Кіріспе зерттеу тақырыбының өзектілігі
АЛТАЙ АУДАНЫНЫҢ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
жүктеу/скачать 73.77 Kb.
|
| 2 АЛТАЙ АУДАНЫНЫҢ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Алтай ауданында кездесетін топонимдердің мағыналық топтастырылуы Алтай, Алтай тау жүйесі – Азия материгінің ортасында орналасқан таулы аймақ. Оның батыстан шығысқа қарай ұзындығы 2000 км. Алтай солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа, Батыс Сібір жазығынан Гоби шөліне дейін созылып жатыр. Оңтүстік табиғи шекарасы Қар Ертіс өзені мен Зайсан көлі, ал батыс бөлігі Сарыарқадан Қалба жотасы арқылы бөлініп жатыр. Солтүстік-шығыста Шығыс Алтайдың Шапшалы жотасы Батыс Саянды жалғастырады. Таулы Алтай 4 мемлекеттің шекарасында орналасқан: Ресейде: Алтай Республикасы Ресей Федерациясының Сібір федералды округінің құрамына кіреді. Солтүстігінде Алтай өлкесімен, негізінен Қазақстанмен, оңтүстігінде Қытай және Моңғолиямен, шығысында Тува және Хакасиямен, солтүстік-шығысында Ресейдің Кемерск облысымен шектеседі. Орталығы – Барнаул. Ресей құрамындағы Алтай топонимдері: Алтай Республикасы Ресей Федерациясының субъектісі болып табылады; Алтай өлкесі Ресей Федерациясының субъектісі болып табылады. Алтай ауданы — Алтай өлкесіндегі коммуналдық мекеме. Алтайске — ауыл, Алтай аймағының Алтай ауданының әкімшілік орталығы. Алтай ауданы — Хакасия Республикасындағы муниципалитет. Алтай — Хакасия Республикасының Алтай ауданындағы ауыл. Алтай — Хакасия Республикасының Алтай ауданындағы көл. Алтай таулы округі — 1834-1896 жылдар аралығындағы оңтүстік-батыс Сібірдегі әкімшілік-территориялық құрылым. Алтай — Ханты-Мансий автономиялық округінің Кондина ауданында орналасқан орыс ауылы. Қытайда: Алтай өлкесі — Қытай Халық Республикасының Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы Іле-Қазақ автономиялық ауданы құрамындағы әкімшілік аудан. Батысында Шығыс Қазақстан облысымен, солтүстігінде Ресейдің Алтай Республикасымен (Ресеймен 2-ші шекарасы (52 км)), солтүстік-батысында және батысында Моңғолияның Баян-Өлгей (450 км) облыстарымен шектеседі . . Әкімшілік жағынан 6 ауданға (Шыңғыл, Көктоғай, Бурылтоғай, Буыршын, Қаба, Жеменей), 1 қалаға (Алтай қаласы) бөлінеді. 2000 жылғы халық санағы бойынша халықтың 51,38% қазақтар [30]. Алтай қаласы Алтай өлкесінің орталығы болып табылады. Муналияда: Муналияның (Моңғолия) батысы мен оңтүстік-батысында Мұңғал-Алтай (ең биік жері - 4374 м), Гоби-Алтай және Канга (Хангай) таулары, елдің орталық бөлігінде - Мұңал-Алтай таулары бар. Кентай (Хентей). . Гоби шөлі оңтүстік пен оңтүстік-шығысқа қарай созылып жатыр. Негізгі өзендері: Селенге, Керулен, Қобда. Мұңал Алтайға: Баян-Өлгей ауданы, Қобдын ауданы, Алтай облысы, Ув ауданы кіреді. Еліміздің батысында халқы негізінен қазақтар тұратын Баян-Өлгей ауданы орналасқан. Гоб-Алтай аймағы — еліміздің оңтүстік-батысындағы облыс. Алтай — қала, Алтай өлкесінің провинциясының әкімшілік орталығы. Алтай — Гоб-Алтай өлкесіндегі аудан. Алтай — Баян-Өлгей облысындағы аудан. Алтай — Баян-Өлгей аймағындағы Алтай ауданының орталығы. Қазақстанда: Алтай ауылы — Шығыс Қазақстан облысындағы ауыл. Тау-кен Алтайы – пайдалы