АзаттықтыҢ өшпес рухы Нұрғожай батырдың Естеліктері ЖӘне оспан батыр

Рымғали Нұрғали

Филология ғылымдарының докторы, профессор

Тұрсын Жұртбай

Алғы сӨз

Шынжаң қазақтарын зерттеп жүрген америкалық тарихшы Линда Бенсын “Қазақтың алтын аңызы” деп атаған Оспан батыр Шынжаңдағы қазақтардың тәуелсіз Шығыс Түркістан мемлекетін құруды мақсат етіп алға шықты. Ол күрес барысында тек өзінен сан жағынан да, қару жағынан да еселеп үстем болып отырған армиялармен ғана шайқасқан жоқ. Ол, сонымен қатар, сол кездегі әлемдік деңгейде айтулы саясаткерлер болған Сталин, Чан Қайши және Мау Зыдұңның зор саясаттарына да қарсы күресті.

Бірақ Оспан батырдың осы күрес тарихының мән-маңызы арада елу жылдан аса уақыт өтсе де толық ашылды деп айта алмаймыз. Міне осы тарихқа сүбелі үлес Нұрғожай батырдың естеліктері болып табылады. Өйткені Нұрғожай батыр Оспан батырдың күресінің бастан аяқ қасында болған. Сондай-ақ ол, Оспан батырдың алғашқы сегіз комиссарынан тірі қалған дара тұлға. Олардың барлығы шайқастарда қаза тапқан.

Бұл естелікте бізге белгілі көптеген уақиғалардың қазірге дейін бізге белгісіз болған егжей-тегжейі баяндалуда. Сонымен қатар естелікте күні бүгін ашылмаған кейбір шындықтар да ортаға салынуда. Оның тағы бір құндылығы да Нұрғожай батырдың Оспан батырмен оңашада болған маңызды саяси сырласу, әңгілемесулерінің мазмұнын да атап өтуінде. Осының арқасында біз Оспан батырдың маңызды мәселелердегі ой пікірлерімен таныс болудамыз.

Нұрғожай батыр – жау жүрек батыр және мергендігімен танылған тұлға. Бірақ, өздеріңізге белгілі, көбінесе батырлар шешен болмайды. Сондықтан олар көрген - білгендерін және істеген істерін толық әңгімелеп бере алмайды. Бірақ Нұрғожай батырдың естеліктерінен аңғарғанымыз, ол кісіге Құдай екеуін де аямай берген екен. Естелігінің тілі жатық және көптеген жайлардан хабардар етуде. Басқа сөзбен айтқанда, ол - роман ләззатында оқылатын тарихи естелік.

Естелік 1984 жылы қаңтар айында төте жазумен жазылған. Оны Шынжаңнан Түркиядағы туыстарына қыдырып келген Сұлтан Оспанұлы жазған. Сұлтан Нұрғожай батырға амандаса келіп, естеліктерін жазуды қалайтынын айтқан. Бастапқыда Нұрғожай батыр естеліктерінің еліне қайтқаннан кейін басына пәле болып, ауыртпалық әкелу ықтималы себепті жаздырғысы келмейтінін айтқан. Бірақ, Сұлтан, Қытайдың 1979 жылдан бері әр салада реформалар жасап, есігін әлемге айқара ашып, демократиялық елге айланып келе жатқанын, сондықтан әрқандай шындықтын ашық айтылатын тұсқа жеткендерін айтып, өзіне бұл турасында ешқандай қиыншылық келмейтінін атап өткен. Тіпті елге барған соң естеліктерді кітап қып шығаратынын да тілге тиек еткен.

Осыдан кейін барып Нұрғожай батыр, Сұлтанның естелігін жазуына ұлықсат береді. Бірақ не жазса, екеу қып жазып, біреуін өзіне қалдыруын шарт етеді. Сұлтан бұған келісім береді де, екі дәптерге бірдей естеліктерді жазады. Сөйтіп біреуін өзі алып, екіншісін Нұрғожай батырдың өзіне беріп кетеді.

