - Ешкіөлмес сайы (бір жылы осы сайда 6 ешкі мен 1 серке қалып қалған, келесі жылы 12 ешкі болып көбейіп, аман тұрғанын көрген жүрт осылай атап кетеді), кейде Тынышбай сайы деп те аталатын жерде оның балалық шағы өтті.

Ал уездің орталығы -Лепсі қаласы сол кезде, өзінше бір экономикалық-мәдени орталық тәрізді болған. Мұнда үш медресе, үш шіркеу, Михайловтың, Макушкиннің, Ботбаевтың кітап дүкендері, үн тартатын, май шығаратын өндіріс орындары, тері илейтін, спирт шығаратын заводтар болған. Кейін Лепсі қалалық екі кластық ерлер училищесі ашылады. Қазақша сауатын ауыл мектебінде ашқан М.Тынышбаев, осы училищені бітірген. М.Тынышбаев аталған училищені бітірген соң, 1890 жылы 14 тамызда Верный қаласындағы Ерлер гимназиясына оқуға қабылданады. Ол алдымен гимназияның екі жылдық дайындық класының төменгі бөліміне алынады. Оның бұл оқу орнына қабылдануы туралы бірнеше естеліктер бар. Олардың бірінде, бала Мұхамеджанның есеп-қисапқа жүйріктігін кездейсоқ (қой санағы кезінде) байқап қалған уезд бастығының жәрдемі тиген деп айтылады/31/. Ал келесі бір естеліктерде - зерек баланы байқаған ауылдағы дүкеннің иесі-орыс көпесі, оның оқуға баруына тікелей себепші болған деп көрсетеді/32/. Қалай болғанда да, Мұхамеджанның ерекше табиғи қабілеттілігі, ең басты себеп болса керек.

М.Тынышбаев білім алған Верный Ерлер гимназиясы, 1876 жылы генерал-губернатор Г.А.Колпаковский ашқан 4 жылдық Ерлер про-гимназиясының негізінде 1881 жылы қайтадан ашылған болатын. Енді ол гимназиялық деңгейде білім беретін болды. Классикалық тілдер (латын, грек тілдері) жете оқытылатын, екі жылдық дайындық класы бар, негізгі оқу курсы 8 жылдан тұратын осы бір білім ұясы, сол кезеңнің барлық талабына жауап бере алған. Гимназия ұстаздарының арасында озық ойлы, демократиялық бағыттағы жандар аз болмады. Олардың кейбіреулері, саяси көзқарастары үшін орталық Ресейден қудаланып, жер аударылғандар болатын. Гимназия ұстаздарының ын-тызарлығымен ашылған кітапханасы да болды. Онда құнды кітаптармен қатар, "Восточное обозрение", "Русский вестник", "Вестник Европы", "Исторический вестник", "Русская мысль" тәрізді алдыңғы қатарлы басылымдар бар еді.

Жанында қазақ балаларына арналған пансионы бар осындай гим-назияда, М.Тынышбаев білім алған еді. Оның жолдастарының көпшілігі көпестердің, өнеркәсіп иелерінің, әскери қызметтегі адамдардың балалары болды. Өйткені гимназияның өзі де осыларға арналған болатын. Ал М.Тынышбаев тәрізді жергілікті халықтың балаларын, орыс үкіметі түземдіктермен байланыс жасау үшін (тілмәштық қызметке) ғана, өте аз мөлшерде қабылдап тұрды. Мысалы, Мұнда әр жылдары Тұрлыбек және Барлыбек Сыртановтар, С. Аманжолов, Т. Есенқұлов, Ы.Дүйсебаев, И.Жайнақов И.Тергеусізов, Т.Дүйсебаев және т.б. оқыды. Бұлардың бәрі де туған халқына адал қызмет еткен жандар болғаны белгілі.