қазбаларды өндіруде үлкен рөл атқаратын Шығыс Қазақстан облысындағы Алтай таулы ауданының бейресми атауы. Алтайдың астанасы Өскемен – алтын тамырымыз. Түркі халықтарының алтын бесігі саналатын Алтай аймағы ерекше аймақ. Оны бойлай төрт мемлекеттің – Қазақстан, Моңғолия, Қытай және Ресейдің шекарасы өтіп жатқанымен, таудың төрт жағында тұратын негізгі халық – қазақтар. Өздеріңіз көріп отырғандай, кезінде ата-бабаларымыз ту тіккен, түтін түтеткен алтын Алтай бүгінде төртке бөлініп, төрт мемлекетке тиесілі. Бірақ ата қонысымыз Алтайға қымбат жүректерімізге ешбір шекара шек қоя алмайды. Біз әрбір өлкеге, тауы мен тасына, суы мен орманына, туған жерінде тұратын қандас бауырларымызға, ата-тегімізге сүйіспеншілікпен қарауымыз керек. Үр-Алтайдың кешегі түркілердің де, қазақтың бүгінгі ұрпағы, Новумбір иесінің де тарихи Отаны екенін ешқашан жоққа шығармауымыз керек және оны әлемге айдай жоққа шығармауымыз керек [31] . «360 әулие бар киелі Маңғыстау» мыңдаған жылдар бойы әлемнің астанасы болды. Ол бүкіл әлем тарихына «МАД патшалығы (Мадай, Маадай, Ман Адай)» деген атпен енді. Бұл патшалықта адам (Мұса пайғамбар) ұлы Жаратушы – Алланы және оның хақиқатын мойындады. «Тори жылқы» арқылы адам ақ пен қараны, жақсы мен жаманды, өтірік пен шындықты, әділдік пен әділетсіздікті айыра білген. Олар: «Аспан мен жер, ай мен күн Қараңғылық пен жарық, күн мен түн Ең басынан бастап серіктес үйленеді Фанни мен Баки екеуі Екінің арасында Алыс екі ел» деп бүкіл философияны төрт шумаққа жинақтау арқылы өзінің далалық даналығын дәлелдеді. «Мәдениет» ұғымы осы Жындылардың «авторлық құқығымен» жынды патшалық деген атаумен бүкіл әлемге тарады. Барлық елдер. Дүние осы патшалықтан «отбасын құрады», ата-бабаларының шежіресі арқылы осы өңірде болған оқиғаларды өздерімен бірге алып кетті. Мысалы, қырғыздар «Манас» эпосын, қоңыраттар «Алпамының батыры», тувалықтар «Әліп Маадай», буряттар, саха-якуттар, алтайлықтар «Маадай-қара», әзірбайжандар алды. Дадам Қорқыт эпосын алды, парсылар Авестаны алды, т.б. алды. Әдебиеті, мәдениеті, бай мәдени мұрасы күні бүгінге дейін сақталып, бүкіл әлемге «аузын ашып, көзін жұмып» қалған шумерлер өздерін «Қарабас» деп атаған. Олардың бастаған жері Маңғыстау. Ал қазір ол жер «Қарабас» (Қарамандыбас) деп аталады. Сондықтан дүние жүзі елдерінің шежірелерінде, жырларында, аңыздарында әлемдік мәдениеттің бастапқы қайнар көздері сақталған [32]. «Р.Бердібай түркі халықтарының «Дәде Қорқыт книға», «Манас», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Алпамыс батыр», «Маадай-Қара» эпосындағы тарихи-генетикалық және тарихи-мәдени ұқсастықтарды талдаған . , «Алтын арыг» эпостағы жалпы сюжеттер көрсетіп, қазақ оқушыларын саха, хакас, тува, алтай, ұйғыр, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түрікмен, татар, башқұрт, түрік, әзірбайжан, құмық әдебиетінің көрнекті жерлерімен таныстырды. , ал Новороссийск – Малқар халықтары» [33, б. 169 ] ретінде бағаланады. (Қазақ әдебиеті энциклопедиясы). Алтайлардың ауыз әдебиетінің мұрасы өте бай. Алтайлықтар өздерінің бай поэзиясын «Алтай батырлары» деген атпен тоғыз том етіп шығарды. Қай ұғымнан алтайлықтардың шығу тегі біздікімен бір екені