Біз осы естелікті пайдаландық. Бірақ Сұлтан Оспанұлы көп еңбек сіңіріп жазған еңбегін бастыруға мүмкіндік таба алмады. Елге барғаннан кейін, Алтайдағы Компартияның жергілікті белсенділері Сұлтаннан естеліктерін тартып алды. Қазір оның қайда екені белгісіз. 2004 жылы дүниеден озған Сұлтан Оспанұлына топырағы торқа, барған жері ұжмақ болсын дейміз. Ол осы естеліктерді қағазға түсіру арқылы үлкен еңбек сіңіргені дау тудырмайды.

Нұрғожай батыр естеліктерден соң екі жылдан кейін, атап айтқанда 1986 жылы 29 қазанда дүние салды. Оның отбасы батырдың естелігін көздерінің қарашығындай сақтап жүрді. Бір қанша адам жариялау үшін сұраса да бермеді. Олар естеліктердің жоғалуынан немесе бұрмаланауынан алаңдады. Сөйтіп естелік 2007 жылға дейін сандық түбінде жатты.

Нұрғожай батырдың бұдан тыс бір естелігін Мимар Синан көркем өнер университеті тарих кафедрасының меңгерушісі, өзімнің ұстазым профессор Гүльчин Чандарлыоғлы 2006 жылы Ыстамбұлда түрік тілінде жарыққа шығарды. Чандарлыоғлы ол естеліктерді Нұрғожай батырмен сұхбат өткізе жүріп, 1973 жылы бірнеше айда жазып алған. Кейін қарбалас жұмыстармен жүріп сол естеліктерді баспаға дайындауға мүмкіндік таба алмаған.

Біз 2006 жылы осы естеліктердің баспа жұмыстарына көмектесіп жүргенде екінші бір естеліктің, тіпті қазақ тілінде бар екенінен хабардар болдық. Сол естеліктердің ешқандай бұрмалаушылыққа жол берместен, тіпті мұның кепілі ретінде қолжазба нұсқасымен бірге бастыруды ұсыныс етіп оны жарыққа шығаруға ұлықсат алдық. Сөйтіп бір жылдан аса уақыт жұмыс істеп осы естеліктерді баспаға дайындадық.

Естелікті баспаға дайындау барысында тек төте жазуды қазақ әріптеріне көшірумен шектелмедік. Сонымен қатар естелікте баяндалған уақиғаларды басқа деректермен салыстырып, оларды сілтемелермен беттердің аяқ жағында көрсеттік.

Естелік ауызекі тілде жазылғандықтан бір сөйлем ішінде қайталаулар жиі кездесуде. Бізді оларды алып тастадық. Аз да болса түрік тілінен кірген сөздердің орнына қазақшасын қойдық. Емледе болған қателіктерді түзетіп отырдық. Бүкіл осы өзгерістерді жасағанда еңбектің мазмұнына ешқандай өзгеріс келтірмедік.

Мәтінде қолжазбаның бет нөмірлерін жақша ішінде көрсеттік. Адам, жер, су және қала аттары тек осы естелікте емес, Шынжаң қазақтары тарихы туралы кітаптарда да әрқилы жазылуда. Біз қазақ емлесіне сәйкес келетін қып оларды реті келгенде өзгертіп отырдық. Сонымен қатар естелікте ай аттары, бірінші ай, екінші ай ретінде жазылған. Бұларды біз қаңтар, ақпан түрінде ай аттарымен өзгерттік.

Нұрғожай батыр тіршілігінде Оспан батырдың күресіне өзіндік үлесін қосқан болса, енді естеліктерімен сол күрестің тарихының толығуына да сүбелі үлесін қосып отыр.

Осы естеліктерді баспаға дайындауымыз үшін бізге сеніп тапсырған Нұрғожай батырдың отбасына және кітапты басып шығаруға қолдау көрсеткен Мәдениет және ақпарат министрі Мұхтар Құл-мұхаммедке, КР Президенті Әкімшілігі ішкі саясат бөлімінің бастығы Дархан Мыңбайға, Рухани ат баспа орталығының директоры Ербол Тілешовке алғысымды айтамын.

Әбдіуақап Қара

Мимар Синан көркем өнер университеті

Тарих ғылымдарының докторы