М.Тынышбаев гамназияда өте үздік оқыды. Ол 10 жыл бойы оқы-тушыларын табиғи дарындылығымен, өте әдепті, кішіпейіл мінезімен таңдандырып өтті. Бұл туралы гимназистің сабақ үлгерімі мен тәртібі туралы куәліктері дәлел бола алады. Бірінші кластың 15 тамыз бен 31 Қазан аралығындағы алғашқы оқу тоқсанының қорытындысын тек орыс тілінен ғана "жақсы", қалған пәндерден үздік деген бағамен аяқтаған М.Тынышбаев, бұдан кейінгі жылдары өте үздік нәтижелермен оқыды. Ол барлық пәндерді (орыс тілі мен әдебиеті, орыс және әлем тарихы, логика, латын тілі, грек тілі, француз тілі, неміс тілі, математика, алгебра, тригонометрия, география, математикалық география) жетік меңгере алды. Соның айғағындай етіп, қазақ баласы жыл сайын кластан класқа I дәрежелі мақтау грамотасымен көшіп отырған.

Гимназия қабырғасында оның өмірде ұстанар мақсаты да қалып- бастайды. М.Тынышбаев білім алған жылдары Верный қаласы, Қазақстан- оңтүстігіндегі саяси, мәдени-экономикалық жағынан едәуір дамыған ірі орталық болды. 1854 жылы Алматы шатқалында негізі қаланған Верный бекінісі, уақыт өте сібір казактары мен орыс шаруаларының қаласына айнала бастаған болатын. Қала сондай-ақ, 1867 жылы құрылған Жетісу облысының әкімшілік орталығы болды. Патша үкіметінің Алатау бөктеріндегі саяси билігін нығайту мақсатында салынған Верный қаласы, мәдени ошақтарымен де көзге түсті. Мұнда екі гимназия, бірнеше клубтар, кітапханалар болды. Қалада демалыс күндері қызықты ойын-сауықтар, түрлі мерекелер, қайырымдылық кештері, театрландырылған қойылымдар жиі өтіп тұрды.

1899 жылы мамыр айында мәдени өмірге құмар Верный жүрт-шылығы, орыс халқының ұлы ақыны А.С.Пушкиннің туғанына 100 жыл толуын атап өтуге әзірлене бастайды. Бұл мерекеден Верный Ерлер гимназиясы да сырт қалмаған болатын. Оларда ақынның мерекесін өткізуге қызу дайындық жүргізеді.

Пушкин мерекесі 27 мамырда ашылады. Қаладағы түрлі қоғамдар дайындаған кештің бағдарламасын, гимназия шәкірттері әзірлеген әдеби-музыкалық беташар ерекше әрлендірген еді. Әсіресе, беташарға белсене қатысқан, гимназия формасы өзіне құйып қойғандай жарасқан қазақ жасы жүртшылықты өзіне баурап әкетеді. 7 класс оқушысы М.Тынышбаев Мұнда "Ұлы Петр мен Мазепаның адамгершілік қасиеттері ("Полтава" поэмасының негізінде)" атты қызықты баяндама оқыған болатын. Бүгінгі күні ғалым-зерттеуші ретінде де мойындалып отырған М.Тынышбаевтың аталмыш баяндамасы, оның тұңғыш зерттеушілік ізденісі тәрізді еді.

М.Тынышбаевтың Мұндай қасиеті, ол гимназияны бітірген жылы жазған "Лермонтов поэзиясының негізгі қырлары" атты шығармасында да байқалған болатын. Оны, жұмысты тексерген облыстық училищелердің бас инспекторы, орыс тілінің маманы Керенский ерекше атап көрсетеді. Ол М.Тынышбаев шығармасының басқаларға ұқсамайтын өзгешелігін, сонымен бірге зерттеушілік талпыныстан да құр еместігін педагогикалық есеп туралы құжатқа жазып қалдырған еді. М.Тынышбаев гимназия қабырғасында жүріп, терең білім алуға, әсіресе қоғамтану ғылымдарын меңгеруге ерекше құлшыныс танытады. Мұндай еңбек, үнемі оқу, білімге деген құштарлық текке кеткен жоқ. М.Тынышбаев бірте-бірте қоршаған өмір, қоғам туралы көз-қарасын, жалпы дүниетанымын қалыптастыра бастайды. Сонымен бірге,ана сүтімен дарыған Отанына, туған еліне деген сүйіспеншіліктің, отбасындағы тәлім-тәрбиенің, бөтен жүрттың боданындағы Халқының ауыр тұрмысына деген жанашырлық сезімнің әсерлері де күшті болды. Оны М.Тынышбаевтың қоғамдық көзқарасының қалыптасуына себепболған негізгі факторлардың бірі ретінде қарау керек. Өйткені М.Тынышбаевтың ер жетіп, оңы мен солын тани бастаған шағы, қазақ халқының елдіктен де, еркіндіктен де айрылар алдағы сәті болғаны белгілі. Тарихқа жүгінсек, Жетісу өңірі кейінірек жаулап алынса да, Ресей империясының зорлықшыл саясатын бірден жүзеге асыруға, табиғаты жайлылығынан өте қолайлы өлке болғандығы көрінеді.