анық. Мысалы, өлең де, ертегі де бұрыш деп аталады. Дауыстап сөйлеу өте ескі ұғым. Әнді ертегіден ажырататындай айтылады. «Қайлаудың» қазақ әндерінің соңындағы «хорға» қатысты болуы біздің тұжырымымыздың дұрыстығын көрсетеді. Әуені мен ырғағымен белгілі ән айтатын адамды сасық деп атаған... Ал ән айтудың түрлі дәстүрі болған. Алтай эпостары батырлық эпостар тобына жатады. Алтай эпостары қазақ ертегілерімен байланысты екені анық. Батырдың айдаһармен айқасы, жер асты қожаларымен айқасы, батырдың қалыңдық іздеп, келін түсіруі, шет елдік хандармен бәсекесі осыны айғақтайды. Қазақ ертегілерінде айтылатын «жеті қабат аспан», «жеті қат жер» ұғымдары Алтай эпосында жиі кездеседі. Батырдың орнында «жаман жерде» сөйлеп, ақылшы болуы «Батырлар жырынан» айнымайды. Сол сияқты жыр қаһармандары да аң мен құстың тілін білетін сияқты. Алтай эпосынан әсірелеудің (гиперболаның) қаншама үлгісін кездестіруге болады. Бұл сипаттардың барлығы дерлік Алтайдың «Маадай-қара» жырында кездеседі. Мәскеуде «КСРО халықтарының эпопеясы» (1973) циклінде жарияланған бұл поэма Алтай ауыз әдебиетінің ең көрнекті ескерткіші болып саналады. Әннің аты «Маадай-Қара» болғанымен, негізгі оқиғаға қатысқан басты кейіпкер — Маадай-Қара ұлы Көгедей-Мерген. Эпостың бірінші бөлімінде ғана Маадай-қар мен оның әйелі Алтын-Тарғаның қартайған шағында елін Қарақұла деген ханның күшпен басып алғаны айтылады. Жырдың басым бөлігі Көгедей-мергеннаның дүниеге келуі, есеюі, тұрмысқа шығуы, жауды жеңіп, мұратына жетуіне арналған. Алтай эпосының кейбір ерекшеліктерін білу үшін жырдың негізгі кезеңдеріне тоқталайық: Жырдың басында Маадай-Қара елінің бейбіт өмірі елестейді. «Қойға бозторғай жұмыртқалайды» дегендей, Алтайдың бейбіт мемлекетін хан Қаракөлдің жауыз озбырлығы алаңдатып отыр. «Жердің бетін жеп, жетпіс ханды басқарған құбыжық» деседі. Ертегідегідей оның «жаны» басқа жерде жасырылған. Ал мұнымен күрескен жас батыр Көгедей-мергеннің мінезі ерекше әсерлі. Жүзі толған айдай, көзі жарық жұлдыздай, тілі оттай, белі елу жылқыдай, арқасы алпыс үйір жылқыдай. Жас батырдың ерліктерін жүйелі түрде суреттеу Алтай эпосын басқа елдердің жырларымен үндестіреді. Көгедей екі күнде «мама», «әке» алты күнде үйренеді. Батыр баланың бесігі, шын құлыны, ілулі қаруы ерекше көрсетілген. Батыр баланың ғажайып өсуі Алтай қожаның (біздің елде бір жерінде қырық жастағы балаға ұқсайды) «Мұңлық-Зәрік» әңгімесін еске түсіреді. Бүкіл Алтайды бағындырған Көгедейдің Қарақұладан қашып шығуы, сұмдық тосқауылдардан аман қалуы, есімінің «ойға қондыруы» туралы ғажайып ертегі дәстүрінде берілген. Қарақұла толық жаулап алған Алтай елінің жағдайын көрген Алпамыс батырдың жау зынданынан әп-сәтте шығып, диуан киімін киіп еліне тығылуы ғажап емес. Басына қауіп төнгенде Көгедей Тастарақаяға (таз бала) «айналып», бейжай жүреді. Осы тұста «Қозы көрпеш-баян сұлу» жырындағы Қозының қойшы киініп, Қарабай еліне келген жері еске түседі. Қаһарлы хан Қаракөлдің әйелі – жер асты қожасы Ерліктің қызы Қара Таади мыстан мен жездің зұлымдығына берілді. Елінің азаттығы үшін күрескен Көгедей мерген күш-қуатын да, айласын да осындай опасыз, опасыз жаулардан алады. Көгедей бейнесі шексіз. Енді