Ресей үкіметі 1876 жылы, Жетісуға билік жүргізіп отырған Қоқан хандығын түпкілікті талқандағаннан кейін, аталмыш өлке-империя-ның бір бөлшегі болып санала бастады.

Жоғарыда ескерткеніміздей, 1867 жылы құрылған Жетісу облысы Түркістан генерал-губернаторлығына қарады. 1882 жылы облыс, Дала өлкесі құрамына берілді. Алайда 1897 жылы Жетісу облысы, Түркістан генерал-губернаторлығына қайтарылған еді. Жетісу өлкесі бұл кезде, 335 250 шаршы шақырымды алып жатқан үлкен аймақ болды. Оған кейінгі Алматы облысы, Семей (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы), Жамбыл облыстарының жартысы және Қырғызстанның солтүстік облыстары кірді. 1897 жылғы Бүкілресейлік санақ бойынша, Жетісуда 987 863 адам тұрған.

Облыстың әскери және азаматтық билігі әскери губернатордың қо-лына шоғырланды. Ол өз кезегінде Түркістан генерал-губернаторына бағынды. Ал уездерді уезд басшылары билеп, олар әскери губерна-торға қарады.

Жетісу облысы ғасыр басында алты уезге бөлінген болатын. Олар: Верный, Қапал, Лепсі, Пішпек, Жаркент жөне Пржевал уездері. Уездер болыстарға, болыстар бірнеше ауылдарға бөлінді. Болыстарды үш жылда бір рет сайланатын болыс басқарушылары, сол сияқты ауылдарды да сайланып қойылатын ауыл старшиналары биледі. Бұл төменгі әкімшілікті қазақтар басқарды.

Кейін М.Тынышбаевтың атына жазатынындай, "сатып алусыз, пара берусіз өтпейтін"/33/ бұл болыстық қызмет, қазақтарға орыс үкіметінің берген "сыйлығы" болатын. Болыстыққа сайлау кезінде, жерінен айырылып, күнкөрісі қиындап жатқанын да естен шығаратын қазақтар, өзара таласып, бір-бірімен өштесіп, қатты араздасатынын М.Тынышбаев көрсеткен болатын. Империяға керегі осы болғаны түсінікті. Ол қазақты бір-біріне айдап салып, сыртынан мысқылдап, өзінің жымысқы саясатын одан әрі жүргізе берді.

Жетісу облысында патша заңы толық жүзеге асып тұрды. Мемлекеттік қылмыстар, басқару жүйесіне қарсы жасалатын алуан түрлі қылмыстар, патша үкіметінің арнайы заңымен қаралды. Азаматтық істер, ұсақ қылмыстарды билер соты шешті. Мәселен, М.Тынышбаевтың әкесінің Лепсі уезінде осындай би болғаны жоғарыда айтылды. Қазақ пен қырғызды үкімет міндеткерліктен көзін ашқызбады. Мысалы, 1867 жылғы Уақытша Ереже бойынша түтін салығы 2 сом 75 тиын, ал 1891 жылғы Ереже бойынша ол 4 сомға көбейтілді. Ол салық төлеушінің шамасына қарамай, бірыңғай белгіленді.

Енді жер мәселесі қалай шешілгеніне қысқаша тоқталалық. 1891 шыққан Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы "Дала Ережесінің" 119 бабына сәйкес, қазақ жері мемлекеттің (қазынаның) жеке меншігі болып саналғаны белгілі. Ереженің 120-бабында, қазақ даласының көшпелілердің бүтін қауым болып бірігіп пайдалануына шектелмей берілетіндігі айтылды. Алайда оның "Ескертуі" қазақтарға өте қауіпті болды. Бұл Ескерту былай дейтін: "Көшпенділерден ауысқан жер бола қалса, ол жер мемлекет мүлкін басқарушы министрліктің қарамағына беріледі"/34/. Қазақтардың тұрмыс-тіршілігін, көшпелі өмір салтын түсінгісі келмейтін зорлықшыл үкіметтің осы бір заңы, қазақ халқын жер бетінен жойып жіберуге әкелетінін М.Тынышбаев көрсеткен болатын.

Жетісуді жаулап алысымен Ресейдің мұнда отаршылдық саясаты, жедел қарқынмен жүргізілді. Алдымен казактарын қоныстандырған үкімет, артынан орыс шаруаларын қазақ даласына қаптата бастады.

Казактар арқылы іске асырылған әскери отарлау, өлкедегі патша үкіметінің басты тірегі болды. Казак әскерлері, Жетісудағы алғашқы орыс қоныс аударушылары еді. Бұлардың артықшылықтары, үкімет берген жеңілдіктері көп болды. Олардың өздерінің әскери Басқармасы болып, казактар негізінен, соған бағынды.

Орыс үкіметі казактардың Жетісуда мәңгі орнығып, өздерінің әс-кери тірегі болып қалуы үшін, қазақ жерінің шұрайлы, егін салуға қо-лайлы деген жерлерінің бәрін түрлі әдіспен халықтан тартып алып беріп отырды. Соның есебінен жыл сайын, казак станицалары көбейе бастады. Мәселен, 1900 жылы Жетісу облысында 11 казак станицасы және 17 поселогы болды. Әсіресе Верный, Лепсі, Қапал уездерінің жерлері, казак әскерлері меншігіне айналдырылған болатын. Мұның бәрі, осы өңірдің байырғы тұрғындары - қазақтардың тау-тасты, шөлді, қолайсыз жерлерге ығыстырылуымен жүзеге асып жатты. М.Тынышбаев, жер мөселесінен туған талай қақтығыстың куәсі болғанын да жазған болатын. Оның әкесі 10 жылда 10 рет жайылым жері үшін үкіметке шағым жасаған еді. Мұндай зорлықты М.Тынышбаев бала кезінен көріп өсті.

Жетісуды орыс шаруалары арқылы отарлау да, әскери отарлаудан кем түскен жоқ.

Алғаш өз еріктерімен келіп, өлкені "бейбіт" жолмен отарлағандар осы орыс шаруалары еді. Ресей мен Украинадан "жұмақ жер" іздеп шұбырған үйсіз-күйсіз келімсек-шаруалар да, өлке халқының санын көбейте бастады. Мәселен, 1902 жылы Мұндай келімсектер саны 16 мыңға жетті. Өлкенің кейінгі тарихы, бұл процестің үздіксіз жүріп отырғандығын көрсетеді. Міне туған халқының өмірін мүлдем өзгертуге әкелген осындай, саяси, экономикалық ауыр жағдай, М.Тынышбаевтың көз алдында жүріп жатты. Ол мұның бөрін тек көріп қоймай, осындай ауыр жағдайға әкелген себептерді де түсіне бастайды. Ол өзінің гимназияның жоғарғы класында оқып жүріп-ақ, халқының мұң-мұқтажын, орыс үкіметінің қазақтарға жасап отырған әрекетінің мәнісін түсінгенін жазғаны мәлім Сондықтан, осында объективті тарихи себептер де, оны еріксіз, туған халқының мұңын жоқтауға дайындай бастаған болатын.

М.Тынышбаев 1900 жылы 21 жасында гимназияны алтын медальға бітіріп шығады. Құрбыларынан айрықша дараланған шәкірттеріне, гимназияның педагогикалық кеңесі, болашағына ақ жол тілеп, мынадай мінездеме береді: "Үздік оқуымен, үлгілі тәртібімен ұстаздарының құрметіне бөленуі М.Тынышбаевты жігерлендіріп, алған білімін одан сайын терендете оқуға ұмтылдырып, оның жүйелі, тұрақты түрде орыс тарихымен, орыс әдебиеті және мәдениеті тарихымен үлкен қызығушылықпен айналыса бастауына әкелді. Ғылымның әр саласын да (жаратылыстану, гуманитарлық-қоғамтану пәндерін) бірдей, тез қабылдайтын аса сирек қабілетке ие М.Тынышбаев сонымен бірге, гимназияға келген алғашқы кезден-ақ, математиканы да, ежелгі және жаңа тілдерді де, орыс әдебиетін игеруге де дәл сондай бейімділік танытты. Мүнымен қоса ол, қолға алған қандай пән болмасын, түп негізінен бастап, мүқият, тиянақты оқып, толық меңгеруге деген құштарлығымен ерекшеленеді. Оның мұндай жан-жақты қасиеті, қасындағы жолдастарын да баурап алып, олардың арасында күншілдік, қызғаншақтықтан ада, қайта ерекше туған құрбыларынан үлгі алуға, сондай болуға деген құлшынысты туғызды. Көрнекті шәкіртіміздің өзін тәрбиелеген білім ордасының мақтанышына айналып, қай салада бол-масын, адал табанды, ерік-жігермен қызмет ететіндігін сеніммен айтуға болады. М.Тынышбаев білімін әрі қарай жалғастырып, Санкт-Петербургтағы Жол Қатынасы инженерлері институтына барғысы келетіндігін білдірді".

Бұдан М.Тынышбаевқа ұстаздарының ерекше ынтызарлығы түскенін байқауға болады. Мұның бәрін М.Тынышбаев тек еңбекқорлығы, білімге деген құштарлығы арқасында қол жеткізгендігі де көрінеді. Сондай-ақ, оның адал, қайырымды мінезі туралы да, оқытушылары объективті баға бере білген. Олардың М.Тынышбаевты асыра бағалаушылыққа ұрынбағанына, оның бұдан былайғы өмір жолы дәлел бола алады.

Әрине, "бұратана" өкіліне жаулап алушы елдің өкілдері арасында бірге жүріп, білім алуы оңай соқпағаны түсінікті. М.Тынышбаев ұстаздары тарапынан өзіне деген ондай теріс көзқарасты байқамаған. Алайда, қатар құрбыларының арасында оны көре алмағандар да болыпты. Әсіресе, ол алтын медаль алған кезінде, мұндай қысым қатты сезілген. Дина Мұхамеджанқызы, әкесінің медалін көре алмаған гимназияда оқыған орыс балалары, оны соққыға жыққанын әкесі айтқаны есіне алған еді. Бірақ, М.Тынышбаев мұның бәріне назар аударып, еңсесін түсірген жоқ. Ол туған халқына пайдасын тигізу үшін барлық қиындыққа төзе білді.

Саналы жас, сол үшін, өзіне жайлы болуға тиіс қызметтен де (Жетісу әскери губернаторы кеңсесіндегі тілмәштық жұмыстан) бастап- Ол қазақтың өңі түгіл түсіне де кірмеген қиын да, күрделі мамандықты таңдап алып, ғасыр табалдырығын етек-жеңін жиюсыз күйі аттағалы тұрған еліне, өмірін арнауды мақсат еткен еді.

Әлеуметтік тегі жағынан қарағанда, соншалықты аса байдың баласы болмаған М.Тынышбаевқа оқу мәселесі қатты қиындық туғызған. Сондықтан оның Петербургқа баруы да, институтқа түсуі де, оқуы да оңай болған жоқ. Оған орыс халқының ниеті түзу, алдыңғы қатарлы пікірдегі өкілдері қол үшын береді. Мәселен, оған астанаға дейін жетіп, институтта оқи алуы үшін, өзі бітірген гимназияның директоры М.В.Вахрушев пен Жетісу облысының сол кездегі әскери губернаторы М.Е.Ионов көмектеседі. М.Тынышбаев кейін олардың адамгершілік қасиеттерін, бар мүмкіндіктерінше қазақ халқына болысқанын жазған болатын. Мысалы, М.Е.Ионов басқарған жылдары, қазақтардың жер дауы олардың пайдасына шешіліп отырған болатын.

Сонымен аталған кісілердің тікелей араласуымен, М.Тынышбаевқа 1891 жылғы "Дала Ережесінің" 157-бабының 5 пунктіне сәйкес, қырғыздардан (қазақтардан.) халық ағарту саласы үшін жиналатын арнайы қаржыдан стипендия берілетін болды /35/.

"Бұратана" өкілі - М.Тынышбаевты империя астанасы жылы қабылдаған жоқ. Мәселен, ол қабылдау сынақтарына дейін-ақ бірнеше комиссиялардан өтеді. Мұның бәрінен тайсалмай өткен қазақ жасы, сол 1900 жылы император Александр I атындағы Жол қатынасы инженерлері корпусы институтының студенті атанды.