оның жауы сиқыршы, қатыгез әйел Қара-Таади болады . Көгедей өзі жасаған торға қайта-қайта түсіп қалса да, қашып құтылады. Өлеңде Көгедейдің Айханның қызы – Алтын көзге күйеуге шығу жолында көрген қиындықтары жан-жақты суреттеледі. Көгедей қалыңдық іздеген сапарында Таусоғар, Көлтаусар, Желаяқ, Сүрмерген, Саққұлақ сияқты достарын кездестіреді. Көгедей қыз таппас үшін Айхан ойлап тапқан түрлі қиын сайыстарда солардың көмегімен жеңіске жетеді. Эпостың бұл тұсы қазақтың «Ер Төстік» ертегісін еске түсіретінін әркім түсінуге тиіс... Айхан елінде тойдың көлемі мен көркін тым асырып жіберген («Той жасауға тоқсан жыл, жетпіс жыл». көңіл көтеру). ...»). Қызын Көгедейге күйеуге бермеген Айхан қанша тырысса да, жоспары жүзеге аспайды («Ақшахан, Ханзадахан» Ер Тарғын). Ақырында Көгедей Алтайды өз қолына алған астыртын жауы Ерлікті өлтіріп, езгіге ұшырағандарды азат етеді. Аңыз, қиял, шындық пен әсірелеу араласқан өлең әділдіктің жеңісімен аяқталады. Көгедей садақшы батыр серіктерімен бірге көкке самғап, Жета хан (біздің жеті қарақшыға ұқсас) атты жұлдызға айналып, сүйікті жары Алтын көзге Алтын қазықтың (темір қазықтың) жұлдызына айналды. Бұл Алтай халқының «Маадай-Қара» деп аталатын әдемі аңызының қысқаша желісі. Дереккөз ретінде «Қазақ фольклорының типологиясы» мақаласы (girniy.ru) пайдаланылды /metisa/Kazakh./part-4.html). Жырдағы оқиғаларды қазақ эпосымен салыстырсаңыз, олардың егіз қозыдай ұқсас екенін анық аңғарасыз. Әндердің ырғағы да, әуені де қазақ эпосына ұқсайды. Дастанның бірінші жолы «Қызыл оттай Әліптің жүзі» десе, «оттай» деген теңеулер бұл жырда да, шежірелік дастандарымызда да өте кең қолданылады. Жырдың атауындағы Маадай – Қара, «МАД» деген мағынадағы Ман Адай патшалық атауы, ал жырдағы эпикалық орындар – Ойғылық пен Кігілік біздің Ойыл мен Қиылымызды айқын көрсетеді. Бұл деректерді әрі қарай зерттейтін болсақ, Алтай тау жүйесінің ең биік шыңы Ақтау (Мұзтау) (4056 м) деп аталады. Ақтау – Маңғыстау облысының орталығы, ал Мұзтау – Бүзеудің балама атауы. Екеуі де бір түбірден (бір атадан) «Ұз» тарайтыны сондықтан. Маңғыстау өңірінде Ұланақ, Кір, Теңге, Қызыл су, Қызыл өзен, Баянды сияқты топонимикалық атаулармен қатар Ұлан, Ұлаған, Қырлық, Теңге, Қызыл су, Баян өлгей атаулары да кездеседі. Маңғыстауда Ақпан, Балықшы, Бұзау-Жеменей, Тобыш, Мұңал рулары (бәрі де Адайдан тараған), Ақтау тауы, Балықшы ауылы, Бүзеу көлі, Жеменей (аудан және қала), шөл және Гоби деген аймақ бар. , Мұңалия, елі де, өрісі де бар Таулы Алтайда дүние жүзіндегі ең терең көл – Бұзау (Телецке), негізгі өзені – Қатын (Катун), басқа өзендері – Би (Бия), Шу (Чуя), Арғын (Арғұт). Қысқасы, ондағы көне атаулардың барлығын қазақ есімдері деп атауға болады. Маңғыстаудан шыққан Қаз Адай шежірелік дастандарының барлығында дерлік өте жиі кездесетін эпикалық сандар: жеті, тоғыз, қырық, алпыс, жетпіс, тоқсан, алтай жырларында өте жиі қайталанады. Ресейдің Алтай өлкесінің орталығы Барнаул қаласының атауының шығу тегіне тоқталатын болсақ: «216. Ащы шындыққа қарасақ, бізде нояндық дәстүр бар. Бұл Боданшардың үлкен ұлы Барын ұрпақтарының атағы еді...» (Мұңалдың құпия шежіресі. 