Судент М.Тынышбаев материалдық жағынан қатты қиындық көреді. Оған жылына бірақ рет берілетін 360 сом земство стипендиясы, Петербург өмірінің қымбаттығынан ең деген қажетті мұқтаждарын өтеуге де жетпей қалатын. Оны ол Түркістан генерал-губернаторының атына жазған өтініш-хатында көрсетеді. Стипендиясының 100 сомы формаға, 100 сомы лекцияға, қалғаны пәтер мен азық-түлікке кетіп, 10 айға бар болғаны 20 сомы қалған М.Тынышбаев, амалсыздан сти-пендиясын 100 сомға көбейту туралы өтініш білдірген еді. Осы мәселеге байланысты Түркістан генерал-губернаторы кеңсесінде, 11 бет-тен тұратын "студент М.Тынышбаевтың жеке ісі" арнайы ашылған екен/36/. Алайда, өлкенің бас басшысы оның бұл тілегін қабылдамай тастады. М.Тынышбаевқа тек өз күшіне ғана сүйенуге тура келеді. Ол тырысып бақты. Шамасы, оқуының арасында қо-сымша жұмыс істеген болуы керек. Оған астанадағы мұсылмандар да қол үшін береді.

Мұндай қиындықтарға қарамастан М.Тынышбаев өте үздік оқиды. Оның институтты да үздік дипломмен бітірген

Осындай жағдайға байланысты М.Тынышбаев еліне, екі жылда бір рет қана келіп тұра алды. Ол бос уақытында кітапханаларға, түрлі қоғамдық орындарға барып, өзінің білімін, дүниетанымын одан әрі дамыта бастайды. Саяси бағыттағы түрлі жиналыстарға, бас қосуларға да барып тұрады. М.Тынышбаевтың өмірінде Петербургтың қалай орын алғанын баласы Ескендір Мұхамеджанұлы былай деп айтады: "Отец был убежден, что этот город своими стенами воспитывает, облагораживает, делает прививку интеллигентности." Ол әкесінің Петербургқа жолы түсіп бара қалса, өзін Эрмитажға, Орыс музейіне нсмесе Патша селосына, Петергофқа ертіп апаратынын айта келіп, әкесіндей жол бастаушы экскурсоводты ешқашан кездестірмегенін есіне алады. Мұның бәрі, М.Тынышбаевтың студенттік кезінен қалыптастырған әдеті болғанын көрсетеді.

М.Тынышбаев Петербург қаласында 1900-1906 жылдары болды. Бұл жылдар тарихи оқиғаларға толы болды. Империя көлеміңде түрлі қозғалыстар, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар дүниеге келіп жатты. Мәселен, XX ғасырдың басында Ресейде шамамен 150-дей саяси партия өмір сүрді. Бұлардың арасында өмір сүріп тұрған қоғамдық құрылысты өзгертуді жақтаушы партиялар да, барып тұрған консерватистік партиялар да болды. Қалай болса да, қоғамның өміріне өзгеріс енгізген бірінші орыс революциясы, осындай партиялардың, түрлі қозғалыстардың күресі нәтижесінде жасалған еді.

М.Тынышбаевтың үш ғасырға жуық ел билеген Романовтар әулетін қатты шошытқан осы төңкерісті тікелей басынан өткергені мәлім. Оның бұл кезде институтты бітіруге жақындап, қоғамдық-саяси көзқарасы жағынан есейіп, ақыл тоқтата бастаған кезі болатын. Империя өміріне ерекше әсер еткен төңкеріс, М.Тынышбаевқа да үлкен саяси мектеп болды.

Алыста жүріп, саяси құқынан да, дінінен де айрылған, экономикалық жағынан одан да ауыр халге душар болып отырған туған елін, М.Тынышбаев бір сәтке де ойынан шығарған жоқ. Оны өзі де жазды. Оның осы жылдардағы іс-әрекеті туған халқының тағдыры бейтарап қалдырмайтын, елі үшін күресе алатын қайраткердің келбетін көрсете алады.

Ол бұл жолда жалғыз болған жоқ. Астанада оқитын түркі текті жастармен М.Тынышбаев жақын араласқан болатын. Оларды шыққан тектері ғана емес, туған елдерінің тәуелсіздігі үшін күресте ынтымақтастырды. Сол үшін М.Тынышбаевтың интеллектуалдық ортасын да таныстыру қажет деп санаймыз. Атап айтқанда бұл жастар – Халел Досмухамедов, Сәдуақас Шәлімбеков, Дәуд Махмудүлы Шейх-Али, Асқар Әлиұлы Шейх-Али болатын. Сонымен бірге белгілі қайраткер Сәлімгерей Жантөрин де М.Тынышбаевтың Петербургта жақын аралас пікірлес досы болған еді.

Аталған кісілер ішінде Х.Досмухамедовтың есімі ғана бізге жақсы Ол туралы соңғы жылдары көптеген зерттеулер жарық көрді /37/. Сондықтан Қазақстанның батыс өлкесінен шыққан дәрігер, ғалым, ірі қайраткер, жан-жақты білімнің иесі Х.Досмухамедовқа тоқталуды артық деп білеміз. Ал басқа азаматтардың өмірі, қызметі әлі толық таныс емес болғандықтан, олардың әрқайсысына қысқаша тоқталуды жөн көрдік.

М.Тынышбаевтың гимназиялас досы Сәдуақас Шәлімбеков 1902-1906 жылдары Петербург әскери-медициналық Академиясында оқыды. Оқуын бітіргесін еліне оралып, дәрігер болып қызмет етті. Бірінші дүниежүзілік соғысқа байланысты майданның қара жұмысына алынған қазақ жігіттерін қарап жүріп, жастай қайтыс болды. Оның есімі өз елі Қарқаралыға ғана емес, барлық оқығандарға, қазақ зиялыларына жақсы таныс болатын. Әсіресе, оның 1916 жылғы көтеріліс тұсындағы қызметі көзге түскен еді. Оның Қарқаралы қазағына басу айтып, сабырға шақырған ұстамды іс-әрекетін, көрнекті қайраткер Жақып Ақбаев, кезінде орынды бағалаған болатын. М.Тынышбаев оған арнаған қазанамасында: " Сәдуақас екеуміз жасымыздан ағалы-інілідей болып, бір жүріп, бір тұрып едік. Баяғы көп халыққа қиыншылық /бірінші орыс төңкерісі./ туғанда, Петроградта бірге жүріп, түрлі-түрлі жиылыстарда болып едік. Ағайын-туғанның ортасында болып, хәлім келгенше жұртыма қызмет қыламын деуші еді. Марқұм жаңа өспірім оқу бітіргендердің арасында, алдыңғы қатардағы талапкердің бірі еді" -деп қинала жазған болатын.

М.Тынышбаевтың дағыстандық құмық досы - Дәуд Махмудулы Шейх-Али /1879-1954/ бұрынғы КСРО Ауыл шаруашылығы ғылы-мында өзіндік орны бар инженер мелиоратор-ғалым. Қиыр Шығыста (1916-1927 жж.) қант қызылшасының жаңа түрін, бау-бақша дақылдарын, табиғаты қатал аймақтарда күріштің жаңа түрлерін өсіруді теориялық негіздеп, іске асырушы болған. Түркістан-Сібір темір жолы құрылысы басталғанда, Қазақстанға көшіп келеді. Оның Жетісудан Өскеменге дейінгі сулы алқаптарда, күріштің тағамдық қүнары күшті жаңа дақылын өсірумен, каучукты өсімдіктер (таусағыз, көксағыз) түрлерінің агротехникалық мәселелерімен айналысқан.

Д.М.Шейх-Али сонымен бірге, Алматы тәжірибе станциясында, Қазақ Ауыл шаруашылығы институтында да қызмет істеген. Ол күріш өсіруге байланысты еңбектердің авторы. Профессор Д.М. Шейх-Али 1944 жылы Отанына оралып, өмірінің соңына дейін Дағыстан Ауыл шаруашылығы институтында өсімдіктану кафедрасын басқарды.

М.Тынышбаевтың тағы бір пікірлес жолдасы - XX ғасыр басында-ғы түрікшілдік және мұсылмандық қозғалыстың көрнекті өкілі – Сәлімгерей Жантөрин болған еді. Бұл жастар қоғамның саяси өміріне араласып, халқының азаттығы үшін күреске түсу жолында тәжірибе жинақап, сабақ алған.