154-бет.) Ауыл арасы қоныс. Маңғыстаудағы Жетібай (Қарақия ауданы) мен Шетпе (орталығы Маңғыстау ауданы) және бүгінде сол дәуірдің тірі куәгері «Бекі». Сол сияқты, Каспий-Арал аймағында Жем өзенінің бойында Қазбек деген жер, қазіргі Грузиядағы Аландар (Солтүстік Осетия) жерінде тау және елді мекен бар. «Қазбек», яғни қазақша бастау Барнаул (Барын ауылы) топонимикалық атауы сол Боданшар Мұңғалдың үлкен ұлының ауылынан қалған (Боданшардың тегі қазіргі деректерде Мұңал деп жазылған). Қала Алтайдың солтүстік-шығысында орналасқан, 2014 жылғы санақ бойынша онда 819 000 адам тұрады. Қазіргі барнаулдықтар (орыстар), олардың ешқайсысы Барнаул сөзінің қайдан шыққанын түсіндіре алмайды. Өйткені бұл атау олардыкі емес. Ата баласына ат қойғанда оның мағынасын сол аталар ғана біледі. Оған дәлел ретінде «Асыл аңызға» жүгінейік: Шыңғыс хан өз үлесін төрт ұлына бөлгенде: «243. Сонда Шыңғыс хан: «Шағатай – үшеу: Қарашар, Мөңке және Үден Адай» деп жалғастырды. Шағатай болып бөлінген Қарашар ноян Шыңғыс хан құрған алып империяны құлатқан Әмір Темірдің (Ақсақ Темір) атасы. 1221 жылы 22 қазанда Иранның Нишапур қаласын алу кезінде қайтыс болды. Ал Әмір Темірдің өзі Шыңғыс хан әулетінің күйеу баласы, тоғызыншы атадан Шыңғыс ханмен туысқан, яғни Әмір Темір де, Шыңғыс хан да Боданшар Мұңалдың ұрпақтары. Боданшар Мұңал - Қабыш батыр - Менің тудың - Қашуын (Барлас руы тарады) - Барыл Адай... Қарашар ноян... Әмір Темір. Барын ауылы (Барнауыл), Барлас руы, Барыл Адай – Ақсақ Темір шыққан рудың аты. Бұл туралы Өзбекстанның белгілі жазушысы Е.Е.Березыков айтты. деп жазады «Ұлы Темір» роман-шежіресінде. «Әмір Темір, есіңде болсын, ешқашан ұмытпа.Сен – Темір Тарағайдың баласысың, ал Тарағай – Әміре Барғұлайдың баласы, Барғұлай – Әміре Илингиздің баласы, Илингиз – Баһадүрдің баласы, Баһадүр – Әнжал ноянның баласы, Әнжал. Ноян – Сүйініштің баласы, Сүйініш – Ердамшы барластың баласы, Ердамшы Барлас – Қарашар ноянның баласы.Ал Қарашар ноян – Шыңғыс ханның баласы» (56-бет). Осы тарихи жағдайларды ата-бабаларымыз қалай бағалағанын саралап қарасаңыз, кез келген тарихтан аз да болса хабары бар халық мынаны түсінетіні сөзсіз: Қазақ шежірелерінде Шыңғыс хан туралы бірде-бір артық сөз айтылмайды. Оны хан, қаған (әлем иесі), әулие дейді. Ал біздің бабаларымыз Ақсақ Темірге мұндай құрмет көрсетпейді. Мына көрші өзбектер оны Әмір Темір, Сақыпқыран, Көреген деп құрметпен атаса, аталарымыз Ақсақ Темір дейді, ауыл, үйде ақсақ шал. Сондықтан да адамдар туады, өледі, өлгенін ұмытады. Екі адам ғана мәңгі өлмейді: біріншісі – елін жақсылыққа жақындатқан адам, екіншісі – елін сорлы еткен адам. Еңбекте топонимдер, қазақ ономастикасының құрамдас бөліктері ғасырлар бойы қазақ халқының жүріп өткен жолындағы кейбір мағыналарды бойына сіңірген тілдік жәдігер екендігі қарастырылады. Өйткені күнделікті өмірде мыңдаған топонимдер тілді қолдану барысында кездесіп, әр адамның өмірінде белгілі бір рөл атқарады. Қазақ халқы ежелден көшпелі мал шаруашылығына бейімделіп, жерді малдың ыңғайына қарай таңдап, жер-су атауларының да жер-су атауларының мәдени мұраға айналғанын көрсетеді. ерекше маңызды фактор [27 ] . жүктеу/скачать 